Kadare e ka rrëfyer mënyrën si u bë shkrimtar zyrtar i tiranit në gazetën “Drita”, në 28 prill 1985, por duket se shumë vetë kanë hequr dorë nga leximi

ANALIZA E DOKUMENTIT

Romani “Dimri i vetmisë së madhe” është shkruar gjatë viteve 1971-1972. Kjo gjendet e

shënuar në faqen e mbrame të librit, numër 496, poshtë fjalës “Fund”, pak djathtas.

Viti 1971, për Kadarenë nisi me një vizitë në shtëpinë e Enver Hoxhës. Këtë e thotë vetë, në

kujtimet e tij, shkruar me rastin e vdekjes së diktatorit, prill 1985.

Takimi, s’ka dyshim, që është bërë me ftesën e tiranit. Në kujtimet e Kadaresë ai është

Udhëheqësi.

Si kuptohet nga kujtimet e Kadaresë, tirani kishte vendosur ta bënte Ismail Kadarenë shkrimtarin e tij personal dhe kështu e thirri në një takim.

Deri atëherë, diktatori nuk lejonte njeri të shkruante për të. Këtë e thotë vetë Kadareja, në kujtimet që kemi botuar sot. Kadareja jo vetëm që shkroi për të, por e

bëri, siç thotë vet, dhe personazh kryesor. Ky ishte fillimi. Më vonë Enver Hoxha është personazh në romanin “Nëntori i një kryeqyteti”, “Koncert në fund të dimrit”

dhe pastaj vdiq. Pas vdekjes së diktatorit e deri në shembjen e komunizmit, Ismail Kadareja nuk shkroi më roman të ri.

Në takimin e marsit Ismail Kadareja shkoi me të shoqen dhe vajzën e vogël, asokohe 6 vjeçe. Enveri e priti së bashku me Nexhmijen. Në foton që është bërë me

atë rast, fotoja që ka botuar dhe gazeta “Drita” për të ilustruar shkrimin dhe foroja e vetmja që ka qarkulluar gjithë kohën, gratë nuk shfaqen. Fotoja ka tre

personazhe: Enveri në qendër, Ismaili në krah të djathtë të tij, kurse në të majtë të tiranit është vajza e Kadaresë.

Sipas variantit të Kadaresë, tirani e pyet se çfarë je duke shkruar aktualisht dhe shkrimtari i thotë se po shkruaj “diçka” për prishjen me sovjetikët. Ai thotë se

thashë “diçka” ngaqë nuk ishte i sigurt në do ta përballonte temën që atij i dukej e madhe. Mund të jetë ndrojtja, por ka shumë mundësi që ai të mos e ketë pasur

në plan romanin. Mund të ketë pasur në mendje veç një tregim, ashtu siç kishte shkruar si tregime dhe romane të tjera më herët: romanin “Kronikë në gur” e kishte

botuar më parë si tregim, e po kështu dhe “Gjeneralin e ushtrisë së vdekur”.

Diktatori e fut me mjeshtëri në valle. Ato ditë radio Moska ka thënë se shkrimtarët e mëdhenj shqiptarë e kanë braktisur regjimin nga mallëngjimi për Bashkimin

Sovjetik. Për të mbushur boshllëkun, kishte thënë më tej Moska, regjimi kishte nxjerrë qarkullim disa shkrimtarë si skematikë si I. Kadare. Tirani ia kujtoi këto

Kadaresë, dhe shkrimtari padyshim e mori mesazhin. Ashtu si në mbledhjen e korrikut 1961, kur “një shok” i tha Enveri ishte kurioz të dinte përse nuk fliste asnjë

nga të rinjtë, dhe Kadare menjëherë doli në podium e mori fjalën, ashtu dhe në takimin e 1971, Kadare e mori mesazhin dhe për këtë arsye ekziston romani “Dimri i

vetmisë së madhe”.

Në kujtime, Kadare thotë që kisha nisur punën për romanin “Dimri i madh”, por ky titull doli shumë vonë, pasi “Dimri i vetmisë së madhe” ishte botuar. Në një biografi

të Ismail Kadaresë, të botuar në gazetën “Drita”, 10 mars 1985, përmendet romani “Dimri i vetmisë së madhe” dhe jo “Dimri i madh”. Një muaj më vonë, Kadareja

vetë s’ka guxim ta përmendë, një roman që s’ka qenë kurrë i ndaluar. Thjesht doli nga qarkullimi se i mbaruan kopjet dhe u botua një variant i tij, sipas standardeve

të regjimit, më i mirë.

Në kujtimet e tij, Ismail Kadareja rrëfen gjithashtu, diçka që e ka thënë dhe në një intervistë, se si e ka ndihmuar në romanet e tij veprat e ndryshme të Enver

Hoxhës ose kujtimet e tij. Në intervistën e vitit 1979 (Dosjeri 20 korrik 2012), Kadareja flet për romanin që punonte, një roman që, sipas tij, do të trajtonte betejën e

tretë të regjimit komunist shqiptar, prishjen me Kinën. “Dokumentet e Partisë sonë, sidomos veprat e shokut Enver “Imperializmi dhe revolucioni” dhe “Shënime për

Kinën” do të jenë një ndihmë e pallogaritshme në punën time,” thotë ai në atë intervistë. Në kujtimet që botojmë sot, Kadareja rrëfen se si pas takimit me tiranin

shkoi në shtëpi dhe mbajti shënim rrëfenjat e diktatorit për Gjirokastrën dhe pastaj i përdori si materialin bazë për novelën e tij “Breznia e Hankonatëve”.

Në këto kujtime ai përmend dhe një element tjetër, për të cilin ka qenë në media javët e fundit, shkëmbimin e dhuratave me familjen e diktatorit. Ku ai largohet nga

shtëpia, diktatori i thotë të shoqes, Nexhmijes, që të zgjedhë diçka në bibliotekën e tij dhe t’ua japë miqve. Kështu Nexhmija i dhuroi veprën e plotë të Balzakut në

frëngjisht. Veç kësaj, diktatori i dhuroi dhe një libër për etruskët, dhe ky në frëngjisht.

Tashmë është i njohur fakti që Kadareja dhe Nexhmija janë në një çështje gjyqësore për zotërimin e dorëshkrimit të romanit “Dimri i vetmisë së madhe”. Nexhmija

pretendon se ai ia ka dhuruar, Kadareja pretendon se ia ka dhuruar nga frika, ngaqë ajo ishte faktikisht numri i dy i regjimit. Po Enver Hoxha, nga kush u tremb që

ia dhuroi Balzakun Kadaresë? Mos vallë ia dhuroi për ta terrorizuar?

E vërteta është e thjeshtë: ata kanë shkëmbyer dhurata. Dhe dhuratat janë dashuria e kthyer në formë të dukshme.

Titulli i origjinalit: Kujtime për shokun Enver Hoxha

Ismail Kadare

Kam pasur fatin ta takoj disa herë shokun Enver, në raste të ndryshme, disa në ditëlindje, në pushime mbledhjesh solemne apo midis dy seancash të Kuvendit

Popullor. Megjithëse të shkutëra, ato më kanë mbetur të pashlyera në kujtesë, por veçanërisht i tillë më ka mbetur takimi i gjatë me Të në vitin 1971, në shtëpinë e

Tij.

Në një ditë marsi, bashkë me time shoqe dhe vajzëne vogël u ndodhëm atje për vizitë. Na priti shoqja Nexhmije me vajzën. Shoku Enver nuk ndodhej në shtëpi dhe

nuk e dinim në do të kishim fat ta takonim apo jo.

Ishim duke biseduar gjallërisht, kur u hap një nga dyert e sallonit dhe në të, i gjatë dhe qeshur, u duk shoku Enver. Meqenëse unë isha përballë derës, e pashë i

pari kur hyri dhe u ngrita menjëherë në këmbë, duke i habitur për një grimë bashkëbiseduesit, të cilët me siguri kanë thenë me vete: “ç’pati ky?”

Pastaj të gjithë kthyen kokat andej nga kishte hyrë shoku Enver.

- Të vij dhe unë? – tha ai duke qeshur. – S’besoj se ju prish muhabetin.

Megjithëse disa herë gjatë kohës që po bisedonim dhe sa herë që më dukej se dëgjoja zhurmën e ndonjë makine, përfytyroja se si mund të vinte, asnjëherë nuk

mund të përfytyroja një ardhje të më të natyrshme, të gëzueshme e njerëzore.

Ai u ul midis nesh, duke krijuar aty për aty një atmosferë jashtëzakonisht të përzemërt. Na pyeti me radhë për shëndetin, e mori në prehër vajzën 6 vjeçe dhe i tha,

duke përdorur një fjalë të vjetër gjirokastrite:

- Ngalasëm ti, të të ngalas dhe unë (përqafomë ti, të të përqafoj edhe unë).

Shoku Enver më se ç’kisha shkruar kohët fundit dhe unë i thashë se kisha në shtyp një roman për Gjirokastrën me titull “Kronikë në gur”.

- Do ta lexoj me kënaqësi, - tha Ai. – Gjirokastra është pasionante dhe këtë e themi jo se jemi andej, - shtoi Ai, duke vështrur me një buzëqeshje ngacmuese të

tjerët, - por se kështu është vërtetë. Apo jo? Por në mos gaboj ti ke botuar një tregim me këtë subjekt.

- Po, iu përgjigja. – “Qyteti i jugut”, por mendova ta zgjeroj e ta shdërroj në një roman.

- Mirë ke bërë. – Ai heshti një grimë pastaj vazhdoi: - Kam edhe unë nja njëqind e ca faqe shënime për Gjirokastrën. Ta dija që po bëje një roman, mund të t’i jepja

t’i shfrytëzoje, sepse unë s’besoj se do të kem kohë ta shkruaj atë libër (Ishte fjala me sa duket për librin “Vitet e vegjëlisë”, që e mbaroi dhe e botoi disa vite më

vonë).

S’dija me ç’fjalë ta falënderoja për besimin si dhe për fisnikërinë e këtyre fjalëve, sepse duhej të ishin tepër të rralla rastet në botë kur një autor të dhuronte aq

bujarisht librin e tij të pabotuar për ta shfrytëzuar dikush tjetër.

Kur shoku Enver më pyeti pastaj me se po merresha aktualisht, iu përgjigja se “po shkruaja diçka për prishjen me sovjetikët”.

Në të vërtetë kisha filluar punën për romanin “Dimri i madh”, por në përgjigjem time, në vend të fjalës “roman” thashë “diçka”, dhe këtë e bëra pa menduar, si një

mbrojtje instiktive, nga që ende s’isha i sigurt se do ta përballoja temën e madhe, të cilës i kisha hyrë.

Për fat, apo ndoshta ngaqë unë i thashë fjalët nëpër dhëmbë, shokut Enver nuk i tërhoqi vëmendjen ky detaj.

- Hm, sovjetikët, - tha ai. E ke lexuar në ahxanse se ç’ka thënë ditët e fundit Radio-Moska për ty? – dhe qeshi me të madhe.

Unë e kisha lexuar dhe ishte vërtet për të qeshur. Midis marrëzive të tjera, Radio-Moska në një nga emisionet e saj kishte thënë se gjithë shkrimtarët seriozë

shqiptarë e kishin bojkotuar letërsinë dhe nuk shkruanin më në shenjë mallëngjimi dhe proteste për prishjen me sovjetikët. Për të mbushur boshllëkun e krijuar,

vazhdonte Radio-Moska, shteti kishte nxitur ca pseudoshkrimtarë të rinj si një farë I. Kadare me shokë, që të shkruanin e të botonin veprat e tyre, që ishin aq

skematike e pa kurrfarë vlere artistike, sa që u ngjanin kryeartikujve të gazetave.

Nuk më kishte shkuar mendja se kjo mendjelehtësi e Radio-Moskës do të më bënte një shërbim të madh e të papritur: hapjen prej shokut Enver të bisedës se çfarë

kishte ndodhur në Moskë dhjetë vjet më parë.

Pas të qeshurës, Ai u mvrenjt dhe tundi kokën ngadalë, si të thërriste një kujtim jo të këndshëm.

Pastaj, ndërsa pinte kafenë, filloi të fliste me një ton të ndryshëm nga ai që kishte folur gjer atëherë, të rëndë e të menduar. Ai foli për udhëtimin e Tij në Moskë atë

dimër të paharruar dhe për disa nga takimet e Tij me “hrushovianët”, duke bërë krahasimin e tyre m takimin e parë me Stalinin. Pastaj tregoi një episod me

Kosiginin në darkën e Kremlinit, në prag të mbledhjes dhe kalimthi diçka për vizitën ku ishte rezidenca e delegacionit tonë, për “vizitat” e mysafirëve të natës,

Mikojanit, Torezit, etj.

Do të dëshiroja që Ai të fliste me orë të tëra për këtë, por për fakt të keq ëndërra ime për të dëgjuar sa më tepër hollësi nga ngjarja monumentale, personazh

qendror i së cilës ishte Ai vetë, qe e shkurtër. Shoku Enver hapi një bisedë tjetër, dhe unë s’pata guxim ta pyesja për Moskën.

Më vonë, gjatë procesit të punës për romanin unë shfrytëzova gjallërisht arkivat, u njoha me dokumentet e Partisë, me procesverbalet e mbledhjes së Moskës, si

dhe me dëshmitë e ndryshme të personelit teknik që shoqëronte dokumentacionin. Leximi i dokumentacionit, sidomos i fjalimit të shokut Enver, i porosive,

shënimeve të Tij anash tekstit, ishte me të vërtetë tronditës. Disa herë rreshtat e shënimeve të Tij në marxhinalet e faqeve, të kurbuara lart ose poshtë për arsye të

ngushticës së vendit, u ngjanin degëve të lisave që i lëkund stuhia. Dhe vërtet në të gjitha ato fjalë, replika, rreshta e shënime ndihej fuqishëm stuhia e kohës.

E megjithatë duhet ta them se biseda e rastësishme e shokut Enver më dha mua si shkrimtar diçka të pazëvendësueshme nga asgjë tjetër për romanin që po

shkruaja. Krejt atmosfera e pjesës së dytë të veprës me nëntitullin “Mysafirë në kështjellë”, vizioni i përgjithshëm i saj, ngjyrat, simfonizimi, tragjizmi dhe pesha e

saj, e kanë zanafillën te ajo bisedë e Udhëheqësit. Në bisedën e Tij kishte një kolorit të jashtëzakonshëm: me një frazë apo nënvizim Ai jepte rrëzëllimin e

llampadarëve të festës mbi darkën e Kremlinit, apo hijet tinzare mbi fytyrën e Mikojanit, qetësinë monumentale të darkës me Stalinin apo komicitetin e figurës së

Hrushovit. Dhe mbi të gjitha biseda e Tij, sado e rasti të ishte, ngërthente fuqishëm gjithë dimesionet e dramës.

Më vonë, kur puna për romanin po avanconte, disa shokë të mi shkrimtarë më sugjeruan të kërkoja mundësinë për një takim me shokun Enver, por unë nuk guxova

ta bëj këtë: Kisha gjithmonë ndrojtjen se mos nuk e mbaja dot premtimin për të realizuar një vepër që të ishte e denjë për ngjarjen e madhe, por kisha dhe një arsye

tjetër, edhe më të rëndësishme: Unë kisha punuar në shtypin letrar dhe e dija se shoku Enver e kishte ndaluar në mënyrë të prerë të shkruhej për figurën e Tij. Në

qoftë se unë do të arrija të realizoja një takim me Të për veprën që po shkruaja, ç’do të ndodhte sikur Ai, gjatë bisedës, të merrte vesh se unë e kisha Atë

personazh qendror historik në romanin tim? Kisha shumë frikë: se ashtu si në raste të tjera me shkrimtarë të tjerë, Ai do të ndalonte një gjë të tillë, dhe kjo do të

ishte një katastrofë për romanin tim.

Po le të kthehemi te takimi me shokun Enver.

Pas bisedës për Moskën, ra fjala për fuqinë shpirtërore të popullit tonë dhe për lashtësinë e tij. Më pyeti nëse e kisha lexuar një libër të francezit Zaharia Manjani

për etruskët dhe gjuhën shqipe, dhe kur unë i thashë se e kisha dëgjuar, por nuk e kisha lexuar, më tha se do të ma jepte. Dërgoi dikë ta merrte, duke i thënë:

- E kam lënë sipër oxhakut.

Biseda u bë prapë e lirë dhe e gëzueshme dhe në një çast u kthye përsëri te Gjirokastra, te “Sokaku i të marrëve”, që ishte ndoshta rruga e vetme në botë me

këtë emër dhe që ne e njihnim aq mirë, si edhe te plakat e mençura, në kundërshtim me emrin e sokakut, të shtëpive gjiroakstrite.

- Vetëm nga tregimet e tyre për mënyrëne ndriçimit të shtëpive, për futjen e vajgurit apo evoluimin e llampave mund nxjerrësh përfundime interesante të karakterit

socialekonomik, - tha shoku Enver.

I habitur dëgjova të fliste për to, në një mënyrë që nuk e kisha lexuar asgjëkund.

(Pasi u ktheva në shtëpi dhe shënova në një fletore gjithçka që dëgjova prej Tij për ngjarjen e Moskës, në një fletë të veçantë shënova “Projekt për një novelë”. Në

formë kronike. Vajguri, kripa, jetët, vdekjet, gjyqet, ekonomia, breznitë”. Ishte bërthama e novelës që shkrova më vonë “Breznia e Hankonatëve”, e cila ishte

veçanërisht e dashur për mua, veç të tjerash, edhe për historinë e gjenezës së saj).

Kishim ardhur për një vizitë të shkurtër pasdite dhe ora po shkonte 8.30. Megjithëse kishim dëshirë të madhe të rrinim ende, ne morëm leje të largoheshim. Para se

të iknim, shoku Enver na dhuroi gjithashtu librin e Zaharia Manjanit “La fin du mistere etrusque”.

Ishim në këmbë, në çastin që do të ndaheshim, kur i tha shoqesh Nexhmije:

- Shko në bibliotekë dhe zgjidh diçka tjetër.

Shoqja Nexhmije u kthye pas pak me veprat komplete të Balzakut në frëngjisht.

- O, e mbushe me Balzak, - bëri shaka shoku Enver. Ishte shakaja e hollë e njeriut të informuar në mënyrën më të plotë për diskutimet që bëheshin kudo në botë

lidhur me raportin mes letërsisë realiste të shekullit XIX dhe asaj bashkëkohore, diskutime në të cilat Balzaku ishte në qendër të kundërvënieve dhe që nuk kishin

kaluar pa një farë jehone edhe te ne.

Duke falënderuar për librat e dhuruar, unë i thashë shokut Enver se pavarësisht isha shkrimtar bahskëkohor, e pëlqeja shumë Balzakun.

- Po si do t’i ngrini gjithë këto libra? – tha shoku Enver kur po ndaheshim. Aiu drejtua shoqes Nexhmije: - Shiko për një makinë për t’i çuar mysafirët gjer në shtëpi.

Këto ishin çastet e fundit nga ky takim i paharruar.

Gazeta “Drita”, 28 prill 1985, faqe 8-9-10.