Romani “Dimri i vetmisë së madhe” u shkrua më 1971, në kohën kur, qysh prej një viti, në jetën time prej shkrimtari kishte ndodhur një ndryshim rrënjësor. Qysh prej një viti, vepra ime botohej dhe ndiqej me vëmendje të veçantë në Perëndim. Ky kushtëzim i ri më kishte bërë të ndërgjegjshëm se këndej e tutje vepra ime do të gjendej në një raport të ri me njerëzit dhe me botën. Ndonëse vazhdonte të shkruhej në të njëjtin truall, si edhe brenda së njëjtës kohë dhe të njëjtit rend politik, ajo vepër kishte pësuar një zhvendosje mu në aksin e saj. Thelbi i zhvendosjes qëndronte në atë që ajo u drejtohej, këndej e tutje, dy lloj lexuesve: lexuesit shqiptar, pjesërisht të indoktrinuar prej komunizmit, dhe lexuesit perëndimor, kryesisht armiqësor ndaj këtij rendi. Thënë ndryshe, në rast të zhvillimit të mëtejshëm të saj, kjo vepër do të kishte një jetë të dyfishtë, njërën në kohën pa liri, që quhej epokë socialiste, dhe tjetrën në kohën e lirisë, atë që mund të quhej kohë eterne, që është koha e natyrshme e artit. Një gjë e tillë ngjante e pamundur. Këto dy kohë e përjashtonin njëra-tjetrën dhe njëra prej tyre, donte apo s’donte shkrimtari, do të ndihej e tradhtuar.
I gjendur në një skajim që do ta quaja tragjik, në qoftë se nuk do ta kisha zgjedhur unë vetë, duke e ditur se koha e dytë, ajo eterne, ishte koha e vetme e letërsisë, me besim donkishotesk tek arti, arrita të krijoj bindjen e brendshme se edhe brenda robërisë mund të përdorja ligjet dhe veglat e kohës eterne. Thënë ndryshe, të ndihesha i çliruar prej kushtëzimit komunist.
Kishte ditë që kjo ngjante e mundur, ashtu siç kishte të tjera kur shpresa venitej dhe horizontet mbylleshin. E ndërlikonte gjendjen fakti që nuk po trajtoja më ndonjë mit a legjendë të jashtëkohshme, por ngjarjen më dramatike bashkëkohore, përçarjen brenda universit komunist.
E vetmja hatu që kisha, ishte armiqësimi grotesk i Shqipërisë së vogël me kampin socialist, çka më lejonte demonizimin e këtij kampi, pjesë natyrale e të cilit, ndonëse formalisht e shkëputur, Shqipëria vazhdonte të ishte. Ndërkaq, kisha kundër meje të gjitha rregullat dhe ligjet paralizuese të realizmit socialist.
Duke e nxjerrë titullin e veprës prej fillimit të “Rikardit të tretë” të Shekspirit, “Now is the winter of our discontent”, e kam nisur kronikën e frikshme të përçarjes së komunizmit, asaj që ende nuk e kishte prekur asnjë shkrimtar i hapësirës së pafundme të kampit, i bindur se e vërteta për të cilën do të dëshmoja, ndonëse nuk do të ishte e plotë, gjithsesi nuk do të dëmtohej prej mangësisë. E dija se nuk do të kisha asnjë përligjje përpara kohës dhe as alibi të tipit: mungesë njohjeje, naivitet për shkak të besimit në idealet doktrinore e të tjera si këto. I njihja faktet, e dija të vërtetën, ashtu siç dija maskën dyzuese, me të cilën ajo mbulohej. Mbi të gjitha, e dija se si dëshmues i brendshëm i temës më tabu të kësaj bote, kisha një përgjegjësi të veçantë për vërtetësinë e tablosë globale të bllokut të lemerishëm komunist, që ende e kërcënonte botën. Bashkë me ngjarjen romaneske, doja apo s’doja, i jepja Perëndimit një informacion për këtë botë, për rrezikun, për tmerret ose për bllofet e saj.
I ndërgjegjshëm se vërtetësia e tablosë globale gjithsesi do ta bënte të falshëm cungimin e së vërtetës lidhur me atë çka ndodhte në Shqipëri, në vendin ku jetoja dhe ku libri do të lexohej me lupë, që nga militantët fanatikë të regjimit gjer te vetë sunduesi, portreti i të cilit ishte mu në qendër të pamjes, për asnjë çast nuk dyshova se kisha bërë një zgjedhje të gabuar.
Koha më shumë më dha, sesa nuk më dha të drejtë plotësisht. Shqipëria komuniste, si të ishte njerkë, e priti veprën me këmbët e para, kurse e kundërta ndodhi me botën e lirë, dhe kjo ishte kuptimplotë. Pas Francës, në më shumë se gjysmën e Europës, romani u prit më mirë se ç’e mendoja, ndonëse miqtë e Rusisë sovjetike, të acaruar natyrisht prej tij, do ta konsideronin si roman antisovjetik dhe njëfarë tradhtie ndaj komunizmit. (Njëzet vite më pas, pas botimit në Rusi, më 1992, romani nuk u konsiderua prej rusëve as pro as antisovjetik, por thjesht si pasqyrimi i dramës së përbashkët të dy vendeve, Rusisë së madhe dhe Shqipërisë së vogël, që vuajtën bashkërisht stalinizmin e kazermës, nën trillet e “dy binjakëve ideologjikë”, Hrushov dhe Hoxha!)
Tabloja globale e komunizmit botëror në këtë roman ishte një ndër më të zymtat që kishte dhënë ndonjëherë letërsia. Jo vetëm titulli, por një pjesë e atmosferës ishte një homazh i qëllimshëm për autorin e “Rikardit të tretë”. Konsili i fshehtë i shefave të komunizmit botëror në Moskë, në prag të përçarjes, më shumë se me festat komuniste, ngjante me një mbledhje funebre dhe të tilla ishin pritjet zyrtare, ku fantazma ministrash të pushkatuar kërkonin vendet e tyre në tryezën e gostisë. Në pjesën e dytë të diptikut, tabloja do të zymtohej edhe më fort. Përshkrimi i krimeve në kupolën komuniste, ato që ngjasonin me vrasjet e mesjetës, do të bëheshin zotëruese, gjë që shkaktoi edhe ndalimin e veprës.
Sa për atë që tabloja ishte e paplotë dhe ndonjë nga portretet kryesore gjithashtu, kjo ishte e pashmangshme. Megjithatë, isha i bindur se në këtë libër nuk kishte të vërteta të përmbysura. Thelbi i tij ishte i vërtetë. E vërtetë dhe jo e shpikur prej meje ishte mbledhja e tetëdhjetë shefave të komunizmit për të dënuar shefin e tetëdhjetenjëtë. Të vërteta, të riprodhuara prej procesverbaleve janë fjalët që u thanë, akuzat, kundërakuzat dhe, sado paradoksale të duket, ende sot po t’i lexosh ato, krijohet përshtypja se shefi i tetëdhjetenjëtë, ai i vetmuari, ai i fajësuari si renegat, ai që, në të vërtetë, ishte më i egri ndër ta, dilte, përkundrazi, më i logjikshmi. Sepse kolegët e tij më liberalë nuk e akuzuan për krimet, ngaqë krime kishin bërë ata vetë, pa përjashtim, por për një gjë që tingëllonte qysh në atë kohë groteske, e dyfish e tillë tingëllon sot: ti ke tradhtuar partinë mëmë, bjeri në gjunjë asaj! Akuza tjetër, e shpallur madje publikisht se i “qe shitur Perëndimit për tridhjetë aspra”, në vend që ta dëmtonte, kishte bërë përsëri të kundërtën.
Aventura e shefit komunist shqiptar për ta shkëputur Shqipërinë nga blloku komunist, pavarësisht nga motivet egocentrike prej nga u nis, ka qenë i vetmi aksion i tij, të cilin pjesa më e përparuar e Shqipërisë e ka përkrahur. Në atë shkëputje, Shqipëria, e ndarë nga Europa prej komunizmit, vuri të vetmen shpresë për t’u kthyer te kontinenti mëmë.
Në qoftë se kjo do të ndodhte, fati i Shqipërisë do të ndryshonte kryekëput. E bashkë me të i ndryshëm do të ishte gjykimi i historisë për shefin komunist të vendit. I skajuar midis Titos dhe Frankos, kishte gjasë që, për shërbimin që pa dashur i kishte bërë vendit të vet dhe Perëndimit, duke i larguar rusët nga Mesdheu, të gjykohej më butësisht prej kohës.
Për fat të keq, shkëputja e Shqipërisë prej bllokut komunist nuk e çoi Shqipërinë drejt Europës. Në këtë sfond, romani që duhej të ishte këngë për lamtumirën nga një botë e padashur, do të mbetej thjesht kujtimi i një zhgënjimi.
Tridhjetë e pesë vite pas botimit të parë, të vetmit botim të pacunguar në Shqipëri, libri vjen përsëri në duart e lexuesit shqiptar, i cili sot nuk është më i ndryshëm, por i njëjtë me atë të botës së lirë.
Bujar Hudhri/ Ju rrëfej arkivin e panjohur të Ismail Kadaresë
Aida Tuci
Romani “Dimri i vetmisë së madhe” u shkrua më 1971 dhe u botua një vit më pas. Ai duhej të ishte libri i dytë i triptikut “Koha e grindjes”, një sagë bashkëkohore mbi tri acarimet e Shqipërisë komuniste me ish-aleatët, komunistët jugosllavë, më pas me ata sovjetikë e së fundi me maoistët kinezë. Libri i parë, grindja me jugosllavët, nuk u shkrua asnjëherë, kurse i treti, “Koncert në fund të stinës”, i ndaluar për një kohë të gjatë, u botua pak kohë para rënies së komunizmit. I pritur keq prej kritikës zyrtare, “Dimri i vetmisë së madhe” nuk u lejua të ribotohet, veç pas një rishikimi të autorit në vitin 1978, nën titullin e ndryshuar “Dimri i madh”. Versioni i tanishëm është kryesisht kthim te botimi i parë. Disa retushe artistike që autorit i janë dukur të vlefshme, janë ruajtur nga botimi i dytë. Ndryshime të natyrës politike nuk ka. Kadareja e ka riparë romanin në vitin 2008-të, por ribotimi i tij nga “Onufri” vjen pas 39 vitesh.
Përse pritet kaq gjatë për ribotimin e romanit “Dimri i vetmisë së madhe”?
Kur ke të bësh me një autor të kalibrit botëror si Kadare, si botues, ke një dëshirë të përhershme që ta ndërmjetësosh me lexuesin, për çdo gjë që ai shkruan. Dhe të mendosh që janë edhe shumë krijime të tjera të Kadaresë, të përfshira në kolanën e tij të botuar në 20 vëllime, por që nuk janë botuar më vete; apo krijime të pabotuara, që janë në arkivin e tij e që presin radhën. Pra, s’është fjala vetëm për këtë libër.
A keni pasur ndonjë moment vështirësie apo debati në punën me Kadarenë për këto libra? Ndonjë detaj për të cilin nuk binit dakord?
Një kontratë botimi ka nënshkrimin e autorit dhe botuesit. Nëse me vështirësi kuptoni kalendarin e botimeve të krijimtarisë së Kadaresë, atëherë po. Jo vetëm me ribotimet, por edhe me krijimet e reja, përherë kam pasur vështirësinë se kur duhej të botoheshin. Që në fillim të bashkëpunimit me Kadarenë, kjo ka qenë e vetmja gjë që pothuaj nuk është zgjidhur me konsensus. Vendos Kadare se kur do të botohet, që do të thotë fiton varianti i “pritjes’. Por besoj se ai si autor ka shumë të drejtë. Ndjenja e tij e masës, edhe në këtë rast, është me vend. Mjafton të kujtojmë shumë autorë, që pas viteve ‘90 nuk lanë asgjë pa botuar, pa asnjë kriter jo vetëm cilësor por edhe kohor. Dhe rezultati ishte shpërfillja e lexuesit.
Botimet “Onufri” risjellin romanin “Dimri i vetmisë së madhe” pas “Koncert në fund të stinës”… A ka qenë si qëllim i juaji që këto dy romane të vijnë njëri pas tjetri si një diptik tek lexuesi shqiptar?
Nuk ka qenë qëllim në vetvete, sepse ato në fakt janë konceptuar si diptik nga vetë autori. Por pyetja juaj e ka një justifikim. Vjet ne botuam romanin “Koncert në fund të dimrit”. Ky botim u kushtëzua nga disa polemika në shtypin shqiptar, ku absurdi arriti kulmin me etiketimin si antikinez të romanit në fjalë. Menduam që në vend të ballafaqimit, lexuesi shqiptar të kishte rastin ta lexonte vetë librin, e të mos gjykonte nga opinionet joprofesionale aty-këtu në media. Ndërsa “Dimri”, duke qenë pjesë e parë e diptikut “Koha e grindjes”, erdhi natyrshëm. Studiuesi dhe shkrimtari francez, Erik Fajë e ka cilësuar këtë diptik (“Dimri i vetmisë së madhe” dhe “Koncerti”), si “Iliada” dhe “Odiseja” e komunizmit. Pra, duke u lexuar njëri pas tjetrit, të japin një tablo globale të ngjarjeve dramatike të historisë shqiptare të shekullit të kaluar.
Në këtë ribotim pas kaq vitesh nga botimi i parë ka ndërhyrje nga shkrimtari Kadare? Çfarë është ndryshuar?
Pyetja juaj mund të shtrohej për të gjithë krijimtarinë e Kadaresë. Po, Kadare është nga të rrallët shkrimtarë, që sa herë ka mundësi të përmirësojë veprën e tij, ai ndërhyn. Por që të mos kemi keqkuptime, më lejoni të jem i qartë me lexuesin tuaj: kur flasim për këto ndërhyrje, këto janë vetëm retushe të karakterit gjuhësor dhe artistik. Dhe është krejt e natyrshme që askush në botë nuk ka të drejtë morale t’i thotë një shkrimtari, përse ai e përmirëson veprën e tij sa herë del para lexuesit. Përkundrazi, veç tjerash do ta quaja këtë edhe një vlerësim për lexuesin e tij të sotëm e të nesërm. Nuk do t’i kisha aq të qarta këto që po ju them, nëse nuk do të kisha një përvojë të klasit të parë për çdo botues në botë, botimin e veprës së plotë të këtij shkrimtari botëror. Njëzet vëllime, rreth 10.000 faqe nga krijimtaria e Kadaresë, janë lexuar e ballafaquar nga fillimi deri në fund, jo vetëm nga redaksia, por edhe nga vetë autori. Gjatë këtij rileximi Kadare ka pasur rastin të ndërhyjë dhe ka përmirësuar pa hezitim, çdo fjalë, fjali, paragraf sa herë ka qenë e nevojshme, e domosdoshme. Që ta bëj më të rrokshme për lexuesin tuaj, se ç‘kam parasysh, po kujtoj një episod nga bashkëpunimi ynë. Pjesën më të madhe të veprës, Kadare e ka rilexuar në vilën e tij verore te Mali i Robit. Çdo dy ditë unë e takoja dhe i sillja materiale të tjera nga redaksia. Një pasdite, sapo mbërrita, më tha që kishte rilexuar “Tri këngë zie për Kosovën”. “Ishte libër i mirë, e kisha harruar fare”, – më tha me të qeshur. Pastaj më tregoi se në një paragraf kishte konstatuar dy herë fjalën dëborë dhe njërën e kishte ndërruar. Dhe u bëra kurioz si e kishte zgjidhur. E kishte zëvendësuar me fjalën ortek.
Të vijmë te ribotimi i “Dimrit”. Vetë Kadare ka një shënim të gjatë të vitit 2008, ku ai i shpjegon pikërisht këtë që ju pyesni. Duke mos bërë asnjë ndryshim të natyrës politike, ky libër është identik me botimin e parë, d.m.th, atë me titullin “Dimri i vetmisë së madhe”. Por autori, gjatë rishikimit të librit në vitet ‘70, ka bërë shumë retushe gjuhësore dhe artistike, të cilat ia shton këtij botimi. Pra në këtë rast, ky botim i 2012-ës, është edhe më i arrirë artistikisht sesa versionet e mëparshme.
Thatë në fillim se Kadare ka edhe vepra të tjera në arkivin e tij. A mund të na flisni më hollësisht?
Po, jemi në një fazë të rëndësishme të kësaj pune. Vjet në nëntor Kadare na vuri në dispozicion arkivin e tij në studion e tij. Janë shumë fletore, fletë, blloqe me dorëshkrime të Kadaresë që kur ka filluar të shkruajë. Dosje të tëra ku gjen dorëshkrime krejt të panjohura, variante veprash, shënime, ditarë. Disa poezi krejt të panjohura, dy-tri novela, katër variante të tregimit “Provokacioni” e shumë variante, fillesa veprash të tjera. Po për këto kemi kohë të flasim.
Po, por a do t’i ketë lexuesi këto në botime të veçanta së shpejti?
Në botime të veçanta nuk e di se kur do të botohen. Por në një kolanë Kadare, po. Këtë vit është rënë dakord me autorin që të bëjmë një kolanë me 7 vëllime, me nga 1000 faqe secili. Vëllimi i shtatë do të ketë 1000 faqe nga arkivi për të cilin po flasim.
Kjo kolanë prej 7 vëllimesh do të zëvendësojë kolanën prej 20 vëllimesh që keni nxjerrë para pesë vjetësh?
Nuk do të jenë identike, ndaj nuk mund ta zëvendësojnë njëra-tjetrën. Në kolanën e re do të jenë 1000 faqet e arkivit, por do të kenë cilësinë më të lartë tipografike që është arritur ndonjëherë. Si botues, kam fatin e lumtur të përballoj një sfidë tjetër të guximshme.
Përveç “Dimrit…”, çfarë librash të tjerë keni në proces?
Kemi shumë libra, por do të përmendja vetëm një projekt. Sapo kemi botuar librin e parë të një autori të shquar serb, Millorad Paviç. Pas vëllimit “Histori të tmerrshme dashurie”, do të nxjerrim këto ditë “Fjalori Kazar”, vepër që i solli famën ndërkombëtare autorit.
No comments:
Post a Comment