E shkroi në burg, në vitin 1953-1955, kur vuante dënimin në Burrel. Arshi Pipa, asokohe nuk e dinte sa mund të zgjaste dënimi i tij, kësisoj e hartoi këtë traktat filozofik në kushtet e mungesës së një biblioteke të mirëfilltë shkencore ose filozofike për ta shfrytëzuar e për ta cituar… "Skicë për konceptimin e jetës", sapo është botuar nga shtëpia botuese "Princi" me nëntitull "Gjeniu". Vepra vjen për herë të parë në gjuhën shqipe, e përkthyer nga motra e shkrimtarit, Nedrete Kalakulla, pasi Pipa e shkroi në gjuhën italiane. Historia e mbijetesës së këtij dorëshkrimi është e rrallë. Pipa arriti ta nxjerrë nga burgu i Burrelit përmes një maskimi, gjë që kishte nisur të kthehej në domosdoshmëri për intelektualët që shkruanin në burg.
Fletorja e shkruar me laps plumbi ishte mbështjellë me një portret të Stalinit me ngjyra, të cilin Arshi Pipa e kishte marrë në një nga revista e kohës. Për shkak se survejohej dhe kontrollohej çdo gjë që shkruhej e që lexohej në burg, Pipa e kishte menduar këtë maskim për t'iu shmangur kontrolleve të gardianëve të burgut, që këta, të mos e kuptonin ç'fshihte brenda dorëshkrimi. Botuesi Myftar Gjana thotë se dorëshkrimi, të cilin vetë Pipa e mori sërish që duar që nga koha e arratisjes, vetëm në vitin 1992, është ruajtur në gjendje shumë të mirë. Familjarët e shkrimtarit e kanë mbajtur fshehur për vite me rradhë dhe tashmë ky dorëshkrim veç vlerave si vepër filozofike, është edhe një kryevepër arkivore pas kryeveprës tjetër të Pipës që është Libri i Burgut, të cilin e ka shkruar në letra cigaresh, me laps plumbi. Vepra është shkruar me një sens shumë kritik dhe vlerësohet si një ndër veprat e vyera të Pipës. Sipas botuesit Gjana, "shefi i katedrës filozofike, Hysamedin Feraj e ka vlerësuar këtë vepër si rasti i parë që në Shqipëri shkruhet filozofi për hir të filozofisë, pasi e gjithë pjesa tjetër janë ose artikuj publicistikë, ose politologjikë, por pa ndonjë ngarkesë filozofike". "Skicë për konceptimin e jetës" i prezantohet lexuesit të "Milosaos" përmes këtij fragmenti të mëposhtëm, i cili është kapitulli i tetë i veprës dhe mban titullin "Domethënia e artit". Ad.Pe.
DOMETHËNIA E ARTIT
Me përqafimin e njerëzimit, veprimi moral e ka kryer misionin e vet. Përtej kësaj pike ai nuk mund të shkojë. Në këtë drejtim kufijtë janë mbyllur. Por moraliteti nuk e shteron dinjitetin njerëzor. Dhe kur njeriu pushon së vepruari, zbulon natyrën.
Ç'është natyra? Është mbretëria e ndjeshmërisë, është tërësia e gjithckaje që është trup: është kafsha, bima, fushat e lumenjtë, pyjet e malet, e gjithë toka; por edhe qielli dhe yjet. A nuk është vetë njeriu një trup? A nuk i jeton ai, në vetë trupin e tij, aq të dashur për të, ngjarjet e vetë natyrës? Sapo të duket dallëndyshja e parë, ai do të hovi menjëhershë nga gëzimi, një fijë bari që mbinë, do ta mbushë me habi, furtuna e detit do ta trazojë shpirtin e tij dhe perëndimi i qetë do të shkaktojë tek ai një melankoli të ëmbël dhe të vagët. Përpara natyrës njeriu zbulon botën e tij të ndjenjave, pra ndërgjegjen e drejtëpërdrejtë të shqisave të tij: një gamë të ndryshueshme "nuances" shumë të lëvizshme, të papërqendrueshme, që polarizohen në kënaqësi dhe vuajtje; e para rrit tonalitetet e të jetuarit, e dyta i dobëson ato. Por a nuk kish qenë njeriu, tashmë, subjekt veprues, në lidhje me natyrën? Po, por për të vepruar mbi të, domethënë për ta përdorur si një mjet për qëllimet e tij. Ai kish prerë pemën për të bërë dru, kish vrarë kafshën për t'u ushqyer me mishin e saj. Kishte konsideruar cdo gjë që jeton, vetëm ne raport me të, gati sikur gjërat të ishin krijuar për përdorimin e tij ekskluziv, kish lënë pas dore të kërkuarit në to të një kuptimi të pavarur. Por tashti që ai e sodit natyrën, e kupton që ajo ka një vlerë të veten: ai nuk mund të mos e vërejë këtë të vërtetë të thjeshtë, mjafton që të dëgjojë atë që shfaqet në jetën e tij të ndjenjës. Përse shpirti i tij përmallohet thjesht duke soditur kafshët e bimët? Përse dashuron ai atë që është e bukur tek ata dhe urren atë që është e shëmtuar? A mund të ndiente ai në këtë mënyrë, sikur dicka të mos e lidhte me këto qenie, megjithëse të ndryshme me të? Nëse ato janë të ndryshme me të në disa drejtime, janë të ngjashme me të në disa të tjera: një Jetë e njëjtë rrjedh në të gjitha ato, një parim më i gjerë se mendimi që përmbledh së bashku gjithcka që jeton. Kafsha, bima e shfaqin farefisninë e tyre më shumë apo më pak të largët me njeriun, në jetën e bërë të ndërgjegjshme për vetveten, në formën e vet të drejtëpërdrejtë të ndjenjës. Njeriu e ndien errtazi, që ai u detyrohet për dicka edhe atyre. Sigurisht nuk është kjo ndjenja që kemi ndeshur në jetën morale: njeriu, ka detyrim vetëm ndaj njerëzimit. Si subjekt moral unë ndihem i detyruar të respektoj njerërzoren e përbashkët që gjendet në cdo njeri. Si subjekt estetik unë nuk ndiej detyrim ndaj asgjëje; unë ndihem vetëm i prirur të simpatizoj me jetën e cdo qenieje të gjallë. Vetëm solidariteti njerëzor është një detyrë; solidariteti natyror është vetëm një nevojë sentimentale. Me anë të ndjenjës, më fort se me anë të arsyetimit, njeriu zbulon kështu që ai është një prodhim i evolucionit natyror, që kafsha dhe bima janë tashmë pjesë e tij, që një lidhje e pandashme e bashkon me ta dhe, nëpërmjet tyre, me natyrën e tërë. Ndjenja e kulluar, pa problemet praktike, që na përshkon kur vihemi në pozicionin e spektatorit përpara natyrës, është ajo që quhet soditje. Derisa ne veprojmë, emocionet e shpirtit tonë janë pak a shumë të vrullshme. Këtu, përkundrazi, emocionet janë zbutur, nuk është më vala e shkumbëzuar, është dridhja e saj. Kënaqësia këtu është e brishtë, fine, dhe po kështu është edhe dhimbja: gëzim në rastin e parë, melankoli në të dytin. Prandaj gjatë soditjes shpirti është i prirur të njohë. Cili është objekti i soditjes? Vetja ime, së pari, dhe pastaj të ngjashmit e mi; por edhe ata të ndryshmit, bimët e kafshët, gjithcka që jeton në përgjithësi. Pastaj edhe cka nuk jeton. Është kënaqësi të sodisësh kuqërrimin e agimit, pasqyrën e detit, llamburitjen e yjeve. Gjithcka që bie nën pushtetin e ndjenjave mund të jetë objekt soditje dhe do të shkaktojë tek unë gëzim ose melankoli. Soditja është qëndrimi karakteristik i ndërgjegjes para ndjeshmërisë, është perceptimi që s'ka lidhje me një qëllim praktik, është përceptim i painteresuar. Nga qëndrimi soditës lind arti. Të ndiesh natyrën, të jetosh në komunikim me të, kjo nuk i mjafton njeriut. A nuk është dhe ai vetë natyrë në thellësinë e vet? Prandaj, ai do të shtyhet të imitojë atë që bën natyra, dhe jo vetëm ta imitojë, por ta vazhdojë dhe ta përkryejë: sepse ai është gjithnjë një shpirt që qëndron mbi natyrën.
Çfarë bën natyra? Për të nuk mund të themi me të vërtetë që vepron; veprimi është aktivitet që zhvillohet kur ke qëllimshëri, të cilat janë në përfytyrimin, në mendimin. Natyra nuk ka asnjë qëllimshmëri të vërtetë. Cfarë jeton, kërkon vetëm të jetojë. Natyra krijon: të krijuarit është forma e saj e vecantë e të vepruarit. Krijimi është, së fundi, organizimi i materies bruto në një individ nga ana e spontaneitetit jetësor. Krijimi është formimi i formave, duke qenë se materia është një e dhënë fikse e një sasie energjie. Forma individuale riprodhon formën e species. Individët s'janë vecse variacione më shumë ose më pak të theksuara mbi temën e species. Dhe speciet janë ato që shkenca tashmë i ka klasifikuar. Natyra nuk ka pushuar së krijuari specie të reja: por ritmi i saj është ngadalësuar shumë në periudhën e tanishme, në krahasim me kohën kur specia nuk ishte fiksuar ende, kur nga njëra specie te tjetra, tranzicioni ishte i vazhdueshëm dhe shumë i lëvizshëm. Pasi krijoi speciet e ndryshme të gjalla, Jeta duket sikur është lodhur, shteruar. Tashti ajo kufizohet te rikrijimi i asaj që është krijuar më parë. Njësoj si artisti që ka shteruar damarin e tij krijues dhe që në moshën e tij më të pjekur, përsërit vetveten. Por evolucioni ka krijuar njeriun. Dhe ja, njeriu është spontaneiteti që ka thyer rrethin. Përsa i përket njeriut, që është qenie shpirtërore, të krijuarit vazhdon: nuk është më përsëritja e asaj që është krijuar tashmë, është të krijuarit e formave gjithnjë e më të reja që pasurojnë jetën e shpirtit. Sigurisht, nuk është ai që do të krijojë forma të gjalla: njeriu s'është Zoti. Por ai mund të imitojë vazhdimin e jetës, duke i dhënë trajtë materies bruto. Mund të përvijojë linjat e lëvizjes së saj duke i shoqëruar me një asortiment të pasur ngjyrash. Mund të bëjë më shumë; me anë të tingujve, mund t'ia japë vetë ritmin jetës, duke i kthyer modulimet e ndërgjegjes dhe të asaj që qëndron poshtë saj, në melodi të ndjeshme. Mundet, më në fund, të përfaqësojë veprimin njerëzor në të gjithë varietetin e koklavitur të tij duke e bërë të vetëdijshëm për veten me anë të lojës se ndjenjave dhe pasioneve.
Gjeniu artistik është shpirti që vepron si natyrë. Dhe ai është natyrë, sigurisht, përderisa i bën të vetat zhvillimet e saj. Por nuk është imitim vepra e tij, vecse pjesërisht. Madje në pjesën më të madhe është fryti i spontaneitetit të vet. Duke e paraqitur natyrën, ai do ta transfigurojë, domethënë do ta ngrejë në dinjitet njerëzor. Bima që ai do të vizatojë, kafsha që ai do të plazmojë, do të jenë shprehje të përkryera të jetës, por do të jenë edhe dicka më tepër. Ai do t'u shtojë atyre dicka nga vetja…
…the gleam
The light that never ëas on sea or land
The consecration, and the Poet's dream
Uordsuorth
Nëse është e vërtetë se cdo gjë që jeton dëshiron tejkalimin e vetvetes , duke pasur pothuajse një parandjenjë për formën superiore që është specia njerëzore, artisti do ta kapë këtë dëshirë dhe këtë përpjekje, duke theksuar në paraqitjen disa tipare, pikërisht ato që afrohen me të, si qenie shpirtërore që është. Kështu natyra, me anën e artistit, që e ka bërë si mish të vetin e si gjak të vetin, përmbush në një farë mënyre atë që vetë s'ka mundur të bëjë: lartësohet në njerëzore. Kjo kërkesë ideale është edhe më e theksuar kur objekti i paraqitur është vetë njeriu. Piktori që pikturon një fytyrë, nuk kënaqet duke shprehur mbi telajo fizioniominë e saj si një barazim të përkryer: piktura nuk është fotografi. Ai do të kërkojë të verë në dukjë disa tipare me anë të të cilëve mund të shkëlqejë më mirë forma individuale, që të japë qartë, gati të prekshëm atë spiritualitet të ngulitur në të. Nuk ka artist që ta gjejë natyrën të përshtatshme në mënyrë perfekte me kërkesat e veta: edhe te një Helenë, ai do të dijë të dallojë një defekt të vogël. Kjo kërkesë e thellë e artistit për të korrigjuar dhe përmirësuar natyrën, është në fund të fundit, një kërkesë morale. Është shpirti që modelon sipas vetes natyrën, duke e gjetur të papërshtatshme, është tejkalimi i reales dhe pajtimi me idealen që është tek ai. Dhe po të ndodhë ndonjëherë, shumë rrallë, që artisti të arrijë të marrë një qëndrim gati armiqësor ndaj natyrës (Leopardi,Vinji), le ta kuptojmë këtë si një shenjë që ka një domethënieje më të lartë: nga dashuria e tepërt e urrejmë, sepse ajo nuk i përgjigjet idealit tonë, idealit që krijojmë për të.
Arti, arrin kështu, megjithëse me anë të ndjenjës, atë formë të vecantë universaliteti që është e bukura artistike, superiore ndaj së bukurës natyrore. Dhe është ky një universalitet më i gjerë se universaliteti i arsyes, megjithëse më e tretur. Universaliteti i arsyes imponohet me detyrim; ajo e ndjenjës vetëm sipas shijes: presupozon larushinë e temperamentit dhe të humorit që e kushtëzojnë shijen. Cdokush do të jetë i prirur për të quajtur të bukur atë që i pëlqen atij vetë. Por, nuk ndodh rrallë - dhe kjo ndodh më shumë për të bukurën natyrore, sesa për të bukurën artistike - që një lloj bukurie u pëlqen pothuajse të gjithëve. Dhe është ndoshta kjo arsyeja që shpjegon se përse arti klasik është më universal: sepse, nëse nga njëra anë u jep kënaqësi kërkesave ideale të njeriut, është më afër natyrës se cdo art tjetër.
Jo të gjithë njerëzit janë të gatshëm të pranojnë të mirën me ndërmjetësinë e së cilës vepron arsyeja; për faktin e thjeshtë se ata nuk arsyetojnë gjithmonë. Por, ata do të jenë gjithmonë të gatshëm të pranojnë të bukurën, t'i bëjnë jehonë të menjëhershme, sepse, është e bukura që e bën jetën, madje, të gjithë natyrën, që u flet dhe i thërret, dhe ata s'mund të qëndrojnë të shurdhër ndaj thirrjes së jetës, sepse janë të gjallë.
Nga të gjitha aktivitetet shpirtërore Arti është ai më i afërt me jetën, është më i përshtatshmi, pra, që t'ia zbulojë kuptimin. Dhe ja përse, derisa jeta vazhdon të jetë një sinol i trupit dhe i shpirtit, kulti i së bukurës do të përbëjë gëzimin më të lartë të njerëzimit, dhe priftërinjtë e saj, artistët, do të rrethohen nga dashuria e përgjithshme.
E mundur gati gjithmonë në planin etik, natyra e kërkon shpagimin e të drejtave të saja në planin estetik. Në planin etik shpirti e trupi rrallë ishin dakord: dhe duhej që ligji moral ta bindëte natyrën kundërshtuese, kokëfortë, duke e shtypur dhe ndëshkuar: si një kalorës, të cilit i duhet të zbuzë një kalë të egër që të mund ta përdorë. Në planin estetik, përkundrazi, ata janë aleatë. Më parë ishte natyra që ngrihej në dinjitet të shpirtit, tashti është shpirti që tkurret duke u ribërë natyrë. Dhe ja, të dy shkojnë tashti si miq të mirë. Por duhej që shpirti të zbuste më parë natyrën, duhej ta mundte, ta fitonte këtë Brunilde, këtë Circe, duke rrezikuar të përcudnohej, të humbiste. Nga superiorja tek inferiorja: kjo është rruga e drejtë në selinë shpirtërore të vlerave. Nga ana e natyrës, nuk do të arrijmë kurrë shpirtin: përpjekjet e kota të natyralizmit janë provë e mjaftueshme. Duhet të nisemi nga subjekti - cdo nisje tjetër është e dënuar të mos ketë sukses - nga subjekti që vepron si sintezë e shpirtit dhe e natyrës, për të ndjekur zhvillimin e veprimit deri në maksimalen e shtrirjes dhe të vlerës së tij. Dhe vetëm pasi të kemi arritur në këtë pikë, të tërhiqemi në vetvete, për të zbuluar një formë tjetër spiritualiteti, që të jetë si një vazhdim i tij. Në këtë kuptim arti është plotësuesi i nevojshëm i moralit. Aty ku mbaron zotërimi i veprimit, atje fillon fuqia e krijimit.
Kështu, me anën e artit ne depërtojmë në zotërimin e gjerë të jetës, ku njeriu s'është vecse një specie në mes të specieve të tjera. Me anë të artit kemi kërkuar të gjejmë kuptimin e jetës në përgjithësi. Pengesat janë hapur në këtë anë: kemi provuar se jeta është një parim më përfshirës sesa arsyeja. Nëse kemi humbur në intensitet, kemi fituar në shtrirje. Arti plotëson moralitetin me atë që i mungon, një parfum thjeshtësie dhe natyrshmërie, një frymë që e bën fërgëlluese atë që është shumë e ngurtë dhe e rreptë në jetën morale. Natyralizmi i mundur në planin etik, është plotësisht i justifikuar në art. E kundërshtuam më parë si të pamjaftueshëm dhe të papërshtatshëm. Por, tashti që kemi mësuar të zbulojmë me anën e artit një formë solidariteti më të gjerë, le të ndjekim rrymën natyraliste dhe të përpiqemi të kapim të vërtetat e saj.
No comments:
Post a Comment