Zhiti: Dëshmia e Mustafa Krujës për vrasjen e Qemal Stafës nga Enver Hoxha

Të huaja në një vend të huaj dhe për vendësit

Rrëfimi i shkrimtarit Visar Zhiti në këtë numër vijon me persekutimin dhe burgosjen e grave të huaja, kryesisht ruse, që u martuan me studentët shqiptarë që studiuan në Moskë në kohën e miqësisë së mirë mes Shqipërisë dhe Rusisë. Me prishjen e marrëdhënieve mes dy vendeve komuniste, fati i shumë grave ruse që mbeten në Shqipëri dhe nuk donin të ndaheshin nga familja ishte tragjik. Zhiti risjell në kujtesë në librin e ri “Ferri i çarë” disa prej tyre, duke dëshmuar dhe një herë terrorin që përjetuan këto gra të huaja në një vend të huaj edhe për vetë vendësit. Por shkrimtari nuk heziton të tregojë edhe sesi sigurimi tentoi ta rekrutonte si spiun. Metodat që përdornin dhe torturat janë rrëfyer në një nga kapitujt e romanit të ri që sapo ka nxjerrë në treg shtëpia botuese OMSCA-1. A.Tuci
Dërgonin një nxënëse që të kërkonte herë pas here veprën e Enverit, ku sigurimi kishte  futur përgjues, që e ngecnin te kapakët e librit
Grave të huaja u fusnin përgjues në veprat e Enverit
Zonja Inga Tarasova ishte e bukur edhe në burg, rrezatonte dinjitet sllav dhe mirësi. Qëndiste gjithë kohës, kur ishte e mundur. Mbi fijet tërë ngjyra si fije drite dhe shpirti, me muzgjet dhe argjendin e fushëtirës së Myzeqesë, binte hija shkurtane dhe e trashë e gardianes. Nxinte si vetë burgu i grave në Kosovë të Vogël. Po pse quhet kështu? Që në kohë të mbretërisë, ngaqë janë vendosur të dëbuarit nga Kosova, familje të tëra në armiqësi të përhershme me shkjaun. (…por ata janë ardhacakët…)
Pastaj arrestuan dhe Valeri Dyrzin në grup me Lincin me akuzën tentativë për arratisje dhe agjitacion e propagandë. Babanë e Valerit, inxhinier Dyrzin, e shpërngulën në Elbasan. Dhe ai bashkë me vajzën herë shkonin baltërave, fushëtirës në burgun e grave dhe herë ngjiteshin maleve me borë, këtej në burgun e… djemve. Burrave.
VALERI (se ç’po vizatonte brenda në fletët e një libri): Këta të bëjnë t’i urresh librat. Të mos besosh në to. Jo si lexim, por dhe si objekt fizik.
UNË: Pse? S’të kuptoj.
VALERI: Nëna ime…
UNË: Si është nëna tani?
VALERI: Mirë. Ajo kishte një shoqe në Tiranë, bullgaren Janka Koleva, e cila punoi ca kohë në Bibliotekën Kombëtare e pastaj në Radio-Tirana, në emisionet në gjuhën bullgare. E ke njohur?
UNË: Jo.
VALERI: Ka burrë një kosovar, balerin, ai që krijoi vallen “Alba”, por s’e lanë. Dëgjo, Janka detyrohej të përkthente veprat e Enverit bullgarisht. Nëna ime shkonte shpesh tek ajo. Kishte dhe një vajzë të bukur si kukull. Shih ç’kishin zbuluar. Trokiste një nxënës gjithmonë dhe thoshte se i duhej një vepër e Enverit për mësim. Mund ta ndihmonin? Dhe e kthente menjëherë. Në libër futnin përgjues, aparate gati të padukshme, të vogla fare sa një insekt, sa një parazit, e ngecnin te kapakët. E rikërkonin atë libër, shpesh e më shpesh. Sa herë shkonte nëna ime për vizitë. Në qeli i sollën edhe bullgaren. Qanin të dyja. Të huaja në një vend të huaj dhe për vendasit. Ç’mizori! Kam frikë të marr një libër të këtyre. Përveç cungimeve dhe propagandës e mediokritetit, do të ketë brenda dhe aparate përgjimi…
UNË: Ndoshta dhe eksploziv. Kur të na plasin librat ndër duar! Libra spiunë, libra vrasës!
VALERI (qeshi): Sa e bukur do të jetë bërë ajo.
UNË: Kush?
VALERI: Vajza e bullgares që mbante ca dhé nga atdheu i saj në një vazo. E donte për në varr.
UNË: Ti më dukesh përgjysmë…
VALERI: Në ç’kuptim?
UNE: Je këtu dhe s’je këtu. Kur je këtu, sikur nuk e bën rusin fare, kur s’je këtu, nuk bën shqiptarin.
VALERI: Mbase…

…edhe një ruse tjetër, ajo që përkthente në të vetmen Shtëpi Botuese në Tiranë, hebreje, me mbiemrin e andejshëm Rozengolc, e arrestuan. E çuan në burg, në Kosovën e Vogël. Tmerr, llahtar. Edhe në Rusi ia kishin shkatërruar familjen, revolucioni i tetorit i vrau prindër e të afërm. U rrit në zi dhe filloi të buzëqeshte kur njohu studentin nga Shqipëria. Vajti pas tij. Pastaj ai shkoi pas saj, edhe në burg nuk iu nda, por e takonte, sa më shpesh, sa më shumë, aq sa lejohej.
Kur ra komunizmi, vendosën të ktheheshin në Moskë, të përsëritnin dashurinë e tyre, pa diktaturë, por dhe pa rininë. Me ato dimra e ura mbi Vollgë, me parqet e statujën e Pushkinit, me trojkën e ëndërrt… Verës në Durrës, te shtëpia e drunjtë në Malin e Robit, mes pishave në anëdet. I pari mbylli sytë ai. Sikur fjeti. Përgjithmonë.
Të birit, ndërsa kthehej me avion, ndoshta po i fanitej kur shkonte nëpër baltë t’i çonte trastën me ushqime nënës, atje, brenda telave me gjemba. Nata…lia… Tani po sillte hirin e saj, ah, sa përcëllues, që, sipas amanetit, urna do të lihej pranë varrit të të shoqit.
Ndodh që qielli të jetë më trandës se toka, mermer i ftohtë me rekuiemin e Bahut si ylber i përzishëm, frymë e shenjtë, përçikazi mbi ceremoninë.

Zhiti zbulon dhe një bisedë të kryeministrit Mustafa Kruja me ministrin Xhevat Korça, ku flitet për vrasjen e Qemal Stafës nga Enver Hoxha

Enver Hoxhës ia shkruanin veprat shkrimtarët e burgosur
Kishte të drejtë Hrushovi, kur thoshte se Stalini s’merrte vesh, ai e ka drejtuar luftën me glob shkolle. Po kur e kap qejfi Stalinin që popullin tonë ta nxjerrë me origjinë nga albanët e Kaukazit? Enveri bën të paditurin e dyshimtë. S’beson? Nuk i shpik unë, i ke në libër. S’i kishte dëgjuar ilirët Enveri kështu? Stalini merr në telefon një gjuhëtar të shquar, shkencëtar, dhe kërkon prej tij origjinën tonë: “Nga Kaukazi? “Jo, jo”, – i thonë dhe tirani-muzhik mbyll telefonin.
Ndoshta ata që ia bëjnë veprat Enverit, i futin me qëllim pasazhe të tilla, që ta diskreditojnë. S’besoj, ai e mbart vetë. Po në një ekspozitë pikture? U afrua Enveri të shihte më mirë portretin e Qemal Stafës, e kishte marrë malli, kështu tha. Po pikturat duan pak largësi, jo siç iu ngjit ai. Kështu ka parë gjithnjë, ngjeshur, pa perspektivën e duhur, ku nuk kuptohet veçse llangosja e ngjyrave, gjaku.
E ka ngërthyer kompleksi i vrasësit. Më ka treguar një mik, inxhinier Mërgim Korça: “…erdhi në shtëpinë tonë kryeministri Mustafa Kruja, isha fëmijë dhe mbaj mend që i tha babait, e kishte ministër, se ishte vrarë një komunist i shquar. Cili? Qemal Stafa. Dhe shtoi në italisht: e vranë me ndihmën e shefit të tyre.”
Të Enverit?! Po në librat “Kur hidheshin themelet”, “Mes njerëzve të thjeshtë”, “Vitet e vegjëlisë”, sa mirë i mban mend, unë e urdhëroj kokën që t’i nxjerrë jashtë, t’i harrojë, dëgjo, dëgjo, se tregon pa turp hajdutllëqe. “Shkelni, – u thotë fshatarëve që ishin caktuar t’i vinin për vizitë në vilën e re, – mos i hiqni opingat, po shkelni mbi qilima, se të Shefqet Vërlacit janë!” Pra i kishte marrë në shtëpinë e tij nga borgjezët e përmbysur, i hodhi mbi supe, besoj, se s’ishin qilima fluturues. Nën këtë shembull vepruan të gjithë. Dhe thërrisnin se kishin luftuar sundimin. Por u bënë vetë sundimtarët më të këqij.
Shih kur kujton Shehun e Karbunarës, që kishte luftuar për çlirim, ai që kishte organizuar Kongresin e Lushnjës, pavarësinë e dytë të Shqipërisë. I doli përpara Enverit në rrugë, ndërsa nxitonte me eskortën për në Tiranë. Sheh Karbunara iu ankua për varfërinë, për mungesat, kurse Enveri mburret në libër se iku me makinë mes njerëzve të zbathur duke i thënë shoferit që t’ia mëshonte edhe më gazit për t’i mbuluar me tym ata. Skapamentoja villte tym të zi për inat. Si fjalimet e tij. Udhëheqës apo gango? Ai tym mbuloi gjithë vendin. Krematorial.
Mirë e ke ti që dyshon se Enverit ia lënë këto thagma nëpër libra për ta parë ç’fyl është. Jo, është djall. Më kishte treguar në Spaç Halil Lazja, ai shkrimtari, se cilët nga ish-kolegët e tij kishin shkruar këtë ose atë “vepër”, pjesë të tyre, zgjidheshin dhe nga krahinat të cilave u përkiste rrëfimi. Dallohen edhe stilet. E shikon që është djall?
Sekretari i Enverit më pëshpëriti një ditë në rresht se Enveri ua kthente shpesh materialet që kishin shkruar ata, shkrimtarët, donte fraza të gjata, sa më të gjata, me ndërkallje, se ato mbartin filozofi.
Ke kafe ti? Jo. Kam sheqer, e bëjmë sherbet. Na griu uria. Unë kam më shumë uri pas ngrënies. Le që e flaka atë supën, pis. S’hahej. Më fol për “veprat”, që të mos më hahet, të më vijë për të vjellë.
E ke parë librin “Hrushovianët”? Unë? Na e kanë lexuar në rresht si mjet torture. Të kujtohet kur Enveri ishte në Hungari? E tregon vetë. “Kapini ata që bënë kundërrevolucionin dhe dënojini”, – tha. “Na ikën”, – i thanë. “Po kapni të tjerë dhe vritini”, – porositi. E shkruan vetë, nëse e ka shkruar ai. Dhe vazhdon të tregojë se ata e kishin parë të tromaksur në sy, sikur donin t’i thoshin: “Mos jeni gjë i çmendur, shoku Enver?!”
Mendo ato që s’i rrëfejnë, veç terri e dheu i di, balta e humbëtirave, përrenjtë, hendekët, por edhe dhomat e fshehta hoteleve, zyrat në komitete, muret e përgjakura. Kanë mbytur njerëz edhe me tel etj., etj.
Po ti ç’ke, pse u zverdhe? Po të bie vilani? Pi ujë. Dal të ta hedh në fytyrë.
Më vdiqe, e gjithë e diela na iku duke folur për “veprat” e atij, ky është burgu, ky, ti që flet për atë…



Takimi i përkthyesit Pashko Gjeçi me Enver Hoxhën
- Po, po, në burg. Kam qenë në një qeli me Ejëll Çobën. Lexonim “Ferrin”…
- Dhe?
- Dhe një ditë, – vazhdoi të tregonte Uran Kostreci, teksa po pinim kafen tjetër dhe borsalinën e çoi një karrige më tutje, – më pyeti se ç’është më e rëndësishmja që kemi humbur, duke na futur në burg. “Liria”, – thirra. “Jo”, – më tha Ejëlli. “Jeta”. Jo. “Të dashurit?” “Jo, jo.” “Po çfarë, o Engjëll, mos më mundo!” – i thashë. Kishte studiuar 13 vjet në Firence ai. Dhe e di si m’u përgjigj? “Kur të dalim, a do të dimë të qeshim?” Se do të na kujtohen shokët e vdekur në duart tona, të vrarët…
- …torturat, dhuna, uria, të çmendurit, absurdi, – shtova unë dhe heshta.
Teksa ikja, ndieja hidhësirë në buzë, jo prej kafes. A do të dimë të qeshim? Se vetëm njeriu e ka këtë aftësi. Ndryshe… Po si më tha: ai ma mësoi Danten? Jo, jo, ne e mësuam Danten, ia treguam ferrin që do të vinte, paçka se jemi disa shekuj më pas se ai, të prapambetur vazhdimisht, dhe ai, Dantja, nuk guxoi, e rroposi ferrin thellë nën tokë.
Ç’i thoshte Dantes, kur e përkthente Pashko Gjeçi? Se, teksa kërkonte me mend një rimë, polici i burgut i binte me dru ku të mundte, puno, i dënuar, i bërtiste, mos e lësho lopatën nga dora.
E kisha takuar dhe unë Pashko Gjeçin, para apo pas vdekjes? Pas duhet të ketë qenë, se ishte i dobët, pa kujtesë, pa asnjë mëri. Edhe diktatori e kishte thirrur njëherë. Kujtoi se do ta arrestonin prapë dhe veshi dy pallto, dy palë pantallona, siç bëjnë ata që i dinë këto punë, t’i kishte për në birucë. Kur makina me nja dy civilë të rreptë, që heshtnin, ndaloi në Komitetin Qendror. Të kërkon shoku Enver, i thanë. Gati i ra të fikët, ujë dua, tha, dhe një kafe.
- Si jeni, profesor, – e pyeti buzagaz Enveri, ndërsa ulej në kolltukët e tij të rëndë. – Hiqe xhaketën, paskeni dy, po pse?
- I kam, mos me u ftof… – iu mor goja atij.
- Ke përkthyer Danten, më thanë, urime!
- Po e mbaroj, e kisha nisur në burg.
- Po pse ju dënuan? – u shqetësua Enveri i qeshur.
- S’e di.
- Si s’e di, te ne nuk dënohesh kot, profesor.
- Ashtu asht, ashtu, – s’po e merrte veten profesori, – kam marrë pjesë n’nji mbledhje kundër qeverisë.
- Ku?
- S’e di, kurrë s’kam ken atje, as emnin s’ia kisha ndi. – Enveri qeshi prapë. Dukej sikur donte të hetonte se deri ku kishte arritur diktatura e tij, ç’bëhej me intelektualët, sa frikë kishin, sa fajtorë ndiheshin.
- Po ne do ta botojmë Danten tënd, – tha Enveri sikur të ishte meritë e tij përkthimi. – Po ku punon?
- Jam pa punë…
- Si? Ma thirrni ministrin e brendshëm! – urdhëroi Enveri. – Merreni profesorin të jap mësim italishteje te ju.
Nga dërrasa e zezë, kur kthente kokën e shikonte klasën, njihte oficerët që e kishin torturuar. Ju lutem, lutej, m’çoni mësues në ndonji fshat, jo këtu. Po italishtja, si gjuhë kapitaliste, nuk mësohej gjëkundi tjetër.
E kush na e mësoi Danten? Më kapi një si trill dhe u ktheva vrik për te kafeneja ku kisha qenë që t’i thosha kujtdo që do të gjeja atje, se Dantja, – dhe do ta ngrija zërin, – na tregoi një ferr tjetër, atë të Zotit, ku mbyllen njerëz të vdekur, por jo atë të njeriut, që njerëzit mbyllin njerëz të gjallë, madje edhe Zotin vetë. Ky është ferri i jetës, më i tmerrshmi!
Edhe Dantja ka qenë diplomat, pse mërzitesh ti, le të thotë ç’të dojë ai, i shtëpisë së qenit. Pse, nga i do diplomatët ai, ata që caktonte Komiteti Qendror? Në burg na bërtisnin – të kujtohet? – s’lejohen tani gjuhët e huaja, pse, jashtë do t’ju çojmë diplomatë, ë? Ja, ai miku yt vazhdon atë thirrje, të policëve, ka atë kompleks. Eh, ai dhe Dantes do t’i thoshte jo vetëm që ç’pate ti që u bëre diplomat, nuk ke qenë i tillë, por dhe pse e shkrove Ferrin, në burg kam qenë unë, duhet të ma kishe lënë mua…
Qetësohu, ç’ke, më pyetën. Pashë Amik Kasoruhon përballë, i hollë, me pamje fisnike, me leshrat e bardhë, që ia merrte era, ka qenë në burg edhe ky, me babanë të pushkatuar. Danten po përkthen dhe ti? Jo, Kafkën, më tha. Po njëlloj janë, thashë.
Ej, a ka njerëz pa ferr ky vend? Të gjithë kthyen kokët nga erdhi thirrma.

Varja e fundit e regjimit në stacionin e autobusëve

Kam lajm nga Havzi Nelaj.
Ashtu, si është? Ka shkruar më poezi atje në Kukës(burg)? Pasi u lirua nga burgu e çuan në internim, në Arrën.
Ç’emër, si arnat, si leckat e shpirtit.
 Ç’vështrim që kishe, të gjerë dhe ëndërrues. Heshtje. S’kisha ndeshur heshtje më rroposëse se tënden. Flisje pak. Pse kemi folur aq pak? Sa keq më vjen tani! Dhe në trup ishe i paktë, me kokën të anuar në njërin sup. Ah, si të varurit! Fytyrë e butë, me një ëmbëlsi trishtane.
Ike pa leje nga internimi… Po ti ishe arratisur një herë, kishin frikë prej teje. Kishe dhe një revole, s’dihej ku e gjete, që, në rast rrethimi, të vrisje veten… Dhe ashtu ndodhi, të rrethuan në shtëpinë e dajës, herët në mëngjes. Po flije, kur të zgjuan. Pe policët… Qëllove me revole për të vrarë veten. Ta kapën dorën dhe plagose njërin nga rrethuesit në gojë. Arma ngeci. Vjetërane. T’u hodhën përsipër. Dhe të çuan në gjyq për të të dënuar për herë të katërt, po në atë ngrehinë ku isha dënuar edhe unë, i njëjti prokuror egërshan dhe i kafshët.
Për herë të parë ishe dënuar poshtë, në Kukësin e vjetër, të mbytur tashmë nga ujërat e Drinit, në sallën e shfaqjeve të shtëpisë së kulturës. Dramë e vërtetë. Ti, mësuesi i urtë, sapo kishe mbaruar universitetin me mundime dhe guxove e dole kundër prishjeve të tempujve të fesë, ishe për veshjet e bukura popullore, nuk duhen hequr me zor, ç’janë këto kooperativa, the, nuk kolektivizohen shpirtrat. Populli është i sëmurë, shtove. Dhe po të ndiqnin si kundërshtar.
Bashkë më tët shoqe u arratisët. Në piramidën e kufirit le një letër “Lamtumirë, Atdhe i dashtun…” Në Prizren të mbyllën në një hotel. Do të na shërbesh ne, të thanë, bëhu polic. Jam mësues, u the, dhe poet, e kam parim të jetës. Por bëhet dhe i vdekjes, të thanë. Dhe ju kthyen. Dhe ju dënuan. Ty 15 vjet burg, tët shoqe 10. Të dy 25 vjet. Dhe të ridënuan edhe me 8 vjet të tjerë, prapë si kundërshtar politik. I besoj Zotit, i the hetuesit, liri ka në Perëndim, i the prapë, në Amerikë, Francë, Suedi, Gjermani…
Ku u njohëm ne, miku im, që avitesh midis qiellit dhe tokës, i ëndërrt, në Spaç apo në Qafë-Bar? Në errësirë, nën dhé. Shtynim vagonë si skllevër. Seç më the për poezinë. Me kryet mënjanë, dhembshurisht, si të varurit. Dhe unë të thashë se ç’është një që ka mbiemrin tënd, ai e pati librin tim dhe… nga i njëjti fshat jemi, fis… S’e dija që ti kishe shkruar poezi për të drejtat e njeriut, për Helsinkin, ishe i pari që e përmendje, kur nuk lejohej, në të gjithë poezinë shqipe.

             Fryma e Helsinkit u derdh porsi era,
             na përkëdheli zemrat, çeli si pranvera…

Kishe shkruar dhe në burgun e Burrelit, madje një roman “Bota e bardhë”, po ku është, s’gjendet? Në birucat e Rrëshenit ke bërë poezi me mend, po edhe unë. Dhe për Kanunin se ç’thamë një ditë, se mos ishte ditë, makth, tmerr, të dhashë një libër, më duket. Ja që edhe prilli thyhet, buzëqeshe hidhur. Po pse kemi folur aq pak bashkë? Pse?
Dhe u liruam në të njëjtin dimër, ti në dhjetor, unë mbas pak, në janar. Po ajo borë e ftohtë, po ajo diktaturë. Ti u ktheve në Kukësin tënd, nise të ndërtoje një shtëpi, por të internuan, të çuan andej ku nuk duhej të rrije as me bishat, kështu the, kurse unë shkova prapë në Lushnjë, mbartja tulla si i dënuar, pa asnjë të drejtë tjetër.
Dhe të çuan në bankën e të akuzuarve për herë të katërt e të fundit. Ku ishte jot shoqe? Të erdhi nga pas kudo. Të ulën atje ku kam qenë ulur dhe unë. E pe Kukësin e Ri? A ishte shpirti i qytetit apo qe mbytur me të vjetrin? Ndoshta po ato pranga kam pasur edhe unë ndër duar, se si shtrëngohen, ka një vidhë të trashë, i vënë dhe një dryn të madh si dyerve të birucave. Në cilën ishe ti, në birucat andej, te 9-a isha unë në fillim. Dhe të dënuan shpejt e shpejt. Me vdekje. Me varje. Te agjencia e autobusëve ngritën trekëmbëshin, gati afër qendrës së qytetit, ku isha arrestuar edhe unë. Sa herë kisha pritur aty për të ikur larg, në fshatin ku më kishin caktuar mësues. Ja dhe fusha me drurë molle anash dhe më tej mali me emrin Pikëllimë. Mjegull si andej. Fantazma ime avitet që të shikojë. Fantazma jote… zhduket.
Gjithçka u krye natën. Pas mesnate. Gusht, zagushi mbytëse. Ca yj të mëdhenj binin mbi qytet si kokrra misri, dora e Zotit i hidhte mbi rrugët dhe tarracat. Të sollën te vendi, heshturazi. Si hajdutë. Ah, sa i varfër ishe, me rroba të vjetra. Si të hipën në trekëmbësh? Kush ta vuri litarin në fyt? Çfarë the? Asnjë dëshmi. Një lëkundje e fortë lart-poshtë. Terratisje. Ra mali mbi agjencinë e autobusëve, i theu drurët e mollëve anash, dritaret, u shtrembëruan, gulçe, qyteti përpëlitej në litarin e varur në qiell, u këput qielli, njëra këpucë preku gjykatën dhe tjetra komitetin e partisë, po lëkundej nata, i mbylli sytë përgjithmonë, kokëmënjanë, ashtu si ti, po shuhej…
Zbardhi fytyra e të varurit në të gjitha rrugët. Dhe u thirrën njerëzit për ta parë. Ishin shpërndarë ftesa. O Zot! Si në gjyqin tim. Midis tokës dhe qiellit ai, i varuri. Lëkundej lehtë, pikëllueshëm. Me kokën mënjanë. Symbyllur. Me qerpikët e zinj si zi e përjetshme. Herë shkonte paksa në të ardhmen, pastaj në të shkuarën, shpatë e drejtë e ngulur tej e tej mbi këdo, nga kryet te këmbët, e pamundur ta shoh, hiqeni. Ora 11 e paradites digjte si pishtar. Një thikë e ashpër preu litarin. Trupi i Havzi Nelës ra përtokë në fund të trekëmbëshit. Pak fare trup i kishte mbetur, ndërsa shpirti i kishte ikur lart. Me përbuzje të shenjtë.
Kufomën e çuan te lavazhet e policisë. E flakën në një qoshe. Afër mesnatës e ngritën si një deng. Në një gropë çfarëdo e mbuluan me dhé, gati si më këmbë, ashtu si në varje. Qafa ishte rrjepur. Përsipër hodhën ca shkurre, që të mos kuptohej asgjë. S’duhet të ishte më as i vdekur.
Një vit më vonë do të binte Muri i Berlinit.
Po buzëqeshja jote e hidhur ku kishte mbetur? E gjeta, ishte te jot shoqe. Ajo buzëqeshte si ti, për ty prapë. Kaq shumë njëlloj, mallëngjyeshëm, si drita e syve.
Do të desha të tregoja si u dashuruam, më tha ajo.
Ashtu? Jo për vuajtjet dhe dënimet? Se të gjithë ne flasim si na burgosën, si na vranë, si na hodhën dhé përsipër, si endemi si fantazma, kurse ajo, grua e heshtur, e bukur ende, me hiret e moshës së vonë, dinjitoze, ka vendosur të tregojë se si u dashuruan. Atje në Veri, maleve. E pabesueshme. Vetëm kjo ka rëndësi, më shumë se sa burgjet dhe vdekja.
Kur të fillojmë të flasim për dashurinë, atëherë kemi fituar…

Metodat dhe llojet e torturave që sigurimi përdorte për të rekrutuar spiunë ishin nga më të ndryshmet. Në një nga këto situata ka qenë dhe Visar Zhiti, i cili sapo ishte liruar nga burgu

Visar Zhiti: Sigurimi deshi të më rekrutonte si spiun

- Erdhe? – më dha dorën befas operativi i intelektualëve, me po ata kaçurrela. Nga doli ashtu? – Eja pas meje, ndiqmë! – Dhe, pa pritur përgjigjen time, çau tutje. Unë duhet të ndjek atë, apo ai mua? Ç’është kjo lojë, këto shqetësime? S’kisha nevojë për to! Operativi i intelektualëve u fut në hotel “Myzeqeja”, i vetmi në qytetin tonë. “Aty ka edhe një bar. Ndoshta do të pimë një kafe. S’besoj. Sikur të mos i shkoj? Do të më shkulin me zor dhe pasojat do të jenë më të rënda. Dera e xhamtë e hotelit ditën është e mbyllur”, – kështu e dija, por ajo u hap. “Futu”, – dëgjova. Te mesi i shkallëve rrinte më këmbë një grua e bëshme si mobilie e keqe, me flokë të drejtë, nxiranë, tëpkë çizme policie. “Kati i dytë, dhoma nr…”, – tha mekanisht, pa kthyer kokën nga unë. E dija që hoteleve bëjnë tortura. A do të dilja gjallë? Korridori ishte bosh, kafkian. Pa mbërritur fundin e tij, u hap një derë vetë. U futa. Pas saj një njeri më këmbë. Rojë. Te shtrati, një tjetër i ulur. Operativi i intelektualëve pikërisht atë çast hoqi xhaketën dhe shkoi e vari në varësen përballë, ndërkaq, në rripin e tij të mesit, nxinte revolveri… Kurse një tjetër lëvizi perden e dritares, e hapi a e mbylli s’e kuptova, përgjonte rrugën. “Shef, s’ka njeri, – tha, – në rregull”, – duke vënë syrin në cep të saj.
Dhoma ishte e vogël për kaq shumë veta e për aq spektakël. “Barbarë, – thashë prapë me vete. – E di ç’po bëni, presion psikologjik, kështu e quani ju në mbledhjet tuaja. E di, por frikë kam…”
- Ulu, – më tha ai që duhet të ishte shefi.
- Jam më mirë në këmbë, – thashë, – do të mbarojmë shpejt besoj.
- Po ne s’kemi filluar, – tha dhe të gjithë u gajasën me zgjuarsinë e tij. – Ç’kemi, me punë si je?
- Mirë, – thashë.
…………………………………………………………………………………………………………………………
- po dëgjoja turbull llomotitjet e tij. Po sa do të zgjatë kjo? Do të doja të klithja: “Mjaft! Duaji sa të duash ata të dy! Thuajmëni ç’keni planifikuar, t’ju them ç’kam ndër mend; ju bëni tuajën, unë timen dhe…” – A vijnë njerëz në shtëpinë tënde? – ndërroi rrjedhën e bisedës shefi.
- Edhe vijnë, – thashë, – si kudo.
- Dëgjo, ne e dimë që ka të pakënaqur, kot, plot, ca se janë zevzekë, ka dhe të rrezikshëm që fshihen pas kësaj pakënaqësie. Tek ti shprehen më kollaj dhe ti… e mbyllim për sot, u bë vonë, kemi dhe punë të tjera. Do të takohemi prapë. Unë ndoshta s’do të jem në takimin e ardhshëm, janë çunat. Do të merreni vesh.
S’më zinte gjumi. Shqetësime, nervozizëm, rrotullohesha mbi divan… si biseda që kisha kaluar me ata. As dyshek s’kisha shtruar, “lëre – i thashë nënës, – mos më ngri.” Paskësh xhunga divani, s’i kisha kuptuar më parë, shtrat s’kisha. Ç’më pret tani? Një tjetër rrezik! “Ç’ke?” – më thanë të shtëpisë. “Asgjë, do të jem lodhur në punë.”
Takimet e tjera ishin më të vrazhda dhe më absurde, me padurim të padurueshme.
- Në qoftë se dikush do të flasë keq për Partinë dhe pushtetin popullor, ti s’ke pse shkon në Komitetin e Partisë, na e thuaj neve, – më thoshin, – por, po të vish të denoncosh në Degë, bie në sy për keq, ne e dimë. Lëmë takime në vend tjetër, s’ka ndonjë gjë të keqe, edhe ti shpëton nga fjalët, opinioni, edhe puna bëhet. Si i thonë fjalës, mishi piqet dhe helli s’digjet.
Po kisha nxehtë, preka mishin tim me duar, s’po binte. Pashë gjithë ata heje përballë meje.
- Sigurimi është arma më e dashur e Partisë dhe e popullit, – ngulmonte operativi i intelektualëve, me ata kaçurrelat e shthurur. Mos ia shkul flokët shefi herë pas here?
- Unë s’kam pse merrem me bëma të tilla, – kundërshtoja, – s’është në natyrën time.
- Kjo s’është natyrë, është kollaj fare. Dhe ti ke përfitime. Bëhesh yni, ke siguri…
- Edhe po të më thonë këndo një operë për Partinë, unë s’e këndoj dot, s’kam aftësi, – argumentoja.
- Kush po të thotë për opera ty? – ndërhynin ata së bashku. – Kupton ti?… Ne mund të të bëjmë drejtor shkolle, ti do të botosh… Ti… javës tjetër, në këtë orë, këtu. Dhe mendohu mirë. As ti nuk ke kohë për të humbur.
Dilja nga hoteli. Më thërrisnin nga puna. “Ik!” Ku? “Atje, e di ti…” Kaluan dy javë a më shumë kështu. Po më shtohej shqetësimi, ankthi. Filluan kërcënimet: “Punëtor do të ngordhësh. Askush s’do të të mbrojë. Do të shkosh prapë atje… për dhjamë qeni…”
E dija ç’u punonin atyre që donin t’i bënin bashkëpunëtorë, më kishin treguar në burg, që nga batanijet a thesi që u hidhnin mbi kokë, si i mbyllnin qelive në qytete të tjera, ku gjoja i kishin çuar me shërbim nga puna, ku askush të mos i njihte, edhe sporteli i derës dyllosej, as polici i shërbimit s’kishte të drejtë ta hapte, vetëm kryetari i degës dhe operativi i qytetit nga ishte nisur. Në fillim i ushqenin mirë, edhe në dhoma hotelesh, pastaj i linin edhe pa ngrënë në biruca. I merrnin me makina, i zbrisnin humbëtirave, 5-6 orë larg rrugëve, ktheheshin në këmbë, të shqyer, të përgjakur. Fillonin torturat e tjera pastaj. Varjet me çengel në mur. O të pranoje, o t’i dorëzoheshe burgut.
- Nuk pranoj, – thashë.
- Shko, mendohu në shtëpi, – më thanë.
- S’kam ç’mendohem.
- Po mos e bisedo me njeri. As në familje. Ose po. Ata kuptojnë më shumë. Jo, jo, me asnjërin, tepër sekret, dënohesh, – kërcënoi ai që ishte shefi. Sterronte. Herë-herë bënte të rraskapiturin, mbase vinte nga ndonjë seancë torture. Në Degë apo në hotel? Një herë m’u afruan, gati ngjitur, të gjithë. Si atje, në hetuesi. Kemi kohë, më thoshte hetuesi, po s’pranove tani, herë tjetër, atje… S’të ndahemi ne. Le që do të na thuash vetë… Prano, do të kesh gjithë ato të mira…
S’më shkohej as në punë, as më hahej. S’më vinte të takohesha me kurrkënd. As me vajzat. Po dobësohesha edhe më.
- Po ja, s’është e vështirë, – bëhej i padurueshëm operativi i intelektualëve, siç duket dështimi me mua ishte minus në punën e tij.
- Po ç’do të bëj? – s’më linte kërshëria e keqe: si funksionon me spiunët, ç’mekanizëm? Pastaj më hipte inati pse doja ta dija, pse, ndoshta ndonjë ditë e shkruaja. Vërtet, beson? Mos janë shenja dobësie, thyerjeje?
- Po ja, do të takohemi bashkë, – më shpjegonte me naivitet operativi i intelektualëve, – një herë në muaj, dy, sa të duash ti. Në një vend që e dimë vetëm ne, s’të sheh njeri, natën, nëpër shkolla, i kemi ne çelësat e dyerve, çdo lloj çelësi, çelësa kopil (…punë kopilësh… si, si, deshe dhe e the apo e nxore pa dashje një sekret profesional, gjithë drejtorët, nëndrejtorët, shefat, jo vetëm ata të kuadrit që dihet, janë tanët, bashkëpunojnë me Sigurimin…), takohemi natën ullinjve në kodrat nga fabrika e tullave ku punon ti, le që s’do të punosh më atje. S’do të kesh asgjë me shkrim, do të më thuash ç’ke dëgjuar. Pa gënjyer. Ë? Dakord?
- Natyrisht që jo.
- Po do të ngordhësh punëtor… – më thanë.
- Po Partia e Punës udhëheq, klasa punëtore, – u përgjigja.
- Aty mbahu ti, te këto marrëzira. Burgu të pret, për gjënë më të vogël, – më thanë. – Ne, jo që s’na ke në krah, por kundër.
- Të kishim gjetur dhe një pseudonim të bukur, – e ndërpreu shefi i tyre. – Po lëre, s’e meriton ky, – u skërmit, – flakeni!
- Unë kam besim, shoku shef, se do ta kuptojë rëndësinë, – gati u përgjërua njëri nga operativët dhe shkundi cullufet para tij, sikur donte t’i thoshte: m’i shkul, përplasma kokën pas pasqyrës, e meritoj. Dhe pastaj ç’do heqë koka e këtij armikut të pandreqshëm, mure hoteli do çahen, dollapë e parvaze, nga dritarja do ta hedh.
- Bëni ç’duhet bërë dhe mos humbni kohë me të, – doli shefi duke përplasur derën.
   
***
E sata firmë ishte kjo që po hidhje, e njëqindta ndoshta? Dhe s’e ngrije kokën, ndërkohë ndieje pranë vezullime buzëqeshjesh, dritësirë fytyrash, dallgë flokësh, degë duarsh, të zgjatnin librin tënd, kërkonin autografe, ma shkruaj për vajzën time, e kam në universitetin… në cilin? – një i ish-i burgosur politik donte të hapte një universitet a e ka hapur, me kolona si tempull, të kristalta… e kishin dënuar bashkë me të vëllanë, por dënomëni mua me pushkatim, u tha Met Muçaj atyre të trupit gjykues, lëreni tim vëlla gjallë, ai ka dy djem të vegjël, gruan, kurse unë s’kam asgjë, por jo, atë pushkatuan, atë, ia njeh djemtë, me të madhin, Gencin, punoni bashkë… firmosje dhe firmosje librat e tu, autografe, kurrë s’kishe hedhur kaq shumë firma, u bënë dyqind, tre… ndërsa pas xhamave afrohej mbrëmja si një kalë, e ngiste vajza prej ëndrre, e fejuara jote, me fustan të shkurtër dhe me çizme të kuqe, qenë mbledhur për ty, folën me dashuri e dhembshëm… dhe tani po enden nëpër sallë me gota vere ndër duar.
Pas mësueses sate, Lirisë, kishte folur deputeti Butka: “…s’më rrihet pa treguar dhe diçka tjetër, – tha ai. – Detyra ime e deshi të hap arkiva, të shoh dosje. Në dosjen e autorit që na mblodhi sonte, unë gjeta një shkresë, e rrallë, që për mua është një lloj tjetër poezie, sublime – dhe pa nga salla, rregulloi syzet dhe vazhdoi të lexonte. – Një deklaratë me firmën në fund… ku nuk pranonte të bashkëpunonte me organet e Sigurimit të Shtetit, të diktaturës…”                                                                   Në nofullat e shtrënguara ndieve copa akulli. Po shkrinin. Pas kësaj, do të më donin më shumë apo do të më braktisnin më shumë?
Metodat dhe llojet e torturave për të të bërë spiun
                      
1. Lënia pa ushqim disa ditë.
2. Lënia pa bukë deri në vdekje.
3. Lënia zhveshur në të ftohtë.
4. Lidhja në pemë.
5. Lënia në diell…
6. Këmbët në thes me një maçok brenda (që të çjerr e të çan…).
7. Rrahjet me dru, derisa të bëhesh plagë dhe të të bjerë mishi.
8. Kruarja e plagëve të qelbëzuara me mjete të forta.
9. Shpimi i mishit me tel të djegur.
10. Korrent elektrik në veshë.
11. Futja e kripës në mish të djegur.
12. Lagia me ujë të ftohtë.
13. Jeleku i hekurt (tortura e rëndë, të shtrëngon deri sa vdes).
14. Dinamiti nën vete.
15. Shtrëngimi i gishtërinjve me pinca.
16. Futja e të pëgërave në gojë.
17. Varja me kokë poshtë.
18. Përgatitje varri, pushka në gojë.
19. Tentativë për çnderim të gruas a vajzës nga policët në prani të të ndaluarit…