TIRANE-"Të kesh apo të mos kesh shkrimtarë në Lindje". Artikulli i botuar nga Besnik Mustafaj në gazetën franceze "Liberation" më 1995, rrekej të shpjegonte se përkushtimi ndaj politikës, e cila është kthyer tashmë në mundësi për pushtet, po e lë Lindjen ish-komuniste pa shkrimtarët e vet më të mirë. Atëbotë, ai solli shembullin e Vaclav Havel, President i Republikës Çeke, por vetë, i qe nënshtruar së njëjtës torturë: mëdyshje mes shkrimtarit
dhe politikanit. Nga njëra anë pushteti, shteti, sallonet, përuljet, 'himnet', salltanetet e mbase edhe dëshira për të ndryshuar botën, e matanë saj, e strukur qorrazi, por e lidhur me të njëjtin njeri me një mijë fije nervore qëndronte letërsia-arti i 'vorfën' që priste radhën e vet, pse jo për të përqeshur askënd më shumë se politikën.
Përleshja dy dekadëshe mori fund, dhe për një mori arsyesh- shkrimtari fitoi, tashmë si një ish-politikan, pa harruar ti marrë qiranë e duhur emrit të trashëguar prej posteve. Veçse, prej vitit 2002, në mendje i pat zënë vend një farë tregimi, që do të fillonte të ravijëzohej qartë, në mars 2009.
Këtu, zuri fill "Autoportreti me teleskop". Ndonëse në palcë është një roman politik, e ndonëse ka momente ku ish-kryeministri Berisha pothuajse është piktuar në roman, Mustafaj nuk e pranon se është autobiografi. Përkundër kësaj, emra, kohë, vende e ngjarje që i përkasin ditarit të një politikani, janë 'vjedhur' për të thurur një vepër ku imagjinata të çon larg. Përmes rreshtave, figura të njohura të politikës, mund të takojnë imazhin e tyre.
Ideja se në të flitet për çështje të fshehta, gjer më tash, larg syve tanë të bën ta kërkosh të vërtetën deri në faqen e fundit.
Si nisi të shkruarit e këtij romani?
Zanafilla e këtij romani është diku në pranverën e vitit 2002. Gjatë një udhëtimi në Bruksel si deputet i opozitës, mësova historinë e teleskopit. Një nga të njohurit e mi të vjetër, i cili nuk kishte qenë kurrë fort i dhënë pas punës dhe që gjendej tashmë si azilant politik në Belgjikë, ku jetonte me asistencë sociale. Me kursimet e veta të një periudhe të gjatë, ai kishte blerë një teleskop amatorësh për t'ia dërguar një shokut të vet në vendlindje. Ky është fakti real, i cili aty për aty zuri vend në kujtesën time si një bërthamë tregimi. Teleskopi, sa ç'ishte konkret, aq edhe jepte dorë për një metaforë me kuptime të shumëfishta.
Nuk u ula ta shkruaj tregimin as gjatë asaj pranvere dhe as më vonë. Siç dihet, përfshirja ime në politikë gjatë viteve që pasuan erdhi vazhdimisht në rritje, që do të thotë se dhe koha ime për të bërë diçka tjetër veç detyrave të politikës erdhi duke u pakësuar pareshtur. Nuk është çështja për të gjetur dy orë në ditë edhe në rrethana të tilla. Shkrimtarit brenda meje gjatë asaj periudhe i mungonte ajo që do e quaja para koha e shkrimit. Do të thotë, i mungonte koha për të menduar rreth asaj që po shkruan, kur është larg tryezës së punës. Megjithatë, "teleskopi" vazhdoi të piqej në mendjen time gati si fshehtas morisë së informacioneve të përditshme që duhej të përpunonte, të lidhura në përgjithësi me funksionet e mia si politikan. Ky klandestinitet i "teleskopit" vazhdoi deri në pranverë 2009, kur vendosa të largohem përfundimisht nga politika. Ndërkohë, dy vjet më parë kisha dhënë edhe dorëheqjen nga posti i ministrit të Jashtëm. Nga frika se mos më ndryshonte mendja lidhur me vendimin e pashpallur ende publikisht për t'u larguar nga politika, unë fillova shkrimin e "teleskopit" qysh në mars 2009, pra, katër muaj para përfundimit të mandatit si deputet. Kështu që isha krejt i qetë dhe në paqe me veten për të njoftuar në prag të fushatës elektorale se unë nuk do të paraqitesha.
Pse nuk e pranoni që është autoportret libri juaj?
Nuk e pranoj që ky roman është autoportreti im sepse kjo është e vërteta: Ky roman nuk është autoportreti im. Unë e kam paralajmëruar lexuesin qysh në hyrje të romanit se ky nuk është autoportret, pavarësisht se njëri nga personazhet qendrorë quhet Besnik Mustafaj. E kam bërë një gjë të tillë me qëllimin e vetëm për të qenë i ndershëm me lexuesin.
Sigurisht që personazhi me emrin tim mbart shumë të vërteta që burojnë nga përvoja ime. Më kryesorja ndër këto është identiteti i dyfishtë si shkrimtar dhe si ministër. Por ngjarjet që jeton ai gjatë shtjellimit të subjektit e nëpërmjet të cilave shpaloset jeta e tij me dilemat e shumta, janë mirëfilli pjellë e imagjinatës së shkrimtarit. Përndryshe do të thuhej se unë kam shkruar kujtimet e mia e nuk do të kishte vend për romanin. Unë kam synuar të shkruaj një roman polifonik. Dhe njëra nga ligjërimet kryesore ka të bëjë pikërisht me "kuzhinën" e shkrimtarit, atë punën misterioze që shkrimtari kryen në vetminë e tij për transformimin e faktit të jetuar në fakt letrar. Është një punë vërtet misterioze, e cila shoqërohet me një tension të madh në mendjen e shkrimtarit. Dhe unë kam patur kësaj here shtysën ta shndërroj në letërsi pikërisht këtë tension. Kam qenë paraprakisht i vetëdijshëm se është një ndërmarrje jashtëzakonisht e vështirë sepse duket sikur mungon aty historia në kuptimin e mirëfilltë të fjalës, me personazhet që triumfojnë ose vuajnë, vriten apo vrasin. Rrjedhimisht, shndërrimi në letërsi i këtij tensioni, i cili mishëron shndërrimin e të përkohshmes në të përjetshme, kërkonte një zotërim të madh të gjuhës dhe teknikë të lartë romaneske. Përndryshe proza bëhet e mërzitshme. Unë besoj tashmë se të paktën rrezikun e mërzitjes së lexuesit e kam kapërcyer. Ju vetë më keni shkruar një sms gjatë kohës së leximit ku më thoni se "po e përpini". Unë si autor kaq synoj, që lexuesi "ta përpijë" romanin tim.
Eprori juaj, pra ish-kryeministri Berisha, është përfshirë në roman. Duket se ju keni dashur ta portretizoni atë...
Ju po më ktheni përsëri te pyetja e mësipërme e që ka të bëjë me raportin tim midis të vërtetës së jetuar në një përditshmëri të caktuar dhe të vërtetës letrare. Do të ishte njësoj sikur debati për një vepër skulpturale të përqendrohej te metalet e përziera për të marrë bronzin, me të cilin është derdhur vepra. Bronzi nuk është identik e madje as nuk ngjan me asnjërën nga metalet zanafillore. Për t'i rënë drejt: ashtu siç nuk kam bërë autoportretin, nuk kam bërë në roman as portretin e ndonjërit nga eprorët që kam patur gjatë njëzet vjetëve të karrierës në diplomaci e në politikë. Berisha ka qenë vetëm njëri nga këta eprorë. Unë kam në roman disa personazhe historike, shqiptarë e të huaj, të vdekur tashmë apo ende të gjallë, të cilët i quaj pa droje me emrin e tyre të vërtetë, sado që i vendos në situata romanteske, pra të trilluara. Kjo është një teknikë e njohur dhe e zhvilluar nga letërsia qysh te autorët e mëdhenj të antikitetit grek. Ju siguroj se po të kisha synuar të bëja portretin e Berishës, nuk do të kisha ngurruar t'i vija edhe emrin.
Narratori i romanit është një shkrimtar i përfshirë në politikë e madje, i mbërritur në majat e larta të pushtetit. Ai është ministër. Unë kisha nevoja ta vija personazhin tim përpara provës se sa e do ai pushtetin, domethënë, deri në ç'masë e ka ruajtur ai pavarësinë e vet intelektuale tashmë që kohën dhe energjitë e veta ia kushton politikës. Cilësia e kësaj pavarësie është thelbësore për të kuptuar sa ka mbijetuar shkrimtari brenda asaj qenieje të dyzuar. Për këtë qëllim më nevojiteshin marrëdhëniet e tij me 'eprorin", i cili hyn në roman, vepron dhe del pa u përmendur me një emër si të gjitha personazhet e tjera. Ai ka thjesht emërtesën e tij funksionale "eprori". Por, siç e pranova në fillim të kësaj bisede me ju, ky është një roman ku përvoja ime jetësore natyrisht, që ka shërbyer. Imagjinata e çdo shkrimtari ushqehet vetvetishëm edhe nga përvoja e tij. Rrjedhimisht, nuk është çudi që njerëz të ndryshëm të skenës politike shqiptare ta gjejnë aty përhitjen e vet. Sepse ky roman është në palcën e tij një roman politik.
A ka pasur ai vërtetë përplasje me kandidatin për Nobel Arto Paasilinna?
Arto Paasilina është ndoshta shkrimtari më i madh i Finlandës së sotme dhe prej shumë vitesh përmendet ndër kandidatët më me peshë për Çmimin Nobel. Unë nuk e kam takuar kurrë personalisht, por kam lexuar disa nga librat e tij. Në njërin nga këto romane ai ka një kapitull "shqiptar". Paasilina ka paraqitur aty një ish-inxhinier ushtarak, ndërtues bunkerësh për shumë vite dhe i konvertuar në arkitekt për hotele turistike luksoze në bregdet me ardhjen e lirisë. Ai ka shkuar në Finlandë për të vjedhur projektin e një hoteli të tillë dhe e kryen këtë punë në një mënyrë shumë karikaturale, pa një minimum vërtetësie që do e bënte të besueshëm dhe do të thosha, pa atë respektin specifik, që duhet të ketë shkrimtari për personazhet e veta. Duket sikur Paasilinna në këtë rast ka patur si qëllim të vetëm ta çudisë lexuesin nëpërmjet një ekzotike antropologjike të zbuluar me rënien e komunizmit tek ne, një ekzotikë e papërfytyrueshme se mund të ekzistonte në një vend europian në fund të shekullit XX.
Unë i kam bërë këtij kapitulli një remake siç thuhet në gjuhën e kinemasë. E kam rishkruar duke përdorur gjerësisht lëndën faktike të Paasilinna-s, e kam përfshirë edhe vetë autorin si personazh, duke e vendosur të gjithën në rrjedhën e romanit tim. Pra, lënda letrare e Paasilinna-s është e çmontuar për t'u kthyer në gjendjen e një "lënde të parë" dhe të bluhej si e tillë në mullirin e imagjinatës time. Kjo është një procedurë letrare e vështirë, sepse mbart gjithë kohën rrezikun e mbetjes nën hijen e versionit fillestar. Aq më i madh është ky rrezik kur versionin fillestar e ka shkruar një romancier i shquar si Paasilinna. Por është një procedurë letrare e njohur. Cervantes, për shembull, me Don Kishotin këtë gjë ka bërë. Edhe unë kam synuar në këtë rast të ndërtoj një grotesk.
Gjatë promovimit në Panairin e Librit ju nuk folët për anën politike të këtij romani. Pse?
Ju thashë pak më parë se në palcën e tij ky është një roman politik. Por kjo duhet kuptuar mirë. Dua të them se substanca e tij politike nuk duket në sipërfaqe. Promovimi është sigurisht një rast i mirë për t'u takuar me shkrimtarin, për të marrë në dorë librin e tij, për të shkëmbyer edhe ca vlerësime zakonisht entuziaste. Si i tillë përurimi ka gjithsesi pamje ceremoniale, është shumë i dobishëm për të tërhequr vëmendjen mbi librin. Ama nuk është i përshtatshëm për t'i bërë analizë të thelluar librit.
Me këtë bindje e shmanga unë kësaj here përmendjen e politikës. Isha i sigurtë se rrethanat nuk ma lejonin ta shtjelloja konceptin tim për "Autoportret me teleskop" si roman politik. Dashje pa dashje biseda do të rrëshqiste drejt një shtegu, ku mua nuk më ka pëlqyer kurrë të kaloj e që është "politizimi". Ka një dallim cilësor midis një letërsie të politizuar dhe një letërsie me palcë politike. Shpjegimi i këtij dallimi cilësor do të na shtynte në arsyetime teorike që do e bënin intervistën me siguri të mërzitshme për lexuesin e gazetës tuaj. Për të mos u zgjatur, pra, po ju them vetëm se politizimi është në vetvete propagandë apo siç thuhet në gjuhën e sotme publicitet. Si propagandë ai natyrshëm që përthithet dhe artikulohet më lehtë nga njerëzit. Rrjedhimisht, miqtë e mi të mbledhur për promovimin e romanit tim, do të fillonin të lexonin paragrafë të shkëputura kuturu e të më kërkonin domethënien e këtij apo atij përshkrimi duke patur në kokën e tyre protagonistë të ndryshëm të aktualitetit politik. Zaten, unë e kam kaluar rininë time të parë letrare në një kohë kur shkrimtarit i ndalohej të ishte politik në veprën e tij, por i imponohej të ishte i politizuar. Dhe personazhi shkrimtar i librit tim, i cili quhet ashtu si unë, Besnik Mustafaj, duke qenë vetë me pushtet tashmë, por pushtet në kushtet e lirisë, e mbart brenda vetes një dyshim, një pasiguri, zanafilla e të cilës është pikërisht në kohën kur ai ka zbuluar ëndrrën e vet për t'u bërë shkrimtar.
Ju përshkruani për herë të parë edhe skena disi erotike... Çfarë ju ka shtyrë të shkruani ndryshe?
Trupi i femrës, por edhe trupi i burrit, është një nga temat qendrore të romanit tim. Në të vërtetë dashuria ka qenë temë qendrore qysh në romanin tim të parë "Vera pa kthim". Kësaj here unë kam synuar të shkoj më larg, duke u përqendruar gjerësisht te trupi si organizmi fizik, i cili me jetën e vet seksuale ka një ndikim të jashtëzakonshëm mbi botën mendore dhe psikologjike të njeriut. Mungesa e kënaqësive seksuale, për çfarëdo arsyesh qoftë si mungesë, shkakton ankthe dhe frustracione me pasoja të mëdha destabilizuese mbi veprimtarinë e njeriut si qenie sociale dhe politike. Kjo është arsyeja pse autorët më të mëdhenj të letërsisë botërore, përfshirë këtu edhe Tolstoin, vlerësojnë se qasja ndaj erotikës ka një përmbajtje thellësisht politike.
Sado që duket paradoksale pra, qasja e shkrimtarit ndaj erotikës është në thelb politike. Këtu mbahet parasysh edhe përballja me moralistët, që janë armiqtë e erotikës. Ideologjitë moraliste, qofshin ato fetare apo edhe komunizmi e kanë shndërruar në tabu trupin e njeriut si burim i magjishëm kënaqësish. Shoqëritë moraliste janë represive ndaj kënaqësive trupore të njeriut. Ne e kemi parë këtë të vërtetë shumë qartë në historinë e gjatë të Shqipërisë.
Një nga pasuesit më të shquar të Frojdit thotë diku se represioni i ushtruar mbi gjuhën me të cilën shprehet erotika është në proporcion të drejtë me represionin që një regjim politik ushtron mbi liritë e tjera të shoqërisë. Fakt është se në Fjalorin e Gjuhës Shqipe, botim i Akademisë së Shkencave të Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë në vitin 1980, ku shpjegohen mbi 50 mijë fjalë e frazeologjizma, mungojnë emrat e organeve seksuale të femrës e të mashkullit. Një fakt i tillë, i vendosur në kontekstin e vet historik, nuk ka nevojë për koment. Personazhi shkrimtar i romanit tim ndërmerr shkrimin e një tregimi erotik jo thjesht si një sprovë letrare të radhës. Ai synon të verë në këtë mënyrë në provë veten faqe lirisë së arritur në vendin e tij. Përballja me këtë temë do e ndihmojë atë për të kuptuar sa është rrënjosur liria brenda tij, domethënë, sa është çliruar ai vetë. Gjatë shkrimit ai ndeshet me të gjitha pengesat, që burojnë qysh nga edukimi i tij në familjen prindërore, mishëruar te turpi e deri te varfëria e gjuhës letrare shqipe përsa i përket fjalorit të nevojshëm për të përshkruar dalldinë erotike. Pra, sfida e personazhit tim shkrimtar ka në fund të fundit një nënshtresë të mirëfilltë politike, apo jo? Sepse liria vetë, apo çlirimi i individit brenda lirisë së përbashkët, janë rrjedhime të politikës.
Për sa kohë jeni përplasur mes jush Mustafaj ministër e Mustafaj shkrimtar?
Për të qenë të saktë le të themi "Mustafaj politikan me Mustafajn shkrimtar"! Sepse unë nuk e kam filluar jetën politike si ministër. Jam zgjedhur deputet qysh në votimet e para pluraliste, ato të 31 marsit 1991. Mospajtimi i shkrimtarit me politikanin brenda meje ka filluar diku në fund të janarit 1991, kur në Kryesinë e Partisë Demokratike nisi puna për hartimin e listave të kandidatëve për deputetë. Unë për veten time isha përfshirë në ngjarjet e mëdha të asaj periudhe me bindjen se ky ishte një përkushtim krejt i përkohshëm, të cilin ia kisha borxh Shqipërisë. Ndërkohë, marrja e mandatit të deputetit do të shënonte detyrimisht kalimin në një stad cilësisht tjetër, atë të shndërrimit të politikës në profesion. Kjo nuk bënte pjesë në asnjë nga ëndrrat e mia të rinisë. Për të mos hyrë në kujtime, po ju them vetëm se miku im Preç Zogaj, i cili asokohe bënte pjesë në grupin e punës të PD-së për përzgjedhjen e kandidatëve për deputetë, e ka vënë emrin tim në listë pa miratimin tim. Kjo përplasje midis shkrimtarit dhe politikanit brenda meje ka vazhduar, e papajtueshme, afro 20 vjet deri sa u zgjidh ashtu siç dihet tashmë publikisht: me dorëheqjen time në fillim si ministër e mandej edhe nga politika në përgjithësi për t'ia dhënë gjithë veten time letërsisë.
Nga pyetja juaj unë kuptoj se në roman del qartë kjo përplasje te personazhi i shkrimtarit ministër. Unë si autor nuk mund ta shmangia nga subjekti një përplasje të tillë për një arsye që shkon shumë përtej përvojës time personale. Kur fillova të shkruaja romanin, isha i bindur se kishte ardhur koha që letërsia të trajtonte fatin e brezit tim. Pyetja, që mora përsipër unë të shtroja, ishte nëse ne kemi një jetë koherente apo dy gjysma jetësh të pa lidhura njëra me tjetrën. Fjala është për ne, që dhjetori 1990 na gjeti 30 vjeç dhe na ndryshoi në mënyrë të menjëhershme, do të thosha brutale, rrjedhën e jetës. Ne ishim nisur për t'u bërë shkrimtarë, mjekë, mësues, inxhinierë dhe papritur, pa asnjë parapërgatitje kulturore e as psikologjike, u gjendën të detyruar t'i kushtohemi politikës, diplomacisë, parlamentarizmit, drejtimit të partive.
Sa ç'ishte e vështirë të përvetësonim qoftë edhe gjuhën dhe disiplinën mendore të përgjegjësive të reja, që morëm tashmë përballë kombit, aq ka qenë e vështirë të bënim zap pasionet e mëhershme, me të cilat ishte mëkuar gjithë rinia jonë. Më kujtohet një shkrim që kam bërë në vitin 1995 në gazetën e madhe franceze Liberation, me titull "Të kesh apo të mos kesh shkrimtarë në Lindje". Me dy fjalë thosha aty se përkushtimi ndaj politikës, e cila është kthyer tashmë në mundësi për pushtet, po e lë Lindjen ish-komuniste pa shkrimtarët e vet më të mirë. Dhe sillja shembullin e Vaclav Havel, asokohe President i Republikës Çeke, i cili vazhdonte të botonte libra me ese. Por, shkruaja unë, edhe me një shfletim të përciptë të këtyre librave, vëren se aty janë botuar fjalimet presidenciale të Havelit. Dhe kjo kishte shpjegimin e vet. Gjithë shkëlqimi i Kështjellës së Pragës, ku e ka selinë Presidenca e Republikës, nuk e mbyste dot te Haveli mallin për zërin e botuesit, që merr në telefon autorin e vet për t'i thënë: "E lexova dorëshkrimin, më pëlqeu, do të botohet". Havelit i kishte rënë në dorë shkrimi im dhe më ka shkruar një letër të shkurtër, por shumë prekëse. Më thotë se kisha të drejtë.
Një ndër pjesët më interesante në roman është ajo e dëshirës tuaj për të shkruar një roman ku personazhi Gjergj Shkodra të nisë kërkimet për "Thesarin e luftës". Çfarë ka të vërtetë në këtë mes?
Gjergj Shkodra, me emrin e tij pa i ndryshuar asnjë gërmë si dhe me biografinë e tij si xhenier - ndërtues bunkerësh-, i konvertuar me ardhjen e lirisë në arkitekt - projektues hotelesh luksoze për turistë-, bashkë me fytyrën e tij zeshkane e të parruar, është një personazh i huazuar nga romani i Arto Paasilinna-s. Pra, kuptohet se gjithë peripecia e tij lidhur me "Thesarin e luftës", që është shtuar nga unë në subjekt, historikisht nuk ka asgjë të vërtetë. Ndërtimi i një personazhi brenda kallëpit të një personazhi ekzistues jo në jetë, por në veprën e një shkrimtari tjetër, është një ushtrim tejet special për imagjinatën e një shkrimtari. Unë jam lodhur shumë gjatë shkrimit të kësaj pjese, sa ç'jam edhe argëtuar shumë.
Në të vërtetë, pikërisht në këtë pjesë personazhi im shkrimtar- ministër gjendet në një situatë veçanërisht delikate, ku përpara tij shtrohet dilema torturuese nëse duhet të ndjekë bindjen e vet të brendshme, e cila është bindja e shkrimtarit apo të zbatojë urdhrin e eprorit duke kryer kështu me përpikmëri detyrën e vet funksionale si ministër. Në fjalë të fundit fiton ministri, që do të thotë se fiton dashuria e tij për pushtetin. Por do pranuar se në këtë fitore ashtu fshehtas ministri u ndihmua edhe nga edukimi i marrë me detyrim në rininë e parë nga personazhi Besnik Mustafaj, kur shkrimtari duhej të ishte "ndihmës i Partisë". Ministri është i gatshëm të verë në shërbim të eprorit edhe imagjinatën e shkrimtarit duke hartuar një vepër letrare me thekse të qarta hakmarrëse. Për t'u kthyer te një nga pyetjet tuaja të mëparshme, do thënë se "ky do të ishte një roman i politizuar", i cili do të kishte si protagonist Gjergj Shkodrën, por edhe finlandezin Arto Paasilinna. Kësisoj, "Thesari i luftës", i përshkruar në romanin tim me një gjuhë krejt realiste synon të përmbajë sidomos një metaforë.
(d.b/BalkanWeb)
No comments:
Post a Comment