Kujtimet si dosje të gjalla, që pasqyrojnë jetën nën diktaturë. Një letërsi që ka marrë vrull sidomos këto 20 vjet në Shqipëri. Për shumë prej tyre, kujtimet e burgut janë një rijetim i jetës së tyre në mungesë të lirisë, por destinacioni i fundit është lënia e një dëshmie për t’u dhënë kuptim atyre viteve “të humbura” në qelitë e burgut. Për Fatos Lubonjën, kuptimi i jetës është pikërisht ky: t’u japë 17 vjetëve një kuptim përmes të shkruarit. T’i rrëfejë dhe t’i transmetojë eksperiencën personale, ndjenjat, emocionet, shoqërisë, në mënyrë që ajo të mësojë prej saj. Për Visar Zhitin, të shkruarit e “burgologjisë” siç e emërton ai vetë, nuk është qëllim në vetvete, por ama ndjen dëshirën e papërmbajtur ta kthejë, duke e treguar, duke e shndërruar atë në mision njëkohësisht.
Cila është arsyeja që ju shtyn të shkruani kujtimet e burgut?
Filozofia ime e jetës, e ndërtuar pak nga pak edhe sot, sidomos me burgun e mbrapa është: në jetën e njeriut ka dy seri ngjarjesh. Një seri ngjarjesh që na ndodhin për shkak të fatit tonë që vjen nga zotat ose diktatori, por është dhe një seri tjetër ngjarjesh që nuk varet nga vullneti i zotave dhe diktatorit, por nga ne vetë, që i diktojmë me vullnetin tonë. Në jetë njeriu lufton që fatin e tij ta bëjë destinacionin e jetës së tij. Në rastin konkret ishte vullneti i diktatorit që përcaktoi fatin tim dhe të hyja në burg, por isha unë që këtij fati u mundova t’i jepja një kuptim. Meqenëse kisha një prirje për letërsi, gjithçka që unë kam vuajtur në njëfarë mënyre e kam parë dhe me idenë se duhet shkruar që atëherë pa patur më idenë se në fund fare do lirohem dhe do të kem mundësi t’i bëja libër ato që shkruaja. Unë atëherë mendoja se do dilja 60 vjeç nga burgu. Dhe nuk është e rastësishme që unë kam shkruar në letra cigareje kur isha në burg. Në burg kam bërë edhe shumë përkthime. Njëkohësisht kam shkruar ditarin e burgut, që është një nga format e të shprehurit, ashtu sikurse është dhe një pjesë e rëndësishme e letërsisë së kujtimeve, që përgjithësisht në Shqipëri mungon, letërsia epistolare. Letrat e shkruara nga burgu, korrespondencat që unë kam me babain dhe nënën time, e cila shkruante një letër në javë, dhe letra ishte katër faqe. Të gjitha këto janë mënyra komunikimi. Dua të them se ideja primare nuk ishte për të shkruar një libër, por ishte një mënyrë komunikimi e njeriut me vetveten dhe me të tjerët. Kështu që në njëfarë mënyre ky komunikim fillon me burgun, por vazhdon dhe me post-burgun.
Kjo ju vjen më shumë si nevojë e brendshme, apo si një nevojë për të dëshmuar krimet e një diktature?
Nëse ne duam të jemi të lumtur, nuk duhet të kapemi tek gjërat që na japin lumturi të përkohshme; mendoj se duhet t’i dedikohemi diçkaje që është më e madhe. Lënia e dëshmisë nuk është thjesht rrëfim, por është një përvojë që ia jep shoqërisë, në mënyrë që ajo të mësojë prej saj. Dhe padyshim që kjo është një element shumë i rëndësishëm.
A mendoni se këto kujtime do t’i vlejnë historisë si fakte që dëshmojnë të vërtetën e atij regjimi?
Kur flitet për memuaristikën dhe historinë bëhet një dallim, por kjo nuk ndahet me vijë të prerë. Memuaristika lidhet me pjesën e së tashmes, në kuptimin që unë e jetoj atë, kam nostalgjinë edhe pse hidhëruese, të asaj kohe, mbresat e mia, dhe unë kur shkruaj memuaristikën time do ta shkruaj bashkë me emocionet ose me atë që quhet subjektiviteti im. Ndryshe mund ta kujtojë burgun një i burgosur dhe ndryshe e kujton një polic burgu.
Memuaristika e ka shumë të fortë subjektivitetin e personit që e shkruan. Ndërsa kur flitet për historinë, padyshim që historiani e ruan distancën. Por memuaristika për historianin është informacion, të cilin historiani duke e futur në aparatin e metodologjisë së tij mundohet ta zhveshë nga subjektivizmi dhe të ballafaqojë një fakt ose një ngjarje të caktuar. Por pa memuaristikën nuk bëhet dot historia.
Në fakt ju këtë e keni bërë jo vetëm me kujtime, por dhe me mediume të tjera. Së fundmi hapët dhe një ekspozitë…
Mjetet letrare janë një mënyrë të shprehuri. Por ne kemi edhe letërsi epistolare, ashtu siç kemi dhe letërsinë epistolare të burgut, e cila tek ne është botuar pak. Një nga mjetet e mia shprehëse ka qenë ditari, por ato ngjarje i kam sjellë dhe në formën e një romani dokumentar jo fiction, siç është ‘Ridënimi’. Kam shkruar gjithashtu edhe tregimet e burgut, të mbështetura mbi personazhe reale. Ashtu sikurse kam bërë esseistikë. Por mendoj se njeriu zgjedh ato mjete shprehëse me të cilat ndjehet më afër ose njeh më mirë. Unë jam një mik i vjetër i artit figurativ, që e kam ndjekur si gjuhë dhe mënyrë të shprehuri qysh i ri. Pa qenë piktor, artin konceptual e kam ndjerë afër si mjet shprehës dhe e kam ushtruar nga pak, ku kam realizuar edhe dy instalacione që lidhen me burgun. Është një formë, që në njëfarë mënyre përcjell emocion, një realitet që kërkon ta tregosh edhe në këtë formë. Të gjitha këto mjete shprehëse mendoj se janë nevoja për ta jetuar dhe një herë atë kohë.
Ndjeheni më i çliruar duke e rijetuar dhe një herë atë kohë?
Unë mund të them se edhe vetë procesi i të rrëfyerit është shumë i vyer, jo thjesht përfundimi i tij. Pjesa më e rëndësishme ka të bëjë me emocionet. Ndoshta kthimi tek ajo histori është një lloj përpunimi i traumës. Është një lloj autoterapie. Është pak e vështirë për t’u shpjeguar kjo, por mendoj se në njëfarë mënyre kërkon t’i japësh një kuptim asaj jete dhe jo ta shohësh si jetë e shkuar dëm.
Si është procesi i të shkruarit në burg dhe shkrimit në liri për ju?
Unë e kam bezdi t’u rikthehem atyre që kam shkruar në burg. Sa për të shkruarit në liri, mendoj se duhet kuptuar se çfarë është liria?. “Bëhu i ditur që të jesh i lirë”- është motoja e revistës sime (Përpjekja) dhe nganjëherë njeriu e fiton lirinë kur është më i ditur. Sot mendoj se jam më i pjekur, më i ditur, dhe them se mund t’i kisha shkruar ndryshe disa gjëra. Por nga ana tjetër mendoj se pikërisht ato që unë kam shkruar në burg (në mungesë të lirisë) i përgjigjen pikërisht atij momenti, asaj gjendjeje, asaj ndjenje, asaj kohe. Po të kesh parasysh librat e mi të shkruar në burg, aty padyshim që ndjehet mungesa e lirisë. Libri “Ploja e mbrame” është i gjithi një metaforë që kuptohet dhe s’kuptohet, e kjo vjen pikërisht nga mungesa e lirisë. Aty flitet për antikitetin grek, për Edipin e lashtësisë dhe kam krijuar një ‘Edip’ tjetër për të shprehur pikërisht dramën e fortë të kohës së komunizmit.
Po pse e keni të vështirë t’i ktheheni shkrimeve të burgut?
Leximit, e kam vështirë t’i kthehem. Nganjëherë më duket sikur nuk është ashtu siç do të doja ta shkruaja sot. Paradoksalisht është shumë interesante të përgjigjesh pse, sepse libri duhet të jetë produkt i një kohe, i kontekstit të kohës që është shkruar. Për shumë çështje që jam shprehur në atë kohë, sot mund t’i mendoj krejt ndryshe. Në ditarin e burgut p.sh, kam ndonjë element që padyshim është produkt i një kohe që ti ke jetuar, por që sot mendoj krejt ndryshe. Por pavarësisht kësaj, unë nuk mund të kthehem të ndryshoj tekstin. Është dhe fakti se sot ndjehesh më i lirë, sepse je dhe më i ditur. E për këtë arsye nuk ke dëshirë që t’i kthehesh sepse nuk të pëlqejnë ato që ke shkruar në atë kohë, pikërisht sepse sot mendon ndryshe. Por është edhe një lloj velje, njeriu kërkon që të bëjë gjithmonë gjëra të reja. Është shumë mirë ta rijetosh jetën duke shkruar, por të rijetosh atë që ke shkruar, është e tepërt.
No comments:
Post a Comment