Xhevdet ShehuNjë bisedë me shkrimtarin Dritëro Agolli: Shqipëria sot? Gomari para kalit…
Rrëfimi i patriarkut të letrave shqipe: Nga përgjigja me fabul për situatën e sotme politike te raportet e së shkuarës me Enver Hoxhën e Mehmet Shehun. Pse ka zmadhuar një fotografi me Mehmet Shehun dhe kush i kërkoi të sajonte një libër me autograf për enver Hoxhën pasi Hoxha kishte vdekur.
Pse përmend Ilir Metën e Azem Hajdarin kur thotë që nuk ka lidhje mes heqjes së imunitetit dhe antikorrupsionit.
Dhe pohimi: « Dy njerëz njeh historia e Shqipërisë që janë arratisur: Ahmet Zogu dhe Fatos Nano… »
Shtëpia e Dritëroit qëndron vazhdimisht e hapur, pret dhe përcjell mysafirë nga të gjitha anët. Është thuajse e pamundur ta gjesh të vetëm në shtëpi Dritëroin. Shkrimtari dhe publicisti i njohur Ymer Minxhozi më propozoi t’i bënim një vizitë Dritëroitduke e marrë paraprakisht në telefon, në mënyrë që të ishim vetëm për vetëm me të. Qëndruam mbi dy orë në shtëpinë e shkrimtarit, i cili na priti me bujarinë dhe përzemërsinë që e karaterizon. Ishte ky një rast shumë i mirë për të bërë një bisedë të çiltër me Dritëroin, për politikën, për letërsinë etj. Por ai na e pret që në fillim udhën: nuk jap intervista, thotë. Hajde të bisedojmë si miq, por jo për shtyp, se jo të gjitha muhabetet dalin në pazar…Kështu nisim një bisedë të shtruar për punët dhe hallet e përditshme të këtij vendi, pasi Sadija bën adetin e nxjerrjes së gotës së rakisë për miqtë. Unë po riprodhoj më poshtë një pjesë të kësaj bisede, të cilën nuk po e quaj intervistë. Në fund të fundit është një bashkëbisedim mes miqsh… Por ai na lejoi të botonim fabulën « Kali dhe gomari », të cilën e ka shkruar dhe botuar qysh në vitin 1984, kur Enver Hoxha ishte ende gjallë…
Këmbëngulja ime dhe e Ymer Minxhozit për të biseduar me Dritëro Agollin lidhet me një fakt të thjeshtë: Me popullaritetin e tij. Nuk e teprojmë aspak se Dritëroi ka një popullaritet të padiskutueshëm dhe të pakrahasueshëm. Fama e shkrimtarit, që ndryshe është quajtur Patriark i letrave shqipe, por edhe një nga ikonat e së majtës shqiptare, është e madhe. Ai si shkrimtar dhe poet ka hyrë prej kohësh në elitën e krijuesve tanë më të mirë. Por, shqiptarët gjatë këtyre më shumë se njëzet vjetëve të fundit kanë parë te Dritëroi edhe një publicist të madh. Në të vërtetë, Dritëroi është një gazetar i lindur, karriera e tij krijuese është e lidhur pazgjidhshmërisht me gazetarinë.
Publicistika e tij e periudhës pluraliste, e mbledhur më së shumti në librin “Tështimat e lirisë” është po aq e vlerëshme sa edhe krijimtaria e tij letrare, në prozë a poezi. Gjatë këtyre viteve ai ka qenë shkrimtari më i angazhuar në politikën dhe jetën e vendit, ka dhënë pa fund intervista, ka qenë një polemist i shkëlqyer. Fjala e tij e mençur ka poezi dhe ngjyrim emocional, ndaj dhe përthithet me aq shpejtësi dhe ka aq shumë ndikim. Të kujtojmë për shembull se si u tall Dritëroi me emërimet partiake dhe nepotike në administratë disa vjet më parë, kur politikanët i fshihnin ato pas meritokracisë. Kjo nuk është meritokraci, por shkërdhatokraci, tha Dritëroi. Dhe të mos harrojmë se këtë e tha për një qeveri socialiste që ishte në pushtet… Sidoqoftë, le të kthehmi te vazhdimi i bisedës më shkrimtarin e madh…
E nis Dritëroi: – Ju doni të dini mendimin tim për politikën e ditës, për ngjarjet, por mendoj se ka të tjerë që i dinë më mirë ato. Unë jam tërhequr tani. Por, mund të merrni e të botoni fabulën “Kali dhe gomari”. Unë atë e kam shkruar në vitin 1984 në vëllimin “Udhëtoj i menduar”, botoje edhe vitin kur e kam shkruar se edhe data e botimit flet shumë.
Unë: – Do ta ribotojmë me kënaqësi. Ajo fabul ka një aktualitet edhe sot e për të gjitha kohët dhe përmendet shpesh në bisedat e lira mes qytetarëve.
Dritëroi: – Ashtu është. Por nuk e kam thënë unë atë. E gjeta në tregimet e popullit dhe e bëra poezi. Ai që ka mend e kupton vetë nëntekstin e fabulës. Ja boto edhe këto dy fabula nga i njëjti vëllim, “Guri në pellg” dhe “Breshka dhe pula”. Edhe ato e kanë vitin e botimit në fund. Mos harro t’i shënosh. Ja, po vete t’i fotokopjoj vetë… (Dritëroi ngrihet dhe në dhomën bibliotekë bën fotokopjimin e tri fabulave).
Ymeri: – Dritëro, pse Zylua yt ka ngjitur aq shumë dhe mbetet edhe sot një libër i madh, jo vetëm në Shqipëri, por edhe në shumë vende ku është përkthyer?
Dritëroi: – Sepse Zylot dhe Demkat janë njerëz konkretë. Ti Ymer i ke njohur ata, se unë e ti jemi bashkëmoshtarë, ua di emrat se unë e ti jemi bashkëmoshatarë, aty-aty jemi me vite dhe kemi punuar me ta. Po unë mendoj se nuk kanë shumë rëndësi emrat konkretë, por vërtetësia e personazhit. Sepse Zylo dhe Demkë ka me shumicë edhe sot e kësaj dite. Madje mund të ketë më shumë sot se atëherë.
Ymeri: – E çudtitshme, por këtë ma kanë thënë edhe në Rusi, ku Zylua yt është përkthyer dhe ka patur një jehonë të madhe. Në Moskë unë jam takuar me Modestovin, përkthyesin e Zylos. Dhe më thoshte: ja Zylot dhe Demkat tanë. Për mua ishte një e papritur e këndshme vizita në Shtëpinë Botuese “Hudozhestvenaja literatura”. Zëvendësdrejtori i saj për anën artistike, Valeri Modestov, megjithëse nuk kishte qenë asnjëherë në Shqipëri, ishte një njohës dhe dashamirës i kulturës shqiptare. Në këtë Shtëpi botuese ku dalin rreth katërqind tituj librash në vit (85 milion ekzemplarë), për një periudhë mjaft të gjatë ka zënë një vend edhe letërsia shqiptare. Këtu u botuan veprat e para të letërsisë shqipe në gjuhën ruse: Naim Frashëri, Çajupi, Migjeni, vëllime me tregime dhe përralla popullore. Modestovi më tregon se edhe tani, në vitin 1990, janë në procesin e përkthimit e të botimit vepra të shkrimtarëve shqiptarë bashkëkohorë. Ai e njeh shumë mirë gjuhën shqipe, megjithëse nuk e flet dot. Sëbashku me Ira Voroninën, pedagoge e gjuhës shqipe në Universitetin e Leningradit, Modestovi ka përkthyer veprën e Dritëro Agollit, “Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo”, e cila sapo ka dalë në qarkullim. “Një vepër e mrekullueshme – më thotë Valeri – Humor i këndshëm, jetësor e pse jo, një disidencë e mirëfillte kundër burokracisë “socialiste”. Po, po, Dritëroi më pëlqen shumë, sidomos për humorin e tij të hollë e pa sforcime, është i natyrshëm. Mua Zylo më del gjithnjë përpara! Sa herë jam ndeshur me ‘të edhe në zyrat tona, edhe në kafene. Për fat të keq shoqëria janë ka shumë Zylo. Këta lloj njerëzish – bufonë, kujtojnë se bota sillet rreth tyre. Pastaj, ç’të them për Demkën? Mua më vjen keq për ‘të, ai është punëtor i mirë, por është shërbëtor. Me aftësinë e tij për të shkruar fjalime me porosinë e shefave, Demka kujton se po i shërben shoqërisë, në fakt veç dëme sjell. Mua më duket se shumë shefa të mëdhenj e kanë nga një Demkë pranë kolltukut të tyre. Këta Zylo dhe këta Demka janë ajo mola që bren jo vetëm kostumin në raftin e rrobave por edhe sistemin. Nuk e di nëse u shpreha drejt. Në shqip “mola” dhe “dhemja” janë e njëjta gjë, apo jo?, më pyeti Modestovi.
Dritëroi: – Po njëlloj janë Zylot dhe Demkat jo vetëm në Shqipëri e Rusi, po në gjithë botën. Mund të kenë emra të ndryshëm por sjelljen e kanë njëlloj. Këta janë tipa.
Ymeri: – Në atë kohë janë shkruar libra të mirë se ka pasur shkrimtarë të mirë që zor se arrihen dot…
Dritëroi: - Ke të drejtë, Ymer. Jakov Xoxa, për shembull, ka qenë shkrimtar shumë i mirë, me një gjuhë shumë të pasur. Sa të bukura i ka tregimet dhe novelat. “Përsheshi i Paput” është një mrekulli artistike… Proza e Jakovit hyn në prozën tonë më të mirë.
Ymeri: - Mua më pëlqen shumë Ali Asllani. Ishte një artist i vërtetë i fjalës, një poet i mrekullueshëm dhe një njeri shumë fisnik. Librin “Ku merr zjarr rufeja” unë e kam nga librat më të preferuar. “Hakërrim” sikur e ka shkruar për sot, megjithëse kanë kaluar 70 vjet që kur e shkroi. Hanko Halla nuk ka të dytë. Ja si shkruan te “Hakërrimi”: “Ja, ja grushti do të bjeri përmbi krye të zuzarve,/ koha është e maskarenjve, po Atdheu i shqiptarëve!” Ose: “Hani, pini dhe rrëmbeni, mbushni xhepe, mbushni arka,
të pabrek’ ju gjeti dreka, milionier’ ju gjeti darka!”
Dritëroi: – Po, po. Ke të drejtë. Aliu ka qenë një poet i shkëlqyer. Ka një art që është sa popullor, aq dhe i kultivuar. Mbahet mend kollaj. E bukura mbahet mend. “Rroj për ty e vdes për vete”. Si mund të shprehet më bukur dashuria! Ose: “Kam një këmbë në yzengji/ jam udhëtar eterniteti”, thotë Aliu. “Me qerpik të syrit tënd, do fshij vendin ku do rrish…”
Unë: – Dritëro, tani po flitet shumë për rishikimin dhe rishkrimin e historisë. Ju jeni dakord me rishkrimin e historisë?
Dritëroi: - Rishikimi i historisë… Dakord, duhet bërë, por jo të ndryshojë duke e redaktuar. Nuk redaktohet dokumenti historik. Nuk redaktohen dot ngjarjet që kanë ndodhur. Për shembull, rinia është si një libër që njeriu e shkruan vetëm një herë. Nuk e shkruan dot rininë për së dyti. Iku, u arratis Ahmet Zogu. Si të themi ne sot, që nuk u arratis Zogu? Po ky është fakt dhe këtë fakt e dinë të gjithë. Ka dokumente për këtë. Këto dokumente e këto fakte nuk i redakton dot… Iku dhe Fatos Nanua shumë vite më vonë, në 98-ën. Unë e kam thënë në një mbledhje në Partinë Socialiste, në prani të Fatosit: Dy njerëz njeh historia e Shqipërisë që janë arratisur: Ahmet Zogu dhe Fatos Nano. U vjen mirë apo nuk u vjen mirë disave nga këto fakte, kjo është tjetër punë. Ose le të marrim punën e ballistëve. Thonë se u është ngrënë haku, se ata paskan luftuar, por lufta u është mohuar. Unë them diçka të thjeshtë dhe konkrete: Për partizanët ka këngë dhe marrshe si “Malet me blerim mbuluar”, marshe të brigadave sulmuese, “Bashkohu, o shok, me ne në çetë” etj. Por, a më gjeni ndonjë këngë a ndonjë marsh për ballistët? Jo nuk gjen dot. Nuk gjen se nuk ka. Këngët nuk bëhen dot me porosi. Populli i ngre këngët vetvetiu se e ndjen. Kur nuk e ndjen, nuk këndon. Prandaj nuk ka këngë e marrshe për ballistët.
Unë: – Në të vërtetë ka patur dhe ka shtrembërime të fakteve historike që duhet të korrigjohen. Ne e dimë se si është politizuar edhe historia për qëllime të caktuara. Të vërtetat historike duhet të dalin në dritë dhe kjo është punë e historianëve, jo e politikanëve. Se, që të themi të drejtën, dikur kemi retushuar edhe fotografitë, apo jo?
Dritëroi: – Po, është e vërtetë kjo. E njëjta gjë është dhe me fotografitë. Fotografitë janë pjesë e historisë, dëshmi dhe pjesë e pandarë e biografisë së njerëzve. Unë kam bërë një album të tërë me fotografitë që kam bërë me ish-udhëheqës komunistë dhe me politikanë e figura të njohura, të djeshëm e të sotëm. Sepse si gazetar dhe shkrimtar unë kam pasur rastin të bëj fotografi thuajse me të gjithë. Kam me Enver Hoxhën, me Mehmet Shehun, Ramiz Alinë e të tjerë. Fotografitë janë pjesë e biografisë së njeriut dhe tregojnë shumë për jetën dhe ngjarjet, pasi bëhen në momente të caktuara. Për shembull, kam një fotografi të bukur me Mehmet Shehun në një fushë. Ajo është një fotografi artistike që mua më pëlqen dhe e kam zmadhuar. Më vjen keq se kam patur një fotografi me Mao Ce Dunin, por nuk po e gjej dot. Kushedi ku e kam futur.
Ymer Minxhozi: – Edhe unë e kam takuar Mao Ce Dunin. Kam edhe fotografi me të kur isha korrespondent i “Zërit të Popullit” në Pekin.
Dritëroi: – Më kujtove diçka, Ymer. Vërtet në atë kohë ishte fat të takoheshe me udhëdheqësit, sidomos me Maon që ishte kthyer në perëndi për kinezët. Po edhe Enveri nuk ishte pak. Ka pasur nga ata që takonin Enverin dhe nuk ia jepnin dorën njeriu tjetër për një kohë që të ruanin vlagën e duarshtrëngimit me udhëheqësin. Nejse. Unë e kam takuar disa herë Enverin. Po ndonjë libër nuk i dhurova sa ishte gjallë. Se si më vinte, më dukej sikur do bëhesha servil. Vetëm Mehmetit i kam dhuruar një kopje të poemës “Nënë Shqipëri”. Kur erdhi koha të bëhej muzeu i Enverit atje tek Piramida, kur ishte drejtor Spiro Dede, ngritën një kënd me librat që i ishin dhuruar Enverit nga shkrimtarët. Atyre që merreshin me muzeun, u kishte rënë në sy fakti që nuk kishte ndonjë libër dhuratë nga unë për Enverin. Më thotë Spirua: “Nuk kemi libër nga ty për shokun Enver. Si t’ia bëjmë?” S’kemi çfarë të bëjmë, i them unë. Vajti ajo punë. “Po sikur të shkruash tani ndonjë autograf e ta vëmë në stendë?”, më pyeti. Kur nuk e shkrova autografin sa ishte gjallë Enveri, si mund ta shkruaj tani që ai ka vdekur? Si mund të shkruaj unë tani: “I dashur shoku Enver, ta dhuroj me respekt këtë libër etj., etj” Jo, gjë që nuk bëhet, i thashë. Dhe kështu nuk u vu ndonjë libër i imi në atë stendë…
Sadija: – Kështu është Dritëroi. Nuk di të shtiret. Edhe librat që ka shkruar në regjimin e kaluar, nuk i ka redaktuar. I ka lënë ashtu siç janë shkruar në atë kohë. I ka ribotuar pjesën më të madhe të tyre, por nuk i ka ndryshuar, në një kohë që redaktimi, korrigjimi u bë një dukuri e neveritshme… Me këtë Dritëroi u thotë njerëzve: Unë jam ky që jam, mos më kërkoni të ndryshoj…
Dritëroi: – E kam shpjeguar këtë në intervista dhe artikuj pse nuk i kam redaktuar më pas librat e mi.
Unë: – Tani së fundi u hoqën me bujë imunitetet e deputetëve, në emër të luftës kundër korrupsionit. Ju kini qenë deputet për shumë kohë. Sa efikase mendoni se është kjo masë që u mor?
Dritëroi: – Mirë u bë që u hoqën imunitetet. Por unë mendoj se kjo nuk ndikon shumë në luftën kundër korrupsionit. Sepse imunitetet janë hequr edhe më përpara kur është dashur për deputetë e ministra. I është hequr imuniteti Ilir Metës qysh në vitin 1992 a ‘93. I është hequr edhe Azem Hajdarit më pas. Unë mendoj se nuk ka ndonjë lidhje midis imunitetit dhe luftës kundër korrupsionit…
Ymeri: – Unë mendoj se deputetët dhe zyrtarët demokratë nuk kanë nevojë për imunitet se ata i mbron drejtësia dhe gjykatat tona të pavarura.
Dritëroi: – Ky është humor që ti e ke zakon dhe e bën sipas natyrës tënde, Ymer. Dhe e bën mirë. Ke humor ti, Ymer. Unë t’i kam lexuar librat dhe aty ti ke shkruar shumë për këto gjëra.
Ymeri: – Në fakt politika është një burim i pafundëm humori që, po dite ta zbulosh, mund të bësh gjera të mrekullueshme. Siç bëri ti Dritëro me Zylon. Në çdo kohë është bërë humor me politikanët.
Dritëroi: – Dakord, dakord. Sepse edhe demokracia ka të meta. Jo më kot ka thënë Çërçilli se “demokracia ka shumë defekte, por nuk po gjejmë një më të mirë se ajo”.
Ymeri: – Ashtu është. E ka thënë mirë Çërçilli. Hajde ta gjejmë një sistem më të mirë!…
Dritëro Agolli 1984
KALI DHE GOMARI
Kalonin në një shteg të ngushtë mali,
gomari para, pas gomarit kali.
Të dy ngarkuar me thasë mirë,
nga vapa të munduar e djersirë.
Fshatari donte shpejt në fshat të arrinte,
ndaj kalit vitheve me shkop i binte.
Por kali më në fund durimin humbi,
e ngriti bishtin dhe samarin tundi.
Hej, mbaj dorën se pastaj ta hedh përdhe samarin,
ti para meje pse ma nxirr gomarin?
E nga të vete s’di fare unë i ngrati,
kur rrugën ma ka zënë veshgjati.
Përpara nxirrmë mua të mos vuash,
dhe rrih pastaj gomarin sa të duash
Kështu e ka kjo botë e mjerë e marrë,
Përpara nxjerrin veç gomarë.
Rrëfimi i patriarkut të letrave shqipe: Nga përgjigja me fabul për situatën e sotme politike te raportet e së shkuarës me Enver Hoxhën e Mehmet Shehun. Pse ka zmadhuar një fotografi me Mehmet Shehun dhe kush i kërkoi të sajonte një libër me autograf për enver Hoxhën pasi Hoxha kishte vdekur.
Pse përmend Ilir Metën e Azem Hajdarin kur thotë që nuk ka lidhje mes heqjes së imunitetit dhe antikorrupsionit.
Dhe pohimi: « Dy njerëz njeh historia e Shqipërisë që janë arratisur: Ahmet Zogu dhe Fatos Nano… »
Shtëpia e Dritëroit qëndron vazhdimisht e hapur, pret dhe përcjell mysafirë nga të gjitha anët. Është thuajse e pamundur ta gjesh të vetëm në shtëpi Dritëroin. Shkrimtari dhe publicisti i njohur Ymer Minxhozi më propozoi t’i bënim një vizitë Dritëroitduke e marrë paraprakisht në telefon, në mënyrë që të ishim vetëm për vetëm me të. Qëndruam mbi dy orë në shtëpinë e shkrimtarit, i cili na priti me bujarinë dhe përzemërsinë që e karaterizon. Ishte ky një rast shumë i mirë për të bërë një bisedë të çiltër me Dritëroin, për politikën, për letërsinë etj. Por ai na e pret që në fillim udhën: nuk jap intervista, thotë. Hajde të bisedojmë si miq, por jo për shtyp, se jo të gjitha muhabetet dalin në pazar…Kështu nisim një bisedë të shtruar për punët dhe hallet e përditshme të këtij vendi, pasi Sadija bën adetin e nxjerrjes së gotës së rakisë për miqtë. Unë po riprodhoj më poshtë një pjesë të kësaj bisede, të cilën nuk po e quaj intervistë. Në fund të fundit është një bashkëbisedim mes miqsh… Por ai na lejoi të botonim fabulën « Kali dhe gomari », të cilën e ka shkruar dhe botuar qysh në vitin 1984, kur Enver Hoxha ishte ende gjallë…
Këmbëngulja ime dhe e Ymer Minxhozit për të biseduar me Dritëro Agollin lidhet me një fakt të thjeshtë: Me popullaritetin e tij. Nuk e teprojmë aspak se Dritëroi ka një popullaritet të padiskutueshëm dhe të pakrahasueshëm. Fama e shkrimtarit, që ndryshe është quajtur Patriark i letrave shqipe, por edhe një nga ikonat e së majtës shqiptare, është e madhe. Ai si shkrimtar dhe poet ka hyrë prej kohësh në elitën e krijuesve tanë më të mirë. Por, shqiptarët gjatë këtyre më shumë se njëzet vjetëve të fundit kanë parë te Dritëroi edhe një publicist të madh. Në të vërtetë, Dritëroi është një gazetar i lindur, karriera e tij krijuese është e lidhur pazgjidhshmërisht me gazetarinë.
Publicistika e tij e periudhës pluraliste, e mbledhur më së shumti në librin “Tështimat e lirisë” është po aq e vlerëshme sa edhe krijimtaria e tij letrare, në prozë a poezi. Gjatë këtyre viteve ai ka qenë shkrimtari më i angazhuar në politikën dhe jetën e vendit, ka dhënë pa fund intervista, ka qenë një polemist i shkëlqyer. Fjala e tij e mençur ka poezi dhe ngjyrim emocional, ndaj dhe përthithet me aq shpejtësi dhe ka aq shumë ndikim. Të kujtojmë për shembull se si u tall Dritëroi me emërimet partiake dhe nepotike në administratë disa vjet më parë, kur politikanët i fshihnin ato pas meritokracisë. Kjo nuk është meritokraci, por shkërdhatokraci, tha Dritëroi. Dhe të mos harrojmë se këtë e tha për një qeveri socialiste që ishte në pushtet… Sidoqoftë, le të kthehmi te vazhdimi i bisedës më shkrimtarin e madh…
E nis Dritëroi: – Ju doni të dini mendimin tim për politikën e ditës, për ngjarjet, por mendoj se ka të tjerë që i dinë më mirë ato. Unë jam tërhequr tani. Por, mund të merrni e të botoni fabulën “Kali dhe gomari”. Unë atë e kam shkruar në vitin 1984 në vëllimin “Udhëtoj i menduar”, botoje edhe vitin kur e kam shkruar se edhe data e botimit flet shumë.
Unë: – Do ta ribotojmë me kënaqësi. Ajo fabul ka një aktualitet edhe sot e për të gjitha kohët dhe përmendet shpesh në bisedat e lira mes qytetarëve.
Dritëroi: – Ashtu është. Por nuk e kam thënë unë atë. E gjeta në tregimet e popullit dhe e bëra poezi. Ai që ka mend e kupton vetë nëntekstin e fabulës. Ja boto edhe këto dy fabula nga i njëjti vëllim, “Guri në pellg” dhe “Breshka dhe pula”. Edhe ato e kanë vitin e botimit në fund. Mos harro t’i shënosh. Ja, po vete t’i fotokopjoj vetë… (Dritëroi ngrihet dhe në dhomën bibliotekë bën fotokopjimin e tri fabulave).
Ymeri: – Dritëro, pse Zylua yt ka ngjitur aq shumë dhe mbetet edhe sot një libër i madh, jo vetëm në Shqipëri, por edhe në shumë vende ku është përkthyer?
Dritëroi: – Sepse Zylot dhe Demkat janë njerëz konkretë. Ti Ymer i ke njohur ata, se unë e ti jemi bashkëmoshtarë, ua di emrat se unë e ti jemi bashkëmoshatarë, aty-aty jemi me vite dhe kemi punuar me ta. Po unë mendoj se nuk kanë shumë rëndësi emrat konkretë, por vërtetësia e personazhit. Sepse Zylo dhe Demkë ka me shumicë edhe sot e kësaj dite. Madje mund të ketë më shumë sot se atëherë.
Ymeri: – E çudtitshme, por këtë ma kanë thënë edhe në Rusi, ku Zylua yt është përkthyer dhe ka patur një jehonë të madhe. Në Moskë unë jam takuar me Modestovin, përkthyesin e Zylos. Dhe më thoshte: ja Zylot dhe Demkat tanë. Për mua ishte një e papritur e këndshme vizita në Shtëpinë Botuese “Hudozhestvenaja literatura”. Zëvendësdrejtori i saj për anën artistike, Valeri Modestov, megjithëse nuk kishte qenë asnjëherë në Shqipëri, ishte një njohës dhe dashamirës i kulturës shqiptare. Në këtë Shtëpi botuese ku dalin rreth katërqind tituj librash në vit (85 milion ekzemplarë), për një periudhë mjaft të gjatë ka zënë një vend edhe letërsia shqiptare. Këtu u botuan veprat e para të letërsisë shqipe në gjuhën ruse: Naim Frashëri, Çajupi, Migjeni, vëllime me tregime dhe përralla popullore. Modestovi më tregon se edhe tani, në vitin 1990, janë në procesin e përkthimit e të botimit vepra të shkrimtarëve shqiptarë bashkëkohorë. Ai e njeh shumë mirë gjuhën shqipe, megjithëse nuk e flet dot. Sëbashku me Ira Voroninën, pedagoge e gjuhës shqipe në Universitetin e Leningradit, Modestovi ka përkthyer veprën e Dritëro Agollit, “Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo”, e cila sapo ka dalë në qarkullim. “Një vepër e mrekullueshme – më thotë Valeri – Humor i këndshëm, jetësor e pse jo, një disidencë e mirëfillte kundër burokracisë “socialiste”. Po, po, Dritëroi më pëlqen shumë, sidomos për humorin e tij të hollë e pa sforcime, është i natyrshëm. Mua Zylo më del gjithnjë përpara! Sa herë jam ndeshur me ‘të edhe në zyrat tona, edhe në kafene. Për fat të keq shoqëria janë ka shumë Zylo. Këta lloj njerëzish – bufonë, kujtojnë se bota sillet rreth tyre. Pastaj, ç’të them për Demkën? Mua më vjen keq për ‘të, ai është punëtor i mirë, por është shërbëtor. Me aftësinë e tij për të shkruar fjalime me porosinë e shefave, Demka kujton se po i shërben shoqërisë, në fakt veç dëme sjell. Mua më duket se shumë shefa të mëdhenj e kanë nga një Demkë pranë kolltukut të tyre. Këta Zylo dhe këta Demka janë ajo mola që bren jo vetëm kostumin në raftin e rrobave por edhe sistemin. Nuk e di nëse u shpreha drejt. Në shqip “mola” dhe “dhemja” janë e njëjta gjë, apo jo?, më pyeti Modestovi.
Dritëroi: – Po njëlloj janë Zylot dhe Demkat jo vetëm në Shqipëri e Rusi, po në gjithë botën. Mund të kenë emra të ndryshëm por sjelljen e kanë njëlloj. Këta janë tipa.
Ymeri: – Në atë kohë janë shkruar libra të mirë se ka pasur shkrimtarë të mirë që zor se arrihen dot…
Dritëroi: - Ke të drejtë, Ymer. Jakov Xoxa, për shembull, ka qenë shkrimtar shumë i mirë, me një gjuhë shumë të pasur. Sa të bukura i ka tregimet dhe novelat. “Përsheshi i Paput” është një mrekulli artistike… Proza e Jakovit hyn në prozën tonë më të mirë.
Ymeri: - Mua më pëlqen shumë Ali Asllani. Ishte një artist i vërtetë i fjalës, një poet i mrekullueshëm dhe një njeri shumë fisnik. Librin “Ku merr zjarr rufeja” unë e kam nga librat më të preferuar. “Hakërrim” sikur e ka shkruar për sot, megjithëse kanë kaluar 70 vjet që kur e shkroi. Hanko Halla nuk ka të dytë. Ja si shkruan te “Hakërrimi”: “Ja, ja grushti do të bjeri përmbi krye të zuzarve,/ koha është e maskarenjve, po Atdheu i shqiptarëve!” Ose: “Hani, pini dhe rrëmbeni, mbushni xhepe, mbushni arka,
të pabrek’ ju gjeti dreka, milionier’ ju gjeti darka!”
Dritëroi: – Po, po. Ke të drejtë. Aliu ka qenë një poet i shkëlqyer. Ka një art që është sa popullor, aq dhe i kultivuar. Mbahet mend kollaj. E bukura mbahet mend. “Rroj për ty e vdes për vete”. Si mund të shprehet më bukur dashuria! Ose: “Kam një këmbë në yzengji/ jam udhëtar eterniteti”, thotë Aliu. “Me qerpik të syrit tënd, do fshij vendin ku do rrish…”
Unë: – Dritëro, tani po flitet shumë për rishikimin dhe rishkrimin e historisë. Ju jeni dakord me rishkrimin e historisë?
Dritëroi: - Rishikimi i historisë… Dakord, duhet bërë, por jo të ndryshojë duke e redaktuar. Nuk redaktohet dokumenti historik. Nuk redaktohen dot ngjarjet që kanë ndodhur. Për shembull, rinia është si një libër që njeriu e shkruan vetëm një herë. Nuk e shkruan dot rininë për së dyti. Iku, u arratis Ahmet Zogu. Si të themi ne sot, që nuk u arratis Zogu? Po ky është fakt dhe këtë fakt e dinë të gjithë. Ka dokumente për këtë. Këto dokumente e këto fakte nuk i redakton dot… Iku dhe Fatos Nanua shumë vite më vonë, në 98-ën. Unë e kam thënë në një mbledhje në Partinë Socialiste, në prani të Fatosit: Dy njerëz njeh historia e Shqipërisë që janë arratisur: Ahmet Zogu dhe Fatos Nano. U vjen mirë apo nuk u vjen mirë disave nga këto fakte, kjo është tjetër punë. Ose le të marrim punën e ballistëve. Thonë se u është ngrënë haku, se ata paskan luftuar, por lufta u është mohuar. Unë them diçka të thjeshtë dhe konkrete: Për partizanët ka këngë dhe marrshe si “Malet me blerim mbuluar”, marshe të brigadave sulmuese, “Bashkohu, o shok, me ne në çetë” etj. Por, a më gjeni ndonjë këngë a ndonjë marsh për ballistët? Jo nuk gjen dot. Nuk gjen se nuk ka. Këngët nuk bëhen dot me porosi. Populli i ngre këngët vetvetiu se e ndjen. Kur nuk e ndjen, nuk këndon. Prandaj nuk ka këngë e marrshe për ballistët.
Unë: – Në të vërtetë ka patur dhe ka shtrembërime të fakteve historike që duhet të korrigjohen. Ne e dimë se si është politizuar edhe historia për qëllime të caktuara. Të vërtetat historike duhet të dalin në dritë dhe kjo është punë e historianëve, jo e politikanëve. Se, që të themi të drejtën, dikur kemi retushuar edhe fotografitë, apo jo?
Dritëroi: – Po, është e vërtetë kjo. E njëjta gjë është dhe me fotografitë. Fotografitë janë pjesë e historisë, dëshmi dhe pjesë e pandarë e biografisë së njerëzve. Unë kam bërë një album të tërë me fotografitë që kam bërë me ish-udhëheqës komunistë dhe me politikanë e figura të njohura, të djeshëm e të sotëm. Sepse si gazetar dhe shkrimtar unë kam pasur rastin të bëj fotografi thuajse me të gjithë. Kam me Enver Hoxhën, me Mehmet Shehun, Ramiz Alinë e të tjerë. Fotografitë janë pjesë e biografisë së njeriut dhe tregojnë shumë për jetën dhe ngjarjet, pasi bëhen në momente të caktuara. Për shembull, kam një fotografi të bukur me Mehmet Shehun në një fushë. Ajo është një fotografi artistike që mua më pëlqen dhe e kam zmadhuar. Më vjen keq se kam patur një fotografi me Mao Ce Dunin, por nuk po e gjej dot. Kushedi ku e kam futur.
Ymer Minxhozi: – Edhe unë e kam takuar Mao Ce Dunin. Kam edhe fotografi me të kur isha korrespondent i “Zërit të Popullit” në Pekin.
Dritëroi: – Më kujtove diçka, Ymer. Vërtet në atë kohë ishte fat të takoheshe me udhëdheqësit, sidomos me Maon që ishte kthyer në perëndi për kinezët. Po edhe Enveri nuk ishte pak. Ka pasur nga ata që takonin Enverin dhe nuk ia jepnin dorën njeriu tjetër për një kohë që të ruanin vlagën e duarshtrëngimit me udhëheqësin. Nejse. Unë e kam takuar disa herë Enverin. Po ndonjë libër nuk i dhurova sa ishte gjallë. Se si më vinte, më dukej sikur do bëhesha servil. Vetëm Mehmetit i kam dhuruar një kopje të poemës “Nënë Shqipëri”. Kur erdhi koha të bëhej muzeu i Enverit atje tek Piramida, kur ishte drejtor Spiro Dede, ngritën një kënd me librat që i ishin dhuruar Enverit nga shkrimtarët. Atyre që merreshin me muzeun, u kishte rënë në sy fakti që nuk kishte ndonjë libër dhuratë nga unë për Enverin. Më thotë Spirua: “Nuk kemi libër nga ty për shokun Enver. Si t’ia bëjmë?” S’kemi çfarë të bëjmë, i them unë. Vajti ajo punë. “Po sikur të shkruash tani ndonjë autograf e ta vëmë në stendë?”, më pyeti. Kur nuk e shkrova autografin sa ishte gjallë Enveri, si mund ta shkruaj tani që ai ka vdekur? Si mund të shkruaj unë tani: “I dashur shoku Enver, ta dhuroj me respekt këtë libër etj., etj” Jo, gjë që nuk bëhet, i thashë. Dhe kështu nuk u vu ndonjë libër i imi në atë stendë…
Sadija: – Kështu është Dritëroi. Nuk di të shtiret. Edhe librat që ka shkruar në regjimin e kaluar, nuk i ka redaktuar. I ka lënë ashtu siç janë shkruar në atë kohë. I ka ribotuar pjesën më të madhe të tyre, por nuk i ka ndryshuar, në një kohë që redaktimi, korrigjimi u bë një dukuri e neveritshme… Me këtë Dritëroi u thotë njerëzve: Unë jam ky që jam, mos më kërkoni të ndryshoj…
Dritëroi: – E kam shpjeguar këtë në intervista dhe artikuj pse nuk i kam redaktuar më pas librat e mi.
Unë: – Tani së fundi u hoqën me bujë imunitetet e deputetëve, në emër të luftës kundër korrupsionit. Ju kini qenë deputet për shumë kohë. Sa efikase mendoni se është kjo masë që u mor?
Dritëroi: – Mirë u bë që u hoqën imunitetet. Por unë mendoj se kjo nuk ndikon shumë në luftën kundër korrupsionit. Sepse imunitetet janë hequr edhe më përpara kur është dashur për deputetë e ministra. I është hequr imuniteti Ilir Metës qysh në vitin 1992 a ‘93. I është hequr edhe Azem Hajdarit më pas. Unë mendoj se nuk ka ndonjë lidhje midis imunitetit dhe luftës kundër korrupsionit…
Ymeri: – Unë mendoj se deputetët dhe zyrtarët demokratë nuk kanë nevojë për imunitet se ata i mbron drejtësia dhe gjykatat tona të pavarura.
Dritëroi: – Ky është humor që ti e ke zakon dhe e bën sipas natyrës tënde, Ymer. Dhe e bën mirë. Ke humor ti, Ymer. Unë t’i kam lexuar librat dhe aty ti ke shkruar shumë për këto gjëra.
Ymeri: – Në fakt politika është një burim i pafundëm humori që, po dite ta zbulosh, mund të bësh gjera të mrekullueshme. Siç bëri ti Dritëro me Zylon. Në çdo kohë është bërë humor me politikanët.
Dritëroi: – Dakord, dakord. Sepse edhe demokracia ka të meta. Jo më kot ka thënë Çërçilli se “demokracia ka shumë defekte, por nuk po gjejmë një më të mirë se ajo”.
Ymeri: – Ashtu është. E ka thënë mirë Çërçilli. Hajde ta gjejmë një sistem më të mirë!…
Dritëro Agolli 1984
KALI DHE GOMARI
Kalonin në një shteg të ngushtë mali,
gomari para, pas gomarit kali.
Të dy ngarkuar me thasë mirë,
nga vapa të munduar e djersirë.
Fshatari donte shpejt në fshat të arrinte,
ndaj kalit vitheve me shkop i binte.
Por kali më në fund durimin humbi,
e ngriti bishtin dhe samarin tundi.
Hej, mbaj dorën se pastaj ta hedh përdhe samarin,
ti para meje pse ma nxirr gomarin?
E nga të vete s’di fare unë i ngrati,
kur rrugën ma ka zënë veshgjati.
Përpara nxirrmë mua të mos vuash,
dhe rrih pastaj gomarin sa të duash
Kështu e ka kjo botë e mjerë e marrë,
Përpara nxjerrin veç gomarë.
No comments:
Post a Comment