“Tulipani i Koresë” gërshetim i guximshëm kulturash

 

Disa mendime per romani e porsa botuar te shkrimtarit KRISTAQ TURTULLI

Nga Prof Fatmir Terziu

Romani : “Tulipani I Korese” do jete nderi  dhe bukuria e bibliotekave tona

Jemi te informuar per vepren voluminoze te kolegut tone  Kristaq Turtulli. . Me eshte dhene rasti dhe e kam lexuar doreshkrimin e ketij libri, i cili pritet te shenoje nje kulm jo vetem ne krijimtarine e ketij autorit. Ky liber eshte konceptuar si trilogji, pjesa e pare e te ciles eshte “Syri i Rites”  Publiku ka dijeni per ‘te. Tani shkrimtari Kristaq Turtulli po na paraqit me pjesen e dyte te kesaj trilogjije:” Tulipani I Korese”. I uroj librit rruge te mbare tek lexuesi. Jam i sigurt qe ky roman do mirepritet. Do te jete nderi dhe bukuria e bibliotekave tona. Do te sjelle nje galeri te pasur personazhesh midis nesh e do te bashkebisedojme me ta.

           “Tulipani i Korese”  ngerthen nje teater shume te gjere veprimesh, nga Shqiperia e deri ne Kore pra, ne Euroazi  nga pikpamja gjeografike, ne komunizem nga pikpamja e sistemit politik, ne varferi nga pikpamja e nivelit ekonomik, ne diktature nga pikpamja e qeverisjes, ne pesekutim nga pikpamja e lirive dhe e te drejtave te njeriut. Autori ka modeluar nje skeme te kombinuar linjash, mjedisesh, personazhesh, pkepamjesh filosofike per te zbuluar plaget e agravuara te shoqerise e popujve te ketyre dy vendeve, fatin tragjikisht te paracaktuar te personave vepronjes ne roman, i cili nuk ishte aspak me i mire nga populli punonjes, pa ekonomi e pa liri e te drejta. Eshte renqethes realiteti i projektuar e i realizuar ne keto vende simbas tezes sunduese te krijimit te njeriut te ri , i cili rezulton i gjymtuar, i shplare menderish, i sakatosur fizikisht, i denatyruar moralisht; ai eshte i koruptuar ne te gjithe treguesit humane. Mendoj se Kristaqit do t’i jete dashur te kerkoje, te lexoje e te mesoje shume per te siguruar nje material qe do te jete i mjaftueshem per te ndertuar gjithe ato skena, per te pershkruar gjithe ato mjedise aqe te larmishme e me kontraste te medha. Si nje tipologji aziatike, konfucizmi sikur komandon semaforet nga duhet te kalohet per te ngritur kete veper madhore. Si duket, do jene predispozitat jo vetem realiste por edhe romantike te penes se Kristaqit qe e kane bere te mundur linjen e idilit dashuror te Vironit me koreanken e bukur dhe pikerenen Maey Lee.  Vironi, personazhi kryesor, vetem me dy njerez mund te komunikoje ne ate ambient te kallkanosur: me nje shok bashkekombas e me nje bashkestudent nga Kuba. Idili me Maey Lee funksionon nen nje persekutim te jashtezakonshem, nen terrorizimin e paimagjinueshem nga njeriu shume i afert i saj. Shtepia thuajse e braktisur e koreankes se bukur, e studentes se shkelqyer, e valltares artiste, gjyshja shume plake, motra e mitur, dy prinderit e izoluar ne Kine si shkencetare ne uzinat berthamore prej tete a nente vjetesh, behen gjerat dhe njerzit me te adhuruar te djaloshit shqiptar. Pervec ketyre studenti yne atje vuan fatin e mundimshem te shokut bashkekombas me te cilin bejne eksperimente ne spital. Pena e Shkrimtarit sikur e ka klonuar figuren e nje femre ne fakultet, sekretare e partise. Ne ate person nuk ka nerva, nuk ka ndijime, nuk di te qaje sepse as nuk qesh. Ajo eshte e ngrire por ben gjithshka te keqe. Ajo eshte e mpite por mund ti jape vlage cdo intrige. Ajo s’mer fryme por mund t’i mbyse te gjithe. 

      Ky liber sjell modele pershkrimesh, monologesh, sjell vargje sinonimesh dhe epitetesh per te pershkruar, vizatuar apo tipizuar skena, rrethana, dukuri, vecori, personazhe, mjedise si skena e pazarit me shitesin e peshkut, qei binin per toke e, pa u druar fare, i vinte rishtaz ne peshore. Pra, dua te theksoj ketu prirjen e autorit per te punuar shume me gjuhen, me fjalorin, me shprehjet frazeologjike, duke kerkuar cdo fjale te mundeshme per cdo detaj, fare te imet.  Autori jo vetem i krijon, i vizaton personazhet por edhe mban qendrimet e veta emocionale ndaj tyre. Ai eshte shume i preokupuar, i pozicionuar qarte, me pikesynime per te krijuar tipa, prototipa, personazhe-heronj, tek mjaft prej tyre ngjiz personahet e te ardhmes.

       Libri vazhdon me vellimin e trete, i cili ndoshta eshte ravijezuar dhe ky do na jape tablone e plote dhe fatin e personazheve por mos qofshin si fati i Maey Lee me internim ne orizore, ne situata cnjerezore.    

 Ligori Prifti redaktor i librit

“Tulipani i Koresë” gërshetim i guximshëm kulturash

Fatmir Terziu

Trilogjia “Hidhësia e Puthjes”, të cilën shkrimtari Kristaq Turtulli e vendos në pjesën e dytë të prozës së tij nën këtë tematikë, ose më saktë romani “Tulipani i Koresë” është vazhda e gjatë kërkimore që ka bërë shkrimtari për të prurë për herë të parë në vëmendjen tonë ngjarje, të cilat janë dhe mbeten ende mister dhe utopi. E largëta e trajtuar në spektrin e utopisë fiktive në roman, mbetet një distancë, sa për vetë të largtën, aq edhe për vetë distancën që krijon në të hapësira, vendi dhe koha. Është një ‘largësi’ që më së shumti pikëtakon memorje të fragmentuara, por edhe detaje të superizoluara, për fakte, fate, frymëmarrje, apo edhe dihatje frymëmarësish nën diktaturë, se sa aspekte që lidhin e stërlidhin këto fate dhe fakte të pasqyrta në një kënd me të cilin Lakani do të na shpinte ndoshta më afër tek kumti i ‘pasqyrave’, pak më larg ndoshta ‘pasqyrave të Afërditës’, jo për të lexuar vetëm të pathënën, por për të lakonizuar të shkuarën për të sotmen, e për të kanonizuar atë për të ardhmen. Ky kanonizim ‘pasqyrues’ vjen mes një gjuhe tipike, mes asaj në fakt që vetë kjo gjuhë tipike prodhohet si metaforë në të gjitha gjuhët, si një kod me të cilin nuk komunikojnë vetëm fjalët por edhe tërë mimikëria e fytyrës dhe e trupit. Kështu ngjan në fakt në mjaft raste, por më e ndihshme është në këtë rast kjo gjuhë në komunikimin në vend tjetër. Shkrimtari këtë ‘pasqyrëzim’ e shfaq në gojën e heshtur të protagonistëve dhe dikton për lexuesin mirëkuptimin e thellë e të qetë të saj edhe kur ajo vjen nga e shara: “e shara ka një kod të vetëm, të njëjtë, paçka se thuhet në të gjitha gjuhët e botës.” Kjo ndodh edhe për vetë faktin që shkrimtari dikton në morinë e germave të gjuhës së tjetrit si një përmbushje të ardhur nga ‘zvaranikët e germave’. Mes kësaj asfiksie fiktive, pasqyrimi vjen mes të turbulltës si një kthjelltësi për të parashtruar vetë ‘pasqyrimin’ e gjërave që lidhen me fatin e njeriut në roman.

E turbullta si kthjelltësi në pasqyrim

Romani më i ri i shkrimtarit Kristaq Turtulli, “Tulipani i Koresë” na shpie në atë ‘pjesë të largët të botës’ për të cilën përfytyrimi ‘është i turbullt’. Në këtë udhëtim mes turbullsisë së kësaj bote që në fillim dialogu perceptues i emrave të tillë si Vironi Delishurdhi e Mirili, që gatuajnë herë monologun dhe herë dialogun për lexuesin, mbesin analogjia e një pranie jetike, ku zjarri është mjeti që intrigon tërë prezencën dhe gjendjen e njeriut për të cilin kjo ‘turbullsi’ është një grimë. Kjo ‘turbullsi’ është pikërisht ajo grimë mes së cilës kalon fati i studentit Vironi, përpos një arsyeje e përpos ‘drithmave’ që fitohen nga shfaqja e emrit në listën e studentëve që do të studionin jashtë shtetit, pikërisht aty ku zakonisht liheshin gjurmë në qelq. Dhe jo shumëkush e kishte në atë kohë fatin e këtij ‘qelqi’. Sidoqoftë, teksa ‘emrat në qelq’ ishin edhe përzgjedhje, edhe emocion, Turtulli ndjehet në kapjen e të ftohtës së këtij emocioni, që pikërisht e qelqta të difuzojë më tej turbullinë e shfaqur që në hyrje në bisedën prindërore me të birin. E qelqta e emrit të tij si fabulë shënohet pikërisht në atë listë, por edhe në fatin e tij për të studiuar në Korenë e Veriut. Por, kjo e qelqtë shfaqet akoma më e ndjeshme teksa prekja në shpatull e shokut të klasës së Vironit, Bardhi Spahiut, sqaron të ftohtën e saj. Ishte e ftohta që vinte nga skutëria e zyrave që varnin jo vetëm thjesht emra listash, por rivarnin fate njerëzish. E qelqta e ftohtësisë për Bardhi Spahiun ishte diku larg, por e ftohta dhe e acarta e saj vinte mes pëshpërtitjeve të pashuara për xhaxhain e tij të arratisur.

Sakaq romani na ka udhëtuar ndjeshëm në mizinskenën e tij. Na lidh më tej me emra të tjerë si Marina, që percepton për ‘shkollarët e shkollës së lartë’, na lidh dhe na zgjidh edhe ‘fatin’ e vetëvarjes së Bardhit, që mbeti një acar mbi acarët e një jete nën zaptimë. Por na çorodit edhe atë mori përhamendjesh rreth ikjes së Vironit në vendin e largët. Në këtë mes është nënë Vera ajo që perceptohet më dinamike. Kështu i biri i një këngëtari të një grupi që kishte emër dhe me këngë të pëlqyera nga mjaft të tjerë, ishte në një rrugë tashmë të hapur. Mes kësaj rruge të largët për Vironin, nis edhe alarmimi për dhimbjet e nënës, koncertin e Mirilit dhe më tej me tërë ato pritje për shëndetin e saj. Sakaq pas mjaft ditësh Vironi nuk ishte më ai punonjës i ofiçinës…, ai ishte në rrugën e tij me të cilën Turtulli e bën më të prekshme në thënien e Konfucit: “Nuk ka rëndësi se sa ngadalë shkoni, rëndësi ka të mos ndaloni...”. Dhe në këtë udhëtim drejt Koresë së Veriut është avioni një arsye në perceptimin e studentit, por është edhe ajo mori njerëzish që nga lartësia në zbritje e sipër i ngjajnë si kukulla. Ajo pamje pas udhëtimit dhe shfaqja e punonjëses së Ambasadës, me përshkrimin tipik dhe emri i saj Dorina Sulçe, kuadratohen në atë pakprekje të gishtave në takimin e parë. Ndoshta është edhe jolinearja e gjërave që ndërrojnë gjeografi, ajo pasqyrë e autorit për të rikthyer fate njerëzish si Nasi Xela që janë produkt i faktorëve ‘agjitacion e propagandë’ dhe i prangave të katilit Bëzi Kule. Më tej pjesa e romanit është vetë elementi prozaik që udhëton mes elementëve të shumtë për të dhënë fabulën e tij.

Dhuna, elementi mes ‘turbulltisë’ dhe ‘dëshpërimit’

Shfaqja e premisave tipike në roman, emërzimi i njerëzve protagonsitë në kulturën dhe identitetin e tjetrit, natyrshëm janë vetë kurreshtja që prodhojnë dhunë në memorjen e lexuesit. Emra të tillë si Xin Hua, që lidhen me fate të trysnuar nën lidhje anatemike të ‘përbindëshit’ Lymn Walsh dhe gruas ‘së marë në mbrojtje’ natyrshëm janë vetë agonia e citimit të Budës se “dhuna është fryt i dëshirës…”. Xin Hua, ajo femër e bukur, e përshkruar nga autori si një model në vëzhgimin e lexuesit, është vetë perceptimi i dhunës që krijohet si element mes ‘turbulltisë’ dhe ‘dëshpërimit’. Këto faktorë shfaqen në kornizën e leximit të mëtejshëm të Haeji Koo, por edhe në dialogun e krijuar mes studentëve për të saktësuar atë lidhje mes thënieve të Çurçillit për Leninin se “lindja e rusit Lenin ishte kobsjellëse, por vdekja e bolshevikut Lenin ishte shumë më tronditëse’. Këto lidhje që duken disi e turbullta e romanit, janë kapërcime mes dëshpërimit për të lexuar historinë në fragmentizëm mes vetë ‘dëshpërimit’.  

Dëshpërimi në faqe të tëra të romanit pikëtakohet më pas nën kulme e kulminacione të rrënqethura fatesh, që përmblidhen mes dhjetra e dhjetra emrave të lëvizshëm. Kulmi është vetë thënia e Konfucit të cilën Turtulli e citon “përpara se të marrësh rrugën e hakmarrjes gërmo dy varre…”.

Dhe aty nga fundi është ‘përsëri pa titull’ ku Konfuci na vjen në ndihmë: “të shikosh çfarë është e drejtë dhe të mos e bësh atë, është mungesë guximi dhe parimesh…”. por ndërsa avioni hyn mes reve pulpëlore të bardha është rishfaqja e vegimit të Vironit dhe fluturës May Lee që vallëzonte në një fushë të bukur me tulipanë… Romani ka nisur një udhë të guximshme, të cilën shkrimtari, do ta riemocionojë për lexuesit në pjesën e tij të tretë. Le të presim katin e tretë të kësaj ‘ndërtese letraro-artistike’ tipike.

Prof .Fatmir Terziu