Pas komunizmit, kalvarë demokratizimi

Historitë politike të Gjermanisë, Italisë dhe Spanjës tregojnë sesa kompleks, i mundimshëm dhe nganjëherë vrastar mund të jetë transformimi drejt demokracisë

Shlomo Avineri

Të përcaktosh se kur një periudhë, në një mënyrë ose në një tjetër, përfundoi ose, në fakt, emërtimi i një periudhe, është gjithmonë një punë e vështirë. Kjo është veçanërisht e tillë kur vjen puna tek ngjarje bashkëkohore. Proceset janë akoma në vazhdim dhe nuk është akoma evidente se çfarë rezultati përfundimtar, nëqoftëse ka një të tillë, do të dalë. Prapëseprapë, është pothuajse e mundshme të shikohet në postkomunizmin në Evropën Qendrore dhe Lindore në njëfarë mënyre dhe të arrihet në disa konkluzione në tentativë. I pari është se tri periudhat apo etapat janë shpalosur. Në fazën fillestare ekzistonte një entuziazëm mesianik dhe shpresë ringjallëse. Më pas, erdhi koha e diferencimit kur pikëpamjet u bënë të nuancuara. Periudha e tretë karakterizohet nga vetanaliza e përzier me diziluzion.

Etapa e parë, afërsisht në vitet 1989-1995, u frymëzua nga kolapsi çuditërisht i shpejtë i sistemeve komuniste. Ajo çka u duk se ishte një përpjekje kurajoze për reforma, e mishëruar në politikën e gllaznostit dhe të perestrojkës nga ana e Mikhail Gorbachev, rezultoi në një tsunam ndryshimi. Brenda pak vitesh, partia-shtet sovjetike u shpërbë. Regjimet kukulla të mbështetura nga Moska në Evropën Lindore dhe Qendrore u zëvendësuan nga qeveri reformiste dhe demokratikisht të zgjedhura të drejtuara nga ish-disidentë. Ribashkimi gjerman, ndoshta më shumë se çdo gjë tjetër, simbolizoi vdekjen e darës ideologjike dhe strategjike sovjetike në politikat e pasluftës. E gjitha kjo u arrit me pothuajse aspak dhunë (përveç zhvillimeve rumune dhe jugosllave).

Hegjemonët komunistë u larguan nga pushteti, nganjëherë bile në mënyrë elegante, duke promovuar besimin se një zhvillim historik botëror ishte në zhvillim, duke shpallur fitoren përfundimtare të demokracisë dhe të tregut të lirë ndaj totalitarizmit anakronik. The End of History, i Francis Fukuyama, artikuloi një besim pothuajse mesianik në marshimin e historisë. Ai i dha një llustër intelektuale, pothuajse hegeliane, nocioneve deterministe të asaj që po ndodhte dhe e përmbysi determinizmin marksist, teksa mbështeste disa prej supozimeve metodologjike të tij. Në të njëjtën kohë, pikëpamje më pak të sofistikuara të një marshimi universal të demokracisë u artikuluan nga aktorë politikë, studiues dhe gazetarë në Perëndim dhe në vendet ish-komuniste. Ata ndanin besimin se në mungesë të totalitarizmit komunist çdo vend i "çliruar" do të zhvillohej drejt demokracisë së tipit perëndimor me një sistem multipartiak, zgjedhje të lira, një shtyp të lirë dhe kapitalizëm tregu. Do të kishte ulje-ngritje, sigurisht dhe jo të gjitha vendet do të zhvilloheshin me të njëjtën shpejtësi, por vështirë se kish ndonjë dyshim rreth rezultatit.

Zhvillimet fillestare u dhanë substancë këtyre besimeve: zgjedhjet sollën në pushtet liderë të përkushtuar ndaj demokracisë perëndimore. Në mënyra të ndryshme, reformat në shkallë të gjerë privatizuan ekonomitë shtetërore. Megjithatë, pak njerëz i kushtuan vëmendje të mjaftueshme shenjave të trazirave përpara. Diferencat bazë midis zhvillimeve në Bashkimin Sovjetik dhe në vende të tilla si Polonia, Hungaria dhe Çekosllovakia shpesh u injoruan. Është e natyrshme që çdo mundësi demokratizimi në vendet e fundit varej në atë se çfarë ndodhte në Moskë, por gjithashtu ato kishin lëvizje të veta disidente që luftuan për ndryshim nga poshtë dhe kishin mobilizuar opinionin publik, duke krijuar një kundërkulturë politike që eventualisht: Solidarnosc (Solidaritet) në Poloni, Forumi Demokratik, liberalët e SDS-së në Hungari dhe Karta-77 dhe "Njerëzit kundër dhunës" në Çekosllovaki. Këto lëvizje evokonin kujtimet e 1956 dhe 1968, shumë prej të cilëve kishin buajtur persekutim dhe burg nën komunizëm, negociuan tranzicionin nga komunizmi. Rasti sovjetik qe i ndryshëm edhe pse reformat e Gorbachev qenë, të paktën pjesërisht, të frymëzuara nga idetë e disidentëve të tillë si Andrei Sakharov, ndryshimi u fillua nga sipër, nga brenda Partisë Komuniste. Edhe pse një reformator më radikal si Boris Yeltsin më së fundi e mundi shumë më të kujdesshmin Gorbachev, qenë gjithmonë ish aparatçikët që eventualisht erdhën në pushtet. Bashkimi Sovjetik nuk kishte asnjë Lech Ëalesas apo Vaclav Havel. Asnjë nga ish-disidentët apo ish të burgosurit nuk u bënë ministra apo presidentë në Moskë, në kontrast me Varshavën, Budapestin dhe Pragën. Në vend të kësaj, pati një ndryshim të brendshëm burokratik në Kremlin. "Reformatorët" i mundën ata të "linjës së ashpër". Vendet balltike dhe deri diku Gjeorgjia, megjithatë qenë ndryshe, sepse tek to disidentët u ngjitën në poste. Kurse në Moskë qe një grup i ri burokratësh që mbikëqyrën reformat.

Diversitet mungues

Në gjendje triumfaliste postkomuniste - ajo nganjëherë i ngjante një Ëalpurgis Night, në të cilën të gjitha macet janë të hirta - vëzhguesit shpesh anashkaluarn faktin se sa të ndryshëm qenë koalicionet antikomuniste. Të qënit antikomunist nuk nënkuptonte automatikisht se ishe demokrat. Kampet fitimtare antikomuniste të 1989 qenë të përbërë prej demokratësh e liberalësh, socialdemokratësh e konservatorësh, nacionalistësh dhe fondamentalistësh fetarë, shovinistësh antirusë dhe - ndershmërisht, po gjysëmfashistësh dhe antisemitësh që kërkuan të deduktonin (disi) të kaluarat e tyre të errëta me paraqitjen si idhtarë të lirisë. Në atë kohë, pak mendonuan se Alexander Solzhenitsyn, një antikomunist kurajoz, ishte gjithashtu një shovinist i egër rus i shkollës së vjetër. Eventualisht u bë e qartë se shumica e vendeve në Evropën Lindore dhe Qëndrore strehonin Solzhenitsyns-ët e tyre vendas.

Antikomunizmi evropianolindor apo qendror ishte gjithashtu i çiftuar - në mos i dominuar - me ndjenja të fuqishme nacionaliste antiruse. Popullariteti i pafundëm i Solidarnosc-it buronte pjesërisht nga një nacionalizëm thellësisht i ngulitur antirus i lidhur me katolicizmin roman. Kjo qe një arsye për rezonancën e tij të konsiderueshme në shoqërinë polake. Ndjenja të ngjashme, megjithëse ka mundësi më pak radikale dhe me ngjyrosje të ndryshme, luajtën role në Hungari e Çekosllovaki dhe qenë gjithashtu evidente si në republikat balltike (veçanërisht Lituani), ashtu dhe në Gjeorgji.

Entuziazmi për futjen e shpejtë të ekonomisë së tregut e errësoi impaktin e reformave në shtresën sociale që do të vuante nga abrogimi i disa prej rrjeteve të sigurisë, të siguruara nga komunizmi: pensionistët, punonjësit në industritë e mëdha, industritë e stilit sovjetik, rezidentët provincialë. Jo çdonjëri qe fitues në parajsën postkomuniste. Së fundi, atmosfera superoptimiste menjëherë pas 1989 shpesh i verboi analistët ndaj faktit se nuk ka shtigje të shkurtra drejt demokracisë. Ajo nuk shfaqet brenda natës, automatikisht dhe nuk mjafton të kesh një elitë të përkushtuar ndaj demokracisë dhe tregut. Në fund të fundit, demokracia në vende të tilla si Britania dhe Franca deshën shekuj dhe Shtetet e Bashkuara patën nevojë për një luftë civile për të abroguar skllavërinë dhe një tjetër shekull për ta për t'ia dhënë plotësisht të drejtën e votimit popullsisë me ngjyrë të saj. Historitë politike të Gjermanisë, Italisë dhe Spanjës tregojnë sesa kompleks, i mundimshëm dhe nganjëherë vrastar mund të jetë transformimi drejt demokracisë.