Dritëhijet e ngjarjeve të bujshme në Tiranën e vitit ‘42
Vrasjet e mistershme të Qemal Stafës, Vojo Kushit, Sadik Stravelecit e Xhorxhi Martinit pak çaste pas ndarjes me Enverin.
“Enveri urdhëroi për të vrarë Niko Xoxin e Sadik Premten”
“Koçi Xoxe ishte miku më i afërt i Enverit”
…vijon nga numri i kaluar
Tre heronjtë e Kodrës së Kuqe, Vojo Kushi, Xhorxhi Martini e Sadik
Stravreleci, janë vrarë në një shtëpi në Tiranë pak çaste pasi janë
ndarë me Enverin. Në pamje të parë, mënyra si e përshkruan këtë ngjarje
të bujshme dokumenti i vitit ‘46, përjashton çdo dilemë për rrethanat e
tragjedisë, por leximi i vëmendshëm i variantit të servirur aty nga
Enveri, të cilin nuk e ka përmendur më kurrë, të krijon një shije
dyshimi, që vë në diskutim jo thjesht kronologjinë e ngjarjes. “Enveri
mbriti në bazën ilegale të tre martirëve 12 orë para vrasjes së tyre,
pohon dokumenti. Aty takoi shokët, u hoqi vërejtje për lëshimet që kanë
bërë, i porosi të marrin masa mbrojtjeje, këshilloi Xhorxhi Martinin të
mbërthejë mekanizmin e kobures njëzetëshe me të cilën loste. Sadik
Stravrelecit i dha udhëzime të niset të nesërmen në Kosovë. Korrierin që
do të nisej për te çeta e Baba Fajës e këshilloi të ikë që pa gdhirë.
Të zonjën e shtëpisë, një militante të vjetër, e urdhëroi që mos të qasë
aty Anastas Lulon. Por, plani dështoi. Të nesërmen që me natë forcat
armike rrethuan shtëpinë. Lufta vazhdoi 6 orë me radhë. Gjashtë orë të
tjera Enveri nuk luajti nga dritarja e shtëpisë ku ndodhej 600 metro
larg vendit të ngjarjes. Ay dëgjonte poteren e armëve dhe merrte me mend
se ç’ndodhte. I prekur thellë nga vdekja e shokëve, atë ditë shkroi me
dorën e vet traktatin “Tre heronj”, i cili u shpërnda përnjëherësh”. Ky
është varianti i autorëve të biografisë së vitit ‘46 për ngjarjen e
Kodrës së Kuqe. (Aty, veç të tjerave, nuk përmendet prania e të
mbijetuarit të tragjedisë). Enveri, sipas tyre, nuk ka qenë vetëm
vizitori i fundit i bazës ilegale, por edhe dëshmitari i ngjarjes të
cilën e ka ndjekur nga afër(!)Çuditërisht e njëjta gjë ka ndodhur edhe
në rastin e Qemal Stafës, i cili, siç konfirmohet te “Biografia…” është
sulmuar në bazën e tij “pak momente pasi merr udhëzimet nga Enveri për
të shkuar në Vlorë”. Sidoqoftë, jo çdo rastësi mund të bëhet shkak për
hamendësime të ndryshme, megjithatë, mënyra si është zbardhur më vonë
kronika e këtyre ngjarjeve nga protagonisti i “Biografisë…” dhe disa
pohime të kundërta me variantin zyrtar të publikuar vitet e fundit nga
dëshmitarë të tjerë, nuk e kanë fashitur përfundimisht misterin rreth
tyre. Ndërkaq, pjesa në vijim e dokumentit zbulon të tjera ndodhi nga
jeta e diktatorit në fillimin e viteve ‘40. Ndër to duken interesante
konsideratat për Koçi Xoxen, që përcaktohet si kreu i hierarkisë së
miqve më të afërt të Enverit, paçka se pak më vonë do të zinte kreun
e agjenturës antishqiptare dhe urdhrat për ekzekutimin e Niko Xoxes e
Sadik Premtes…
* * *
Enveri vazhdonte të qëndronte në Tiranë për të drejtuar punën dhe
aksionet. Shtëpitë e popullit fukara të lagjes së Tiranës “Vorri i
Bomit” u bënë qendrat kryesore, nga ku dilnin parullat dhe direktivat që
mobilizonin masat për luftë. Enveri është në kontakt të përditshëm me
shokët që kanë përgjegjësi të ndryshme. Ai i udhëzon këta në luftën e
tyre dhe nëpërmjet tyre merr eksperiencën e masave. Shoku i tij më i
afërt, Koçi Xoxe, arrestohet. Qemal Stafa pasi merr udhëzimet nga Enveri
për të shkuar në Vlorë, rrethohet dhe vritet në lagjen e Tiranës, të
tjerë shokë bien dëshmorë. Pas dhjetë muajsh përpjekje të Partisë, ishin
krijuar konditat e themelimit të Frontit, Italia dhe Gjermania fashiste
ishin n’apogjenën e fitoreve të tyre. Me trakte, me organin e rregullt
“Zëri i Popullit”, Partia kishte arrirë të ngjallë dashurinë më të madhe
për Bashkimin Sovjetik, për Stalinin, për ushtrinë e kuqe heroike.
Kundër manovrave dhe demagogjisë fashiste që përpiqej të mbillte
urrejtjen mes popujve, Partia kishte ngjallur dashurinë kundrejt
popujve të tjerë të shtypur, sidomos kundrejt popujve të Jugosllavisë.
Në Shqipëri rezistenca kishte marrë proporcione të mëdha në zonat e
çliruara, si Peza, Opari, Tomorica, Mesapliku, Mallakastra etj. Çetat e
armatosura vepronin në luftë të hapët me okupatorin. Postat e
karabinjerisë ishin spastruar, armiku ishte strukur në qytete,
autokolonat e tij qarkullonin të shoqëruara me autoblinda. Çetat vrisnin
dhe zinin rob me qindra ushtarë italianë, shkatërronin ura, rrugë,
prisnin vijat telefonike, sulmonin depot e ushqimit dhe ua ndanin këto
popullit. Njësitë në qytete ishin zmadhuar pa masë. Në këto kondita dhe
me këtë aktiv lufte, Komiteti Central i Partisë mori vendimin për
organizmin e Frontit Nacionalçlirimtar.
Vojo Kushi
Në Konferencën e Pezës, që u mblodh për këtë qëllim më 16 shtator
1942, u thirrën dhe kishin ardhur të përfaqësonin nga të gjitha shtresat
e popullit dhe patriotë si Myslym Peza, Baba Faja, Haxhi Lleshi etj.
Komiteti Central i Partisë kishte deleguar Enver Hoxhën, Nako Spirun dhe
shokë të tjerë. Enveri shtroi në konferencë eksperiencën që kishte
mbledhur deri atëherë nga përpjekjet e masave popullore, të cilat kishin
fituar besimin në triumfin e kauzës së tyre. Ai dha kuptimin e drejtë
të bashkimit që duhej, bashkimi i cili do të realizohej vetëm në zjarrin
e luftës antifashiste dhe do të krijonte atë bllok të vetëm të të
gjitha forcave popullore, pa dallim feje, krahine ose ideje, dhe që
kishte predikuar me kohë Partia Komuniste Shqiptare. Ay theksoi nevojën e
goditjes dhe të shkatërrimit total t’aparatit të vjetër të shtetit që
kishte kapitulluar më 7 prill 1939 dhe të ngritjes së një pushteti të
ri. Shoku i tij, Naku Spiru, ngriti çështjen e organizmit të shëndoshë
t’organizatës së rinisë. Mbi këto vija të përgjithshme doli rezolucioni i
Konferencës së Pezës, që u hartua prej Enver Hoxhës dhe Naku Spirus.
Rreth mbledhjes së Pezës armikut i kishte rënë era, por nuk dinte ekzakt
vendin dhe qëllimet e mbledhjes. Me gjith’atë ay grumbulloi forcat dhe i
lëshoi në sulm për t’i rrethuar dhe për të djegur gjithë zonën. Po
ishte vonë, konferenca kishte mbaruar punën 2 ditë më parë dhe delegatët
ishin shpërndarë. Vetëm Enveri me disa shokë, duke u kthyer për në
Tiranë, takon forcat armike që shkonin të rrethonin Pezën. Ata kishin me
vete thasët me material të konferencës të botuar në shtypshkronjën
ilegale që kishin të fshehur në mal. Qenë në rrezik të kapeshin, por
shpejtësia dhe manovrimi i tyre depistoi vërejtjen e armikut, ata
fshehën materialin në një han mbanë rrugës dhe me një farë taktike i
shpëtuan nga duart e armikut, i cili u kujtua vonë dhe kontrolloj të
nesërmen n’anën ku gjeti dhe zuri materialin, i cili u ribotua përsëri
dhe u shpërnda në gjithë Shqipërinë. Në Pezë delegatët kishin mbetur
dakord të bëheshin aksione me karakter të përgjithshëm. Aksioni u krye
me sukses, u prenë gjitha rrjetat telefonike dhe u sulmuan autokolonat e
armikut. Vetëm një nga delegatët e konferencës nuk e zbatoi detyrimin
që kishte marrë përsipër, ky ishte Abaz Kupi, i cili vazhdoi në këtë
rrugë gjersa u hodh jashtë nga Këshilli i Përgjithshëm. Partia mobilizoi
gjithë forcat e saja për realizimin e kësaj vepre të madhe. Pa marrë
parasysh rreziqet, nën ndjekjen më të egër të Mustafa Krujës, komunistët
edhe patriotët mblidhnin popullin e fshatrave dhe qyteteve dhe
organizonin këshillat n.çl. Si reaksion kundër vendimeve të Pezës,
okupatori nxiti dhe krijoi forma të reja organizimi të reaksionit të
brendshëm, si Ballin Kombëtar dhe të tjera organizata, duke filluar
gjithashtu dhe operacione në shkallë të gjerë. Balli, në të cilën
merrnin pjesë të gjithë bejlerët dhe borgjezia reaksionare, “Grupi i
Zjarrit”, i vetquajtur komunist, organizoi luftën tok me okupatorin
kundër Frontit N.Çl. Në qytete dhe sidomos në Tiranë, ku aksionet ishin
bërë të rrezikshme për okupatorin, ay vuri në urdhër të ditës terrorin
më të zi. Çdo natë bllokoheshin mëhallë të tëra, arrestoheshin,
burgoseshin dhe vriteshin patriotë pa gjyq, masakroheshin njerëz të
dyshimtë. Për shumë kohë pas Konferencës së Pezës, Enveri vazhdon të
qëndrojë në Tiranë në krye të punës, që kishte ngarkuar partia e tij.
Okupatori e kishte dënuar me vdekje ne mungesë dhe ndjekjet kundër tij
ishin bërë më të dendura. Fotografia e tij ishte shpërndarë në të katër
anët, por agjentëve dhe
Qemal Stafa
informatorëve fashistë nuk mund t’u shkonte kurrë në mendje se
muratori me emër usta Hasani, me një kapellë të vjetërt, me robe të
shqyera dhe me fytyrë tërë këlqere, ose elektricisti Thanas me petkë të
thjeshtë, punëtori me veglat e zanatit nën sjetull, që u kalonte kushedi
sa herë përpara, ishte vetë Enveri, njeriu që kërkohej dhe duhej kapur i
gjallë ose i vdekur. Armiku kishte informata që një njeri me
karakteristikat e tij, i pashëm, me sy të zezë dhe vetulla të gjera
ishte kapur pa dokumenta dhe s’tregonte emrin, por Enveri ishte në
Tiranë, në rrugën e Gazhinës, karshi postës së karabinjerisë, që ruante
lëvizjet e njerëzve të dyshimtë. Ishte aty dy net dhe dy ditë me radhë
delegati i Komitetit Central të Partisë në mbledhjen e aktivit të
Tiranës, i ruajtur nga shokët e tij me bomba, automatikë dhe mitraloza
në duar, gati kundër çdo rreziku. Një lajm tjetër i vjen okupatorit se
policia e Prizrenit ka rënë në gjurmë të një njeriu të dyshimtë që i
përngjan Enverit. Por, është tamam atëherë kur Enveri ka shkuar të
organizojë Konferencën I të vendit të Partisë, që u mblodh në Labinot
t’Elbasanit në vitin 1943. Në këtë konferencë të madhe dhe të parë të
partisë së Enveri paraqit raportin. Ay vuri në dukje luftën që kishte
bërë partia e jonë e re kundra elementave deviatorë të mëngjër, kundra
opurtunistëve, ay vuri në dukje rreziqet që e kërcënojnë Partinë nga
këta njerëz, vuri në dukje mbeturinat e sëmundjeve të grupeve, të cilat
duheshin luftuar me ashpërisë më të madhe, ay vuri përpara Konferencës
së Partisë detyrën e organizmit sa më të fortë të luftës kundra
okupatorit. Ay kërkoi zgjedhjen e Komitetit Central definitiv të
Partisë. Nga Konferenca historike e Partisë doli Komiteti Central i
Partisë dhe Enveri u zgjodh Sekretar i Përgjithshëm i saj. Partia
Komuniste po bëhej një forcë e madhe, ajo ecte me hapa të sigurta drejt
rrugës që e mësonin mësuesit e mëdhenj Marksi-Engelsi-Lenini-Stalini.
Pas Konferencës së Partisë, Enveri thirri disa krerë të “Grupit të
Zjarrit” dhe duke iu vënë në dukje atyre punën anti-marksiste dhe
tradhtare që po bënin, i urdhëroi t’i dorëzonin partisë kuadrot e grupit
dhe gjithë punën e tyre, të hidheshin pa rezerva në luftë kundër
okupatorit, anëtarët më të mirë të grupit të shkriheshin në radhët e
partisë dhe të leftohej udhëheqësi i këtij grupi, arkeo-marksist dhe
sipuni i Mustafa Krujës, Zisi Andrea, me pseudonimin Zjarri. Kjo ishte
fjala e fundit e partisë kundër “Grupit të Zjarrit”. Këtu s’kishte
lëshime, o me Partinë, ose në luftë me të. “Grupi i Zjarrit” vazhdoi dhe
për një kohë veprimtarinë e tij nën drejtimin e Zisi Andreas. Atëherë
Enver Hoxha shkroi artikullin në Zërin e Popullit, ku demaskoi hapët si
agjentë të okupatorit Zisi Andrenë dhe veprimtarinë e grupit të zjarrit.
Një demaskim i tillë bëri që elementëve të gënjyer të kërkojnë
likuidimin e grupit dhe inkuadrimin e tyre në radhët e partisë. “Grupi i
Zjarrit” mori fund. Zisi Andrea mbaroi agjent i Ovres dhe i gestapos.
Enver Hoxha u dha urdhër shokëve të Korçës të pushkatonin Niko Xoxin,
trockist dhe agjent i fashizmit. Ay u ekzekutua. Anastas Luloja dhe
Sadik Premtja vazhdonin luftën kundër Partisë. Enver Hoxha nga Labinoti
dha urdhër t’arrestoheshin dhe të gjykoheshin Anastas Lulo dhe Sadik
Premtja. Anastas Lulo u gjykua dhe u pushkatua si tradhtar i popullit e i
partisë, dhe sabotator. Gjatë qëndrimit në Tiranë, janë të panumërta
episodet që i kanë ndodhur Enverit, por ka disa për të cilat ay mban
kujtimin më të shtrenjtë. Në kodrën e Kuqe në Tiranë, në një shtëpi të
vjetër prej qerpiçi, banonte ilegalisht Vojo Kushi, Xhorxhi Martini që
ishte plagosur në një aksion dhe Sadik Stravreleci, luftëtar i vendosur,
por me trup të thyer prej tuberkulozi. Enveri kujdeset për jetën dhe
shëndetin e shokëve të tij. Ay ka mësuar se në shtëpinë ku banon Xhorxhi
Martini i plagosur, shokët po bëjnë shumë lëvizje dhe kjo bie në sy të
okupatorit. Ay niset vet t’i jap fund kësaj gjëje. Ishte 12 orë para se
të vriteshin. Aty takohet me shokët, u heq vërejtjet për lëshimet që
kanë bërë, i porosit kategorikisht të marrin masa mbrojtje, këshillon
Xhoxhi Martinin të mbërthejë mekanizmin e kobures së tij njëzetshe me të
cilën po lonte në duar. Sadik Stravreleci i jep udhëzime të nesërmen të
niset për Kosovë, i jep letrat dhe të hollat e udhëtimit. Korrierin e
Partisë, që do të shkojë në Martanesh, për të çuar udhëzimet dhe
material për çetën e Baba Fajës, e këshillon që të mos bëjë lëvizje dhe
të ikë që pa gdhirë. Të zonjës së shtëpisë, një militante e vjetër, i
urdhëron që mos të qasë më në shtëpi Anastas Lulon, i cili n’atë kohë
ndodhej në Tiranë. Por, plani nuk doli në krye, të nesërmen që me natë
forcat armike me mitraloza dhe me tankse kishin rrethuar shtëpinë e Vojo
Kushit. Lufta vazhdoi 6 orë me radhë dhe 6 orë të tjera Enveri nuk
luajti nga dritarja e shtëpisë ku banonte 600 metro larg vendit të
ngjarjes. Ay dëgjonte poteren e armëve dhe merrte me mend se ç’ndodhte,
ay s’dinte kush luftonte, por sigurisht ishte luftë e shokëve që kish
edukuar vetë. Atë ditë, i prekur thellë nga vdekja e shokëve të tij, ay
shkroi me dorën e vet traktatin “Tre heronj”, i cili u shpërnda
përnjëherësh në popull. Një herë tjetër ay ndodhej me shokun e tij të
luftës, jugosllavin Miladin Popoviçin, në një shtëpi punëtori buzë
Lanës. Shtëpia ishte izoluar. Dy ditë më parë atje Enveri kishte mbaruar
së shkruari traktatin me rëndësi, që Komiteti Central u drejtonte
katundarëve të Shqipërisë, i cili ishte shtypur në shtyp-shkronjat
klandestinë të qytetit dhe shpërndarë në gjithë Shqipërinë. Ishte pra
natë, dhe ishin vetëm të dy, Enveri me Miladinin. Pa pritur ndëgjohen
armë dhe bomba, të shtirat u dëgjuan afër shtëpisë së Mustafa Krujës, e
cila ndodhej atje afër. Të ipnin përshtypjen e një atentati. Pas armëve
të para, gjithë milicët që banonin në kazermat pranë shtëpisë së Mustafa
Krujës, duke shtirë nga të katër anët, lëshohen dhe rrethojnë mëhallën.
Një burrë që banonte në katin e sipërm të shtëpisë, ku ishte Enveri me
Miladinin, filloi të zbrazë armët nga dritarja. Puna u pa, ishte dhe ay
një spiun. Të dy shokët u gjenin para vdekjes dhe me bomba në dorë
prisnin momentin deciziv të sulmit. Në këtë moment suprem të jetës së
tyre ata përqafuan shoqi-shoqin dhe Enveri kur flet për Miladinin,
s’mungon të thotë fjalët e tij që ay i tha Enverit n’errësirën e asaj
nate që i priste vdekja: “Shoku Enver, luftuam dhe do të vdesim duke
luftuar për një çështje të madhe, për çlirimin e Shqipërisë. Unë jam i
lumtur që jap jetën për popullin Shqiptar. Gjaku i jonë le të shërbejë
për vëllazërimin e popujve t’anë”. Dhe Enveri shton: “Kurrë në jetën e
tij nuk e ka ndjerë veten më të fortë se n’atë çast kur shihte se krahas
me të një shok jugosllav kishte vendosur të vdiste me aq heroizëm për
popullin shqiptar”. Fati e desh që këta të shpëtonin për qime.
Në mbledhjen e 8 nëntorit Enveri s’u zgjodh kryetar
Enver Hoxha e udheheqes te tjere komuniste ne shtepine ku u themeluar partia komuniste shqiptare
Mbledhja e 8 nëntorit 1941 nuk zgjodhi kryetar, por një Komitet të
Përkohshëm. Aty Enveri mori pjesë si delegat i grupit të Korçës. Përpos
pohimeve të kundërshtarëve politikë dhe dëshmitarëve të tjerë, një fakt i
tillë konfirmohet zyrtarisht edhe në një dokument autentik të KQ botuar
në vitin 1946. Libri “Enver Hoxha, biografia” sjell një histori disi
ndryshe nga ajo që është artikuluar më vonë nga propagandistët e
zellshëm dhe vet diktatori. “Konferenca e parë e grupeve komuniste,
shkruhet tekstualisht në dokumentin e panjohur, u mblodh në Tiranë në
terrorin e math t’armikut dhe zgjodhi Komitetin Central Profizor. Enveri
ishte aty delegat i grupit të Korçës mes shokëve të tjerë, Qemal Stafa,
Koçi Xoxe, Kristo Themelko, Tuk Jakova e Vasil Shanto”. Ndryshe nga
çfarë është artikuluar më vonë për aktet e mbledhjes themeluese,
biografia e parë e Enverit pohon faktin që “trakti i parë i Komitetit
Central Provizor që lëshoi kushtrimin e luftës pa kompromis kundra
okupatorit dhe shërbëtorëve të tij u redaktua nga Qemal Stafa”. Në
pjesën tjetër ku shtjellohen rrethanat e krijimit të PKSH-së dhe
veprimet e para të saj, dallon përkujdesja e autorëve për të veçuar
qëndrimin e rreptë të Enverit ndaj kundërshtarëve politikë, ku futen
“devijatorë”, “arqiomarksistë”, “trockistë”, “antiparti” “puthadorë të
të huajit” etj. Likuidimi fizik i tyre nënvizohet te “Biografia…” si
merita më e lavdishme e aktivitetit të Enverit në periudhën e
ilegalitetit. Në morinë e argumentave të kësaj qasjeje,
biografishkruesit e Enverit përmendin kryqëzatën ndaj Aristidh Qëndros,
Niko Xoxës, Anastas Lulës e Sadik Premtes, por edhe raste të tjera ku
urdhri i Hoxhës ka qenë fatal për dhjetëra të tjerë të shpallur prej tij
si elementë të rrezikshëm.
No comments:
Post a Comment