Botohen kujtimet e Syrja Vlorës, nga viti 1912 në 1920.
“Ismail Qemalit i pëlqente vetja dhe dashuritë kalimtare”
“Asnjëherë s’ndoqi një qëllim serioz në politikë. Profesionin, mikun dhe familjen e tij nuk i mendoi më tepër se veten”
Marenglen Verli: Syrja Vlora, rival politik i Ismail Qemalit
Ndërsa
kanë pritur 60 apo 70 vjet që të botoheshin, më në fund i vijnë
lexuesit kujtimet e një prej njerëzve më të fuqishëm gjatë viteve të
fundit të Perandorisë Osmane në Shqipëri. Bëhet fjalë për librin e Syrja
Vlorës, “Kujtime-Nga fundi i sundimit osman në luftën e Vlorës”, i cili
dëshmon për ngjarje të rëndësishme në historinë e Shqipërisë, që nga
shpallja e pavarësisë, ardhja e princ Vidit,
kryengritjet, marrëdhëniet
me Italinë, deri në “hedhjen në det” të këtyre të fundit në vitin 1920.
Syrja Vlora ka mbajtur poste të rëndësishme, si drejtor doganash,
ambasador në Vjenë, deputet, ndërkohë që rridhte nga një familje e
njohur, prej ku kishin dalë pashallarë e vezirë. Promovimi i këtij libri
të botuar nga shtëpia botuese “Iceberg” u zhvillua dje nga Instituti i
Historisë, në ambientet e Akademisë së Shkencave. Që nga drejtori i
këtij instituti, historiani Beqir Meta dhe dy redaktorët e librit,
Marenglen Verli e Ledia Dushku, treguan për rëndësinë që ka ky libër, jo
vetëm si referencë për historianët, por edhe si një mundësi qasjeje
ndaj së vërtetës nga ana e lexuesve. Si një libër kujtimesh, ai është i
pashkëputur nga dozat e subjektivitetit. Përmes këndvështrimit të Syrja
bej Vlorës vijnë figura, si Ismail Qemali, Esat Pashë Toptani, Haxhi
Qamili etj. Mësohet se ai ka qenë kushëri dhe rival politik i Ismail
Qemalit dhe është i kuptueshëm qëndrimi që ai mban kundrejt tij në
librin me kujtime. al.mi
Syrja Vlora
Në
personalitetin e Ismail Qemal Beut, në sjelljen e tij kishte seriozitet
dhe fisnikëri. Për kërkesat ndaj vetes së tij të detyronte ta nderoje.
Tregonte shumë kujdes të kishte nën kontroll dhe të kujtonte secilin. Në
çdo situatë shihej si kryetar dhe mund ta ruante vazhdimisht
ekuilibrin. Rrugën e jetës së tij e kaloi me shumë probleme, por nuk
tregoi dobësi. Nuk ishte i lumtur, por nuk e tregonte veten të pashpresë
dhe të mërzitur. Të ardhurat i shpenzonte në vende të panevojshme. Në
këtë periudhë gjithmonë gjendej në vështirësi të tmerrshme. Por i
pëlqente vetja dhe dashuritë kalimtare. Fuqinë e mendjes e kishte të
përkryer, por kishte të metë se kishte aftësi të mashtronte me fjalë.
Kur kërkonte të zotëronte situatën, vendoste autoritetin, bëhej tahmaqar
dhe i shkonte fjala; kundërshtonte, thërriste, por qëndronte larg nga
zëniet dhe konfliktet (Në kohën që caktohej kufiri i Shqipërisë, me
qëllim që të sigurohej përkrahja e Francës, u pa e nevojshme t’i
dërgohej një telegram zotit Raymond Poincare. Kur po bisedohej për
mënyrën e shkrimit të këtij telegrami me Këshillin Ministror, nisën të
marrin pjesë në bisedime dhe një turmë xhahilësh, të cilët nuk druanin
dhe hynin përherë pranë Ismail Qemalit. Ismail Beu, pa treguar asnjë
shenjë mërzie ose zemërimi, vazhdoi të shkruante telegramin në fjalë
duke i dëgjuar e duruar gjithë budallallëqet e tyre). Nuk e prishte
qetësinë nëse nuk ishte i detyruar; nuk kërkonte të ngatërrohej me
fjalë; ishte i pasur në ndjenjat e tij; ishte i ditur dhe nuk i shikonte
gjërat në mënyrë sipërfaqësore. Rrallë kalonte në situata të
padëshirueshme. Me asnjë nuk zuri marrëdhënie miqësore. Në marrëdhëniet
përballë dy personave gjatë bisedës donte të tregonte epërsinë e tij.
Dukej se e donte atdheun dhe patriotët. Pas fitores së serbëve dhe
bullgarëve u largua nga Stambolli për në Vjenë. Duke qenë i sigurt në
ndihmën e Austrisë prej andej u drejtua për në
ISMAIL QEMALI
Vlorë.
Nga Shqipëria iku i vogël dhe u kthye në moshë të pjekur. Prej
fëmijërisë në mendjen e tij kishte krijuar një imazh tjetër për
Shqipërinë. Ndryshimet e mëdha që vuri re me kthimin në Shqipëri, e bënë
atë të vendoste të prishte imazhin e krijuar në mendje, të merrej me
politikë e të punonte sa kishte fuqi. Mund të themi se rrethi shoqëror
që gjeti, ishte më i përparuar. Në ballafaqim me secilin shpjegonte
elementin (e administrimit publik) “kanton” dhe të mirat e tij (Ismail
Beu, në Vlorë një kohë ndenji në shtëpi të Hasan Aga Sharrës, më pas në
shtëpinë e Xhemil Bej Vlorës dhe, më së fundi caktoi si banesë ndërtesën
e karantinës, që ndodhet në skelë. Kurdoherë rrinte mbi një minder, aty
flinte, aty hante bukën dhe aty i priste ata që vinin, për të treguar
se vlerësonte jetën popullore. Mundonte veten, por kjo gjendje mjeruese
shkaktonte te të huajt një përshtypje të keqe). Mirëpo, bashkimi i
pronës nuk siguronte mbështetjen në formë të prerë. I kishin tërhequr
vëmendjen se forma e ndarjes së shtetit në kantone do të kërkonte ndarje
administrative. Ai e dinte sa e rrezikshme dhe sa shumë e nevojshme
ishte të merrej ende në vëmendje pjesa e punës së policit, pasi ende
brenda nesh administrimi i shoqërive (komuniteteve që i bashkojnë
zakonet dhe traditat) nuk kishte arritur nivelin e duhur. Prandaj
kërkimet dhe vëzhgimet ishin tepër të nevojshme. Qeveria në vite ishte
civilizuar. Përparimi, civilizimi dhe bashkimi në një vend konsiderohej
dhe pranohej si i shenjtë. Por gjuha dhe civilizimi nuk ishin pranuar në
popull. Kjo nuk do të ishte e mundur të përvetësohej nga secili
menjëherë. Mund të themi se Ismail Beu me këtë zhvillim të inteligjencës
i parapriu Esat Pashës. Në emër të “Shqipëria me dy qeveri”, Esat Pasha
mori guximin të kalonte situatën dhe të formonte qeverinë e dytë, duke
hapur kështu një derë të shkatërruar. Sidoqoftë, Ismail Qemal Beu nuk
pati frikë dhe e kuptoi nevojën e vendit tonë që programet politike të
lëvizjes duhet të bashkoheshin dhe të merreshin masa, të cilat do t’i
shërbenin shoqërisë sonë. Por ligjet e vëna nuk e garantonin këtë.
Ismail Qemal beu ishte një nga ata që e njihte më mirë Kushtetutën
Osmane. Që prej kohës së Mit’hat Pashës, ai e kishte treguar këtë me
zgjuarsinë e të kuptuarit të situatave. Vendi ushqente shpresa të mëdha.
Rreth 14-15 muaj që ishte në drejtim, kaloi gjithë kohën në udhëtim, ai
ishte një udhëheqës që nuk pati nj vdekje të lumtur. Si kryetar
asnjëherë nuk përfitoi nga posti që kishte. Në një situatë ku ai
lehtësoi realizimin e qëllimit të udhëtarëve, që lëviznin nga Stambolli
me vaporin “Meran”, me dhënien e njoftimit se rrezikonin të shkaktonin
gjendje kaotike në Shqipëri, u bë objekt i marrjes së fajit. Nëse duhet
të analizojmë personalitetin e tij, mund të them se Ismail Qemal Beu
asnjëherë nuk ndoqi një qëllim serioz në politikë. Profesionin e tij,
politikën, mikun dhe familjen e tij nuk i mendoi më tepër se veten.
Mendoi vetëm për veten e tij. Vazhdimisht jetoi me luftë dhe kënaqësinë
më të madhe të jetës e gjeti në sigurimin e dëshirave vetjake. Më së
fundi, them se shpallja e pavarësisë nga Ismail Qemal Beu është shërbimi
për të çuar në vend detyrën. Fitorja e saj ishte e drejtë për historinë
e kombit tonë dhe e rregullt. Mëshira e Zotit qoftë mbi të!
Marenglen Verli: Syrja Vlora, rival politik i Ismail Qemalit
Një libër i rëndësishëm mbi historinë e viteve 1912-1920
Përkthimi nga osmanishtja mendohet të jetë i Ali Asllanit
Një
nga redaktorët e librit me kujtime të Syrja Vlorës, historiani
Marenglen Verli shprehet se bëhet fjalë për një figurë shumë të spikatur
të fillimshekullit XX, pavarësisht se mbi të nuk dihet shumë.
Fatkeqësisht kujtimet e tij kanë pritur shumë dekada në arkivat e
Institutit të Historisë, derisa panë dritën e botimit. Ato janë
përkthyer rreth viteve ’40. Ndonëse nuk është e sigurt, sipas Verlit,
shenjat të çojnë te poeti Ali Asllani.
Prof. Verli, çfarë përfaqëson figura e Syrja bej Vlorës në historinë shqiptare?
Syrja
bej Vlora është një figurë e njohur, personalitet i fillimshekullit,
kushëri dhe rival i Ismail Qemalit, vëlla i kryeministrit të fundit
osman deri në vitin 1908, drejtor i Doganave Osmane, një nga ata pronarë
të mëdhenj që deshën të fusnin metodat kapitaliste në vitet ’20-’30 në
Shqipëri etj. Pra, një figurë e spikatur e dekadave të para të shekullit
të shkuar.
Çfarë periudhe përfshijnë kujtimet e tij?
Kujtimet
përfshijnë kryesisht periudhën mes viteve 1912-1920. Ai e trajton me
ngjyra shumë të ndezura këtë periudhë. Ngjarje, personalitete parë sipas
këndvështrimit të tij, dihet që kujtimet e kanë subjektivizmin brenda
vetes. Mendohet të jenë shkruar rreth viteve ’20-’24. Janë në osmanishte
dhe mendohet të jenë përkthyer në gjysmën e dytë të viteve ’40,
menjëherë pas lufte.
Kush i ka sjellë në shqip ato?
Nuk
kemi mundur ta identifikojmë plotësisht, por të dhënat na çojnë te
vlonjati i njohur, njeriu i letrave, Ali Asllani. Nisur nga një shënim i
vendosur në faqet e zverdhura të përkthimit, ku dallohen inicialet A.A,
nga stili i përdorur, nga dialekti jugor dhe fakti që ai ka qenë një
njohës shumë i mirë i osmanishtes, mendojmë se përkthyesi është
pikërisht Ali Asllani.
Ç’kanë të veçantë këto kujtime, diçka që nuk e kemi ditur më parë?
Si
në çdo botim të memuareve, lexuesit do të gjejnë gjëra shumë
interesante. Do të lexojnë mbi figura, si Ismail Qemali, Esat Toptani,
Ahmet Zogu, Pren Bib Doda etj. Nuk do të ketë gjëra që do të çudisin
dynjanë, por ka detaje, imtësi, trajtime në thellësi të personaliteteve,
që ai i ka njohur nga afër. Dhe nuk bëhet fjalë vetëm për personalitete
shqiptare, por diplomatë austro-hungarezë, osmanë, të vendeve fqinje
etj.
Ju thatë se ato janë përkthyer qysh në vitet ’40, përse u botuan kaq vonë?
Nëse
do të gërmosh në arkiva, do të gjesh diçka patjetër. Këto kanë qenë në
Arkivin e Institutit të Historisë me vite, janë shfrytëzuar edhe nga
studiues të historisë. Gjatë periudhës së fundit, një nga zërat e
Institutit të Historisë ka qenë sjellja për lexuesin jo vetëm e punimeve
të studiuesve si monografi, artikuj, përmbledhje artikujsh etj., por
është shtuar shumë edhe numri i dokumenteve të botuara, i kujtimeve dhe
ribotimi në gjuhën shqipe i albanologëve. Pra, lexuesit kanë mundësi t’i
qasen historisë nga shumë dimensione, kanë mundësi të zgjedhin dhe t’i
qasen më afër të vërtetës.
Syrja bej Vlora njihet si rival politik i Ismail Qemalit, si e portretizon ai figurën e këtij të fundit?
Përmes
këndvështrimit të Syrja bej Vlorës, Ismail Qemali vjen me të mirat dhe
të këqijat e tij. Por e rëndësishme është që edhe ai bie dakord se ai
ishte figura brilante që mundi të bënte atë që bëri, pra të unifikonte
politikanët shqiptarë dhe me një pragmatizëm të spikatur dhe përvojë
shumë të madhe, të realizonte pavarësinë.
Syrja Vlora, politikani nga një derë vezirëshSyrja
Bej Vlora lindi në Vlorë në vitin 1860 dhe vdiq më 1940-n. Pinjolli i
familjes së njohur të Vlorajve, që i kishte dhënë Perandorisë Osmane
pashallarë e vezirë. Ishte i biri i Mustafa Pashë Vlorës dhe i vëllai i
Vezirit të madh, Ferit Pashë Vlorës (1903-1908), kushëri i Ismail
Qemalit, por njëherësh rival i tij politik, babai i Eqrem bej Vlorës,
kunat i Esat Pashë Toptanit (i kishte marrë motrën për grua), drejtor i
përgjithshëm i Doganave osmane, deputet në Parlamentin osman pas vitit
1908, ambasador i Shqipërisë në Vjenë më 1914 etj. Syrja Vlora është i
ati i Eqrem Bej Vlorës.
“Haxhi Qamili, një kriminel i çmendur”
Haxhi Qamili
Në
Shqipëri ishin të pakta ato zemra të pastra, që e ndienin pavarësinë
dhe ruanin shpresën për të ardhmen kombëtare. Turma nuk i çmonte dobitë e
lirisë ose vargonjtë e skllavërisë. Ajo vetëm dëshironte një ndryshim
administrate dhe priste ndonjë ngjarje të re, pa qenë në gjendje ta
kuptonte si duhej bërë ky ndryshim. Fanatikët, që atdhedashurinë e
quanin si një mëkat dhe kundër fesë, duke përfituar nga verbëria e
popullit dhe duke marrë si pretekst gënjeshtrën, se feja e sovranit do
të zhdukë traditat myslimane, shtuan shpresën për krijimin e një qeverie
myslimane, ose vazhdimin e lidhjeve me Portën e Lartë. Dihej se
realizimi i këtij qëllimi nuk ishte i mundur. Shqipëria nuk mund të
rronte pa u ngritur një administratë kombëtare, që ta bashkonte popullin
e të tri feve. Katolikët dhe ortodoksët e vendosur në viset kufitare
nuk ishin bashkuar ende. Ata ishin të shqetësuar nga trazirat e
administratës dhe shumica nuk e kishte treguar ende prirjen kombëtare.
Në sy të botës, Shqipëria shfaqej jo unike, e përbërë prej fisesh të
ndryshme. Në terren nuk shihej gjë tjetër, veçse mbeturina e
shkatërrime. Por, krerët e rebelëve, që me pasionin e reaksionit nuk
lanë dy gurë bashkë, nuk deshën t’i shihnin këto rreziqe, madje do të
ishte më e drejtë të themi se nuk deshën t’i pranonin ato… Haxhi Qamili,
shërbëtori i Refik Beut (Toptanit) nga Tirana, me gjithë kuptimin e
fjalës ishte njeriu që në vetvete personifikonte egërsinë, ishte armik i
edukatës shoqërore dhe i zhveshur nga ndjenjat kombëtare. Ai ishte si
një i çmendur, i arratisur prej çmendine. Çmenduria dhe kriminaliteti i
tij dihej nga çdo njeri. Pikërisht atë e pranuan si udhëheqës dhe iu
vunë pas. Në minutën që Prind Vidi iku, karvani i rebelëve që ishin
grumbulluar në qarkun e Durrësit, hyri në qytet dhe vuri dorë mbi
Pallatin Mbretëror dhe mbi zyrat qeveritare. Rebelët nuk e panë të
nevojshme të formonin një qeveri qendrore. Çdo kryetar me mbështetësit e
tij u shpërnda, duke djegur e shkatërruar tërë vendet që hasnin në
rrugën e pushtimit. Haxhi Qamili kishte veshur një uniformë gjenerali
brigade, të cilën e kishte grabitur në shtëpinë e Fadil Toptanit. Me
këtë uniformë ai ishte bërë qesharak dhe njëkohësisht maskara. Kësisoj,
doli në mejdan atë ditë që populli i Tiranës, i Shijakut dhe i Kavajës,
me apo pa dashje, iu nënshtrua.
No comments:
Post a Comment