Kurthi i Dilaver Bengasit me lopët e Baldushkut

Nga QEMAL POÇI
Shkak per kete shkrim u be botimi i nje seriali prej 5 shkrimesh te gjata te “Gazeta Shqiptare” ne fund te muajit Maj dhe fillim te muajt Qershor me autor ish hetuesin e Tiranes per problemet ekonomike, Zotin Dilaver Bengasi, si dhe dy shkrime replike te Zotit Latif Daja, denuar me 25-vjet burg, lidhur me nje helmim te rende te lopeve ne kooperativen buqesore te Baldushkut ne nentor te vitit 1975. Pasoje e kesaj ngjarje, te hetuar nga zoti Dilaver Bengasi, qe denimi i 8 personave, prej te cileve 2 u ekzekutuan , kurse 6 te tjere u denuan me burg nga 14 deri ne 25 vjet. Meqenese une kam qene personi kryesor qe kam ndjekur dhe drejtuar te gjithe anen teknike te problemit, me 2 gusht te 2010 botova nje shkrim te gazeta “Shekulli”. Besoja se kjo ceshtje qe e mbyllur, duke mos qene dakort qe keto ngjarje te ndodhura 40-vjet me pare te permenden kohe pas kohe, pasi mendoj se ne sot kemi probleme shume me te medha qe kerkojne zgjidhje dhe permendja me nostagji e krimeve te kaluara, nuk do te sillte ndonje risi, vecse do te thellonte urrejtjen dhe percarjen e njerezve.
Perfundimet e mia per Baldushkun bazohen jo vetem ne kujtimet, qe mund te konsiderohen edhe subjektive, por edhe ne disa dokumenta orgjinale qe disponoj. Hetuesi i ceshtjes, trupi gjykues, apo ata qe me zevendesuan mua, nuk e quajten te udhes t’i merrnin ato, apo te kerkonin mendimin tim per punen qe kreva dhe perfundimet e saj. Ne kohen kur ndodhi ngjarja une sherbeja ne ushtri dhe drejtoja Laboratorin special te Veterinarise te MMP, i cili merrej me studimin e disa faktoreve demtues te ADM (Armet e Demtimit ne Mase) ne organizmin e kafsheve. Ne mengjesin e dates 10 nentor 1975 kryeveterineri i Komitetit Ekzekutiv te Keshillit Popullor te rrethit te Tiranes, doktor Selaudin Haxhiymeri, me kerkoi ndihmen time teknike, pasi ne sektorin e Baldushkut te kesaj kooperative kishte ndodhur nje helmim i rende ne lope. Pasi mora bazen e nevojshme materiale (laboratorin kimik fushor, antidodat, kunderhelmet, medikamente te tjera dhe instrumenta , rreth ores 10 ishim ne vendin e ngjarjes se bashku me Kryeveterinerin e rrethit.
Ne territorin e stalles Nr.1 dhe brenda saj kishte lope te semura rende, midis tyre disa ishin ne agoni apo ne gjendje komatoze. Dy lope qe ishin therur gjate nates akoma nuk ishin rrjepur dhe nuk ju ishte bere autopsia. Po ashtu, ne territorin para stallave dhe brenda tyre, krahas drejtuesve te kooperatives dhe disa mjekeve veterinare qe kishin ardhur nga ekonomite e tjera, kishte shume punonjes te drejtorise se puneve te brendeshme te Tiranes, si dhe hetues. Keta ishin duke marre ne pyetje personelin e blegtorise: specialista, brigadierin, stalljere e mjelse. Gati te gjithe ata u ndaluan. Keshtu qe deri ne momentin kur shkuam ne ekonomi, per mjekimin e lopeve as qe behej fjale. Ne nuk patem mundesi te takonim asnje prej te ndaluarve.
Rasti i Baldushkut eshte rasti i vetem ne praktiken time si toksikolog ku hetuesi i ceshtjes nuk ka bashkepunuar me mua, por me persona anonimë. Zoti Bengasi nuk eshte interesuar se me se merresha une, cfare analizash kryeja, cili qe rezultati ityre, cila qe diagnoza e helmimit dhe cfare mjekimi kryeja. Ne Baldushk, personat kryesore u ndane ne dy grupe : nga njera ane isha une, kryespecialisti i blegtorise se Ministrise se Bujqesise, kryeveterineri i rrethit me koleget e tij, profesori neuropsikiater, Bajram Preza, Ndue Marashi, ministri i bujqesise, Pirro Dodbiba, dhe nga ana tjeter Manush Myftiu (personi me enigmatik ne ate ngjarje) me hetuesin Bengasi, i cili me vone kooptoi si “ekspert” mjekun human te fshatit, diletant dhe deputant, i cili para 40 vjeteve, porsa kishte filluar pune, Arqile Botin. Kete person, sikurse shkruan vete hetuesi, e autorizoi te futet ne stalla dhe te vere vete diagnozen e helmimit te lopeve pa kryer asnje analize, duke shkeluar keshtu ligjin qe lejoi mjekun human te kryeje detyren e mjekut veterinar. Kete prapaskene te zotit Bengasi, une e mesova vetëm tani nga shkrimet e tij.
Nga sqarimi i situates rezultoi se: me 7 nentor lopet e stalles nr 1 ishin ushqyer me ushqimin e fermentuar dhe ne pasditen e kesaj date u shfaqen shenjat e para te helmimit ne 3 krere lope. Ne mengjesin e dates 8 nentor kur lopet dolen ne kullote, gjendja e tyre u rendua. Per kete brigadieri vuri ne dijeni veterinerin, i cili urdheroi qe lopet te kthesheshin nga kullota ne stalle dhe te nderpritej perdorimi metejshem i ushqimit te dyshimte. Por veterineri nuk e ndoqi zbatimin e urdherit qe dha, pasi edhe pse lopet e semura nuk moren ushqimin e helmuar, me te u ushqye nje ngarkese e nje mjeleseje, prej 13-15 lopesh te stalles nr.2, e cila me pare nuk qe prekur nga helmimi. Po ashtu veterineri nuk udhezoi se si do te veprohej me ushqimin e dyshimte: do te asgjesohej apo do te konservohej per ekspertize. Edhe kur mbërritem ne ne ekonomi me 10 nentor, depo e ushqimit te fermentuar ishte hapur dhe kishte ne te ushqim, kurse ne grazhdet e lopeve te semura kishte akoma mbeturina te ushqimit te fermentuar dhe asnje ushqim tjeter. Ne grazhde nuk kishte as gjurma uji. Pra, prej dates 8 nentor deri me 10 nentor lopet nuk kishin ngrenë asnje lloj ushqimi dhe nuk kishin pire uje.
Gjate 8 dhe 9 nentorit gjendja shendetesore e lopeve erdhi duke u renduar dhe pasditen e dates 9 nentor u theren dy lopet e para. Ne kete situate ne oren 04 te 10 nentorit u lajmerua kryeveterineri i rrethit, i cili ne oren 05 te kesaj date mberriti ne ekonomi. Pasi u njoh me situaten u kthye ne Tirane dhe kerkoi ndihmen time. Pra nga casti i shfaqes se shenjave te para te helmimit deri kur ne shkuam ne ekonomi kishin kaluar 70 ore, kohe kjo plotesisht e mjaftueshme qe lenda helmuese te thithet e gjitha nga organizmi duke shkaktuar helmimin e rende.
Per mendimin tim (po e perseris), pavaresisht nga shkaku paresor i helmimit (aksidental apo i qellimshem) njoftimi me shume vonese qe shkaku kryesor i demtimit te lopeve. Nga moria e analizave te kryera rezultoi se: ne ushqimin e fermentuar, me te cilin u ushqyen lopet, ne permbajtjen e plendesit te nje lope te porsa therrur si dhe ne ushqimin e marre direkt nga goja e nje lope te semure u gjend grupi me i fuqishem i pesticideve qe ne ato vite perdoreshin ne vendin tone, perberjet fosfororganike. Nga ky grup tek ne perdoreshin kocifozi, tiofozi, vofatoksi, rogori, diptereksi, diazinoni etj.
Po ne kete grup benin pjese edhe lendet helmuese luftarake qe ne ate kohe ishin ne armatimin kimik te shteteve kryesore, midis tyre Vx dhe Zarin, te quajtura LHL neuroparalitike ose thjeshte “gaze nervore”. Ne ate kohe, per punen kerkimore-shkencore une punoja me Zarin, LHL reale. Pra, behej fjale per nje grup helmesh te cilat i njihja mire dhe per te cilat ne kishim kunderhelmet perkatese, qe i kisha marre me vete ne Baldushk.
Deshiroj te theksoj se ne repliken qe bene me hetuesin, zoti Daja aludon se lopet kane ngordhur nga ilacet e skaduara qe ne kemi perdorur.
Keshtu qendrojne faktet dhe e verteta. Zoti Bengasi nuk mendon keshtu. Ai duke bashkepunuar me mjekun human dhe duke mos kryer asnje analize, vuri vete diagnozen: “helmim nga zhiva” dhe jo ne ushqimin e fermentuar, por ne silazh, kur ne ekonomi nuk kishte fare silazh, si dhe ne ujine pijshem, nga i cili edhe kur ndodhi helmimi ne stallen nr.1, lopet e stalles nr.2, vazhdonin te pinin uje, dhe qene shendoshe e mire.
Zoti Bengasi ne Baldushk nuk shkoi per te zbuluar shkakun e helmimit dhe diagnozen e semundjes, por per te zbuluar personin qe i kishte derguar Enver Hoxhes nje leter anonime. Ne te cilen krahas disa ankesave dhe kerkesave, i shkruhej Enverit “Siç e keni filluar do ta hani kokrren e ullirit”, qe (po sipas zotit hetues) qe nje paralajmerim per kryerjen e nje krimi ekonomik. Prandaj ai nxitoi qe diten e pare te bente publike deklaraten e tij, helmim nga zhiva. Sipas hetuesit, ekspertiza kriminalistike kishte konkluduar se letra anonime qe i ishte derguar Enver Hoxhes, qe derguar nga Baldushku.Pra, detyra e tij qe qe ta zbulonte autorin e letres dhe t’ja dorezonte togez s e pushkatimit, gje qe e realizoi. Ai nuk e quajti te nevojshme te hetonte me tej se nga erdhi zhiva, a kishte ne ekonomi insekticide me permbajtje zhive, a kane helme nga depua, dhe si kane perfunduar ato ne “silazh dhe uje”.
Ne ato vite, qe urdheresa e qeverise, nr.4, date 20.06.1959 “Mbi ruajtjen, perdorimin dhe administrimin e helmeve me efekt te forte toksik”, te cilin hetuesi nuk e morri ne konsiderate.
Prandaj, hetuesi i relaton Manush Myftiut se “Kemi te bejme me helmim te qellimshem”, pra sabotim dhe veprimtari te thelle armiqesore etj.....Ndersa Manushi i pergjigjet: Shoku “hetues, vijo zbardhjen e ngjarjes le te shkojë ne 100 numri i te arrestuarve. Vazhdo dhe mos ndalo. Presim autoret. Vazhdo siç e ke nisur”.
Une nuk isha dakort per pranine e zhives. E para sepse ne analizat e shumta qe kreva me metoda te sofistikuara nuk gjeta zhive, e dyta se tablloja klinike e lopeve te helmuara nuk i pergjigjej helmimit me zhive. Megjithate, nga lopet e semura vecova 10 krere lope dhe i mjekova ato me unitiol, kunderhelmin tjeter per metalet e renda (zhive, baker, krom, arsenik etj). Per efektin e unitiolit, kisha kryer nje studim per llogari te qendres kerkimore ku specializohesha, ne BS.
Rezultati i mjekimit ishte negativ. Nga 10 lope qe mjekova 9 krere ngordhen. Prandaj une e nderpreva mjekimin per zhiven dhe vazhdova me skemen e meparshme. Edhe pse mjekimi i lopeve u fillua me shume vonese, nga mjekimi u sheruan 40% e lopeve te semura. Por falsifikimi vazhdoi edhe me tej nga mjeksia ligjore. Zoteroj nje material te shkruar me doren e perfaqesuesit te mjekesise ligjore qe perben nje fallsifikim skandaloz dhe kriminal. Nga materiali del, sikur me 14 nentor eshte marre urina nga 28 lope te therura dhe nga ato kane rezultuar pozitive me zhive 15 krere. Gjithashtu, po ne ate material shkruhet se me 16 nentor (dita kur materiali u nis per ne Kine), jane marre 7 mostra urine dhe ne te gjitha ato kishte zhive. Shtoj se per demtimet e dates 16 nentor nuk ka te dhena, pasi procesi u quajt i mbyllur.
Ky dokument perben nje falsifikim pasi, me 14 nentor, kur pretendohet se u moren 28 mostra urine, ne ekonomi kishte vetem 4 krere lope te therura, pra nuk mund te kryeshin analiza me teper se ne 4 mostra. Ky dokument pasoi deklarimet e papergjegjeshme per pranine e zhives.
Nga verifikimet qe bera une ne ate kohe, ne stalla konstatova se numrat matrikullore te lopeve qe figuronin se qene therrur dhe ne urinen e te cilave ishin kryer analiza per zhive, qene te gjalla ne stallen nr.2. Por edhe sikur kjo thenie imja te jete e pavertete, del se ne dinamiken e demtimeve qe kam une, deri ne daten 14 nentor, ishin therrur 77 krere lope, kurse sipas deklarates se hetuesit, perfundimisht ishin demtuar 98 krere. Po t’ju shtojme ketyre 98 krereve, 35 krere lope per te cilat pretendohet se ju nenshtruan analizave, del se numri total eshte 112, qe do te thote 14 krere me shume se ajo qe deklaron zoti hetues, ose 35 krere me teper nga dinamika e raportit tim. Pra del se nga 36 analiza qe pretendohet se jane kryer, eshte kryer vetem nje analize, ajo e dates 14 nentor. Ky eshte edhe akti kriminal qe ka kryer mjeksia ligjore. Ne situaten e krijuar, me 15 nentor u vendos te dergohej material patologjik per ne Kine me aeroplanin e linjes Tirane –Pekin i cili nisej diten e djele me 16 nentor. Une u ngarkova per te shkruar shkresen percjellese me te dhenat e anamnezes, klinikes dhe autopsise. Me pershkrimin e imet te klinikes dhe autopsise, une hodha edhe idene se perfaqesuesi i fosfororganikeve te gjetur mund te ishte tiofosi.
Ne shkresen percjellese une shkruaj se (ne baze te rregullave ne toksikollogji) materiali patologjik eshte i vendosur ne kavanoza qelqi, te cilat duhet te ishin te mbushur me alkool etilik 100% te paster. Bashke me to duhej te dergohej edhe nje shishe me alkool nga ai qe do mbusheshin kavanozat, i cili mund te perdorej per te saktesuar ne se helmi qe do te gjendej ne analiza ishte i materialit patologjik apo ndotja e alkoolit.
Shkresen orgjinale percjellese e posedoj une, ndersa per dergimin e materialit u ngarkua IKV. Shkresa e mesiperme ka dy shtesa te shkruar me doren e kryespecialistit te Ministrise se Bujqesise, Ismail Bitri dhe poshte firma e tij dhe data 15 nentor. Ajo ju dorezua IKV, qe u ngarkua ta dergonte materialin patollogjik, dhe pasi u daktilografua, doreshkrimi mu kthye mua. Por, IKV materialin patologjik nuk e dergoi te konservuar ne alkool, sikurse shkruaja une ne letren percjellese, por e futi ate ne qese plastmasi, te cilat i vendosen ne nje arke me tallash dhe rreth tyre u vendosen copa akulli. Gjate udhetimit, akulli shkriu, uji mori me vehte gjakun e materialit patologjik dhe ky rrodhi ne korridorin e aeroplanit, midis pasagjereve, duke shkaktuar keshtu nje incident te pakendshem. Kam te drejte te dyshoj, se shkresa percjellese e shkruar nga une mund te jete ndryshuar, perderisa materiali nuk u dergua sipas porosise time.
Dua te theksoj se materialin per analiza ne kine, nuk e dergoi hetuesi, sikurse shprehet, por Ministria e Bujqesise, me propozimin tim, per te saktesuar dyshimet qe u hodhen per analizat “qe nuk u kryhen”, por qe nga mjekesia ligjore dolen pozitive per zhive. Kete e verteton edhe shkresa percjellese e cila ne fund ka firmen e kryespecialistit te Ministrise se Bujqesise.
Sikurse e thashe ne fillim te ketij shkrimi, une ndoqa vetem problemin teknik, kurse nga ekspertiza u perjashtova dhe u zevendesova me te tjere per arsyen e meposhtme.
Ne veren e vitit 1974 filloi goditja e te ashtuquajtures “kaste ushtarake”,dhe “perpiluesve te materialeve te zeza”. Ne kete kuader, u denua edhe vellai im, Dilaver Poci. Kesaj vale goditese te luftes se klasave nuk i shpetova as une. Ne mars te vitit 1976, kater muaj pas kontributit qe dhashe ne Baldushk, u perjashtova nga partia dhe me vone u shkarkova nga detyra e shefit te laboratorit special veterinar. Ne mars te vitit 1977, i gjithe efektivi i laboratorit kaloi ne Insitutin e Kerkimeve Blektorale, ku u caktova pergjegjes i laboratorit te toksikollogjise ushtarake, njeheresh edhe toksikollog kimist.
Kuptohet qe ne keto kushte une nuk mund te isha jo me ekspert, por as deshmitar i thjeshte i ketij hetimi dhe gjykimi te ceshtjes se Baldushkut.
Nuk vonoi shume nga koha kur materiali u dergua per analiza ne Kine dhe prej andej erdhi pergjigjia. U konfirmua diagnoza e vene nga une. Asnje helm tjeter nuk u gjend duke perfshire dhe zhiven e famshme qe solli mjaft shqetesime.
Zoti Bengasi deklaron se ne Kine u gjet zhive.Por kjo per mua nuk ka asnje rendesi. Pervoja ka treguar se “provat” mund te behen sipas deshires, duke zbatuar parullen e famshme te dikurshme: “politika ne plan te pare”. Ne mars te vitit 1977, kur une shkova ne Insitut, Zv/drejtori Teki Tartari (me vone akademik) ishte i pari dhe i fundit qe me konfirmoi zyrtarisht rezultatin e analizave te kryera ne Kine, duke qene gjithashtu i pari dhe i fundit qe me pergezoi.

*Doktor, Mjeshter Kerkimesh, toksikolog veteriner, N/kolonel ne lirim
Shkrimi u botua sot ne gazeten Shqiptarja.com
(sg/shqiptarja.com)
 

Flet Ismail Kadare: Gjyqi me Nexhmijen, një mesazh nga regjimi i përmbysur

Aida Tuci
Ka pasur zhurmë në shtyp rreth dorëshkrimit të romanit “Dimri i vetmisë së madhe” qyshkur Ismail Kadare vendosi të ngrinte një aktpadi ndaj Nexhmije Hoxhës. Kaq u desh që të rikthehej edhe një herë vëmendja tek  “Dosja K”. Me këtë pretekst u rihapën edhe një herë dosjet, u gërmua në arkiva, nisi gjithashtu një fushatë shkrimesh kundër e pro shkrimtarit, anipse ai kërkonte të rimerrte atë që me të drejtë i takon vetëm autorit: dorëshkrimin e romanit të tij. Saga 15-vjeçare e kërkesave për rikthimin e atij dorëshkrimi u mbyll pak ditë më parë. Me hir apo me pahir, Nexhmije Hoxha e dorëzoi dorëshkrimin e romanit “Dimri i vetmisë së madhe” në Arkivin e Shtetit. Për çdokënd kjo mund të quhet betejë e fituar, ndërkohë që “lufta” për të rimarrë dorëshkrimin do të zhvillohet në sallën e gjyqit. Por Ismail Kadare, thjesht ndjehet më i qetë tani që dorëshkrimi është siguruar në Arkiv. Të qetë e në pritje sesi do të procedojë gjyqi, e gjetëm shkrimtarin në vilën e tij në Malin e Robit. Një nga qëllimet e këtij takimi ishte një intervistë me të. “Nuk e kuptoj këtë ngut të shtypit”, – më thotë jo pa nerv Kadareja. Si e zënë në faj i përgjigjem: “Presioni është shumë i madh zoti Kadare, interesi i publikut gjithashtu”. “E kuptoj, – më thotë, – por prapë kjo nuk e justifikon ngutjen që ka ndonjëherë shtypi shqiptar”. Është ora 18:30 dhe jemi ulur në ballkon. Çifti Kadare është ulur me fytyrë nga deti që dukshëm dallon tutje kopshtit dhe një brezi me pisha. Helena si zonjë shtëpie sjell një kafe për mua dhe pa e pyetur, një çaj të ngrohtë për Kadarenë. Bisedojmë për gjithçka, e ndonjë moment biseda shkon edhe te dorëshkrimi, ndërkohë që unë ende nuk e kam marrë guximin t’i them se qëllimi i vizitës është edhe një intervistë, pikërisht për…dorëshkrimin. Ai do të kishte dashur të mos bëhej gjithë kjo zhurmë, të paktën deri në përfundimin e gjyqit. Por siç thotë dhe vetë, nuk varej prej tij. Ismail Kadareja pranon, vetëm pas disa vajte-ardhjesh Tiranë-Durrës, të na japë intervistën e parë pas gjithë amullisë që rrethoi “javën e dorëshkrimit”, ku rrëfen mundimin e 15 viteve për të rimarrë atë që i takonte dhe për të shpjeguar arsyet se përse Nexhmija Hoxha vazhdon të këmbëngulë deri në arrogancë për “pronësinë” e saj ndaj dorëshkrimit të romanit “Dimri i vetmisë së madhe”.

Ka pasur zhurmë në shtyp rreth dorëshkrimit të romanit tuaj “Dimri i vetmisë së madhe”… Ju nuk jeni prononcuar, me gjithë interesin e madh…
Jam në dijeni të zhurmës. Do të doja të mos ndodhte, por kjo nuk varej nga unë. Çështje të tilla shpesh krijojnë pakënaqësi në opinion. Dihen reagimet: kemi probleme të tjera, nuk është koha, tërhiqet vëmendja etj., etj. Në këtë rast është thënë, për shembull, pse kaq vonë? Në të vërtetë, historia është e vjetër, mbi 15 vite.
Para pak kohe, Gjykata e Tiranës vendosi që, në pritje të vendimit përfundimtar, të sekuestrojë dorëshkrimin, për ta depozituar në një institucion të tretë, të pavarur, siç është Arkivi Qendror Shtetëror. Si e pritët këtë vendim dhe ç’mendoni për reagimin e palës tjetër?
Mendoj se ka qenë vendimi i duhur. Pikërisht kjo ka qenë edhe kërkesa e parë e avokatëve të mi. Ky akt, në dukje i thjeshtë, përcakton thelbin e çështjes: Nëpërmjet Zyrës së Përmbarimit, çka do të thotë nëpërmjet forcës së ligjit, thënë ndryshe me hir ose me pahir, pala e paditur detyrohet të dorëzojë dorëshkrimin. Reagimin e zonjës Hoxha e kam marrë vesh prej shtypit. Më është dukur gjithsesi i çuditshëm. Duke mos e pranuar këtë formë detyrimi, ajo deklaron gatishmërinë ta japë, madje “ta dhurojë” ajo vetë dorëshkrimin. Në këtë rast, ajo shkon edhe më tej, duke kujtuar se mund të vendosë kushte. Sipas saj, dorëshkrimi duhet t’i dorëzohet Arkivit të Shtetit, por kurrsesi autorit, njeriut që rresht pas rreshti e ka krijuar veprën.
Është interesante të vihet re ky refleks i vjetër i regjimit të përmbysur ndaj shkrimtarëve, sidomos shkrimtarëve të njohur. Në rastin për të cilin po flasim, shkrimtari jo vetëm ndahet nga vepra, por gati-gati përftohet si armik i dorëshkrimit të vet! Një përftim i tillë ka gjasë të ketë krijuar te zonja Hoxha iluzionin se ajo mund të bëhet pronare e dorëshkrimit të një romani, që nuk e ka shkruar vetë. Një gjë e paparë gjer më sot në këtë botë!
Përpara se t’i rikthehemi procesit gjyqësor: Sa i rëndësishëm është një dorëshkrim për shkrimtarin?
Një dorëshkrim (kam parasysh, një origjinal i shkruar nga dora e autorit, siç e tregon fjala) është gjithmonë i rëndësishëm. Shkalla e rëndësisë dhe e vlerës varet nga statusi që zë letërsia në jetën e një kombi, dhe sidomos nga statusi i vetë shkrimtarit. Me hyrjen e teknikave moderne të shkrimit, dorëshkrimet e mirëfillta sa vjen dhe rrallohen, rrjedhimisht vlera e tyre rritet çdo vit.
Vlera e një dorëshkrimi është në radhë të parë, morale, sidomos për autorin, por edhe studimore për të tjerët. Nga një dorëshkrim, përveç tekstit, ekspertët mund të zhbirojnë gjendjen emotive të autorit në çastet e shkrimit, trysnitë që veprojnë mbi të, pakënaqësitë, dyshimet etj. Dhe kjo nuk është kaq e fshehtë sa ç’mund të duket. Nganjëherë gjithçka del në sipërfaqe të tekstit. Po përpiqem ta shpjegoj, ndonëse nuk është e lehtë: falë procesit të shkrimit, është e natyrshme që shkrimtarët të ndryshojnë fjalë e fraza të tëra, për t’i zëvendësuar aty për aty me të tjera. Mbi tekstin e prishur vihet zakonisht një vizë dhe puna vazhdon. Janë pikërisht këto fjalë ose fraza të shuara, që shpesh mund të jenë një minierë për studiuesit. Në to mund të jetë fshehur kujdesi i shkrimtarit që diçka të mos dalë hapur në dritë, që të formulohet ndryshe, më butë ose më ashpër, që të jetë më e qartë ose qëllimisht më e errët.
Kjo ndodh sidomos në vepra delikate, siç ka qenë “Dimri i vetmisë së madhe”. Në një tekst rreth 1400 faqe, janë qindra fraza të shuara, pra një vepër e tërë e ndryrë brenda veprës. Për të qenë i qartë, dua të shtoj se zakonisht procesi ka shtysë artistike. Në raste të veçanta, riformulimi është bërë për shmangie keqkuptimesh, dhe rrallë, tepër rrallë për të maskuar fraza subversive. Nuk e kam pasur zakon një gjë të tillë. Vetë niveli serioz artistik, shpesh tingëllon si subversiv.
A ka ndonjë moment artistik apo historik që e bën posaçërisht të vlefshëm këtë dorëshkrim? Ndonjë shembull konkret…
Shembujt janë të shumtë. Po sjell vetëm njërin, të kapur rastësisht gjatë shfletimit të fotokopjes. Ndodhet në pjesën e dytë të romanit, faqe 172 (botimi i parë). Teksti është tejet delikat, ngaqë jepet një portret i shefit të komunistëve shqiptarë, Hoxhës, sipas perceptimit të shefit sovjetik, Hrushovit. Pra, një vizion aspak miqësor, përkundrazi. Ja teksti në librin e botuar. “Tani folësi do të përmendë tridhjetë asprat e Judës, mendoi Hrushovi. Kryqi, toka e Judesë, Golgothaja… po gjallëroheshin prapë në trurin e tij. Ai vështroi me bisht të syrit shqiptarët. Enver Hoxha ishte mbështetur te shpina e karriges. Pas gjithë këtij rrebeshi ai do të gjunjëzohet, mendoi Hrushovi. Nuk i kujtohej mirë përfundimi i Judës në Bibël. Ndoshta do të më duhet të tregoj mëshirë për të, mendoi përsëri.”
Siç e shihni, teksti nuk është aspak në stilin socialist. Krahasimi me Judën, qoftë edhe në një vizion armiqësor, tingëllonte i pazakonshëm për lexuesin. E aq më tepër profecia e gjunjëzimit të Hoxhës. Për çudi, teksti ka kaluar. Kurse në dorëshkrimin origjinal ka një ndryshim. Ai ndodhet te fraza më delikate: “Pas këtij rrebeshi ai do të gjunjëzohet”. Në versionin fillestar fraza është edhe më befasuese: “Pas këtij rrebeshi ai mund të vrasë veten”. Janë shuar, pra, tri fjalët e fundit, që, me sa duket, do të më jenë dukur si një pakujdesi e tepruar, dhe janë zëvendësuar nga “ai do të gjunjëzohet”.
Fraza ose paragrafë të ndryshuar janë me qindra, por dëshiroj të ritheksoj shtysën artistike për shumicën e tyre.
A nuk i sjell edhe fotokopja që zonja Hoxha thatë se ka dorëzuar një vit më parë në Arkiv?
Natyrisht që fotokopjimi i pasqyron ndryshimet. Por përshtypja ime është se fotokopjimi ka pakujdesi. Fakti që në dosjen e dorëzuar ka me dhjetëra faqe të daktilografuara që s’kanë asnjë lidhje me dorëshkrimin fillestar, por me ribotimet e mëvonshme, ma ka krijuar këtë përshtypje.
Cili është raporti në tërësi i një shkrimtari, sidomos në komunizëm, me dorëshkrimet, sepse dihen tashmë frika, kontrollet, censura etj. Dimë fatin e dorëshkrimeve tuaja të sekuestruara pas ikjes suaj, por edhe të dorëshkrimeve të kaluara nëpërmjet botuesit tuaj francez, me emra të rremë (shkrimtari gjerman Lenz)…
Natyrisht ka një lidhje tepër të veçantë, disa herë dramatike, sidomos në regjime të ashpra. Dihen rastet e dorëshkrimeve të shkrimtarëve të burgosur. Ankthi për t’i fshehur, për t’i nxjerrë jashtë burgut.
Në regjimet totalitare, dorëshkrimet kanë qenë shpesh burim fatkeqësish. Është një kronikë e gjatë: bastisje, akuza, spiunime. Por edhe kur nuk ka pasur të tilla, në një jetë, ta zëmë, më të qetë, dorëshkrimet, sidomos ato të pabotuarat, rrezatonin vetvetiu një hije dyshimi në sytë e autoriteteve. E bashkë me dyshimin ishte padurimi për të marrë vesh çfarë ishte shkruar.
Besoj se hyj në radhët e shkrimtarëve që, pa pasur një histori idilike me dorëshkrimet, nuk mund të them se ajo ka qenë dramatike, si rastet që fola më lart. Incidenti më i rëndë ka qenë bastisja e vitit 1990 dhe sekuestrimi i plotë i gjithçkaje. Për fat të mirë, pas dy vjet varavingosh, nga Ministria e Brendshme në hetuesi, së fundi në Arkiv të Shtetit, dorëshkrimet, me sa duket, nuk janë dëmtuar.
Nuk jam ndonjë maniak dorëshkrimesh, por as model i shpërfilljes ndaj tyre. Më kanë humbur disa pak dorëshkrime, për të cilat nuk kam fajësuar askënd. Lidhur me dorëshkrimin e “Përbindëshit”, që e ka përmendur shtypi, ia kam dhënë unë vetë, për ruajtje, mikut tim të hershëm, Gjergj Vlashit, të cilin përfitoj nga ky rast për ta falënderuar publikisht.
Pyetja e parë që duhej bërë është, pse Nexhmije Hoxha kërkonte ta mbante dorëshkrimin?
Po përpiqem të përgjigjem shkurt dhe saktë. Së pari, historia e kërkimit të dorëshkrimit është e vjetër dhe shtypi diçka ka sqaruar për këtë. Historia nis me një kërkesë të zonjës Hoxha për ruajtjen provizorisht të dorëshkrimit të romanit në Arkivin ku ajo ishte drejtoreshë. Shkaku: kushtet jo të përshtatshme të ruajtjes së tij në një banesë të ngushtë, siç ishte ajo e imja (rreth 40 metra katrorë), rreziku i dëmtimit nga ndonjë përmbytje apartamentesh (tepër e shpeshtë në atë kohë).
S’ka pasur as më të voglin presion nga ajo vetë dhe nga askush. Kam pranuar ta jap dorëshkrimin, pa më shkuar asnjëherë ndër mend se kjo mund të ishte një “dhuratë”. (Po shtoj këtu se në traditën botërore nuk njihet, me sa di unë, ndonjë rast dhurimi i një dorëshkrimi).
Me sa duket, znj. Hoxha ka një koncept disi ndryshe për këtë. Më lejoni t’ju kujtoj se topiku “dhuratë” në socializëm përdorej në mënyrën më befasuese. Shprehjet “partia i bëri dhuratë popullit këtë apo atë gjë” ishin të zakonshme. Kështu, quheshin dhurata të partisë hidrocentralet, akademitë, stadiumet, fermat e lopëve etj. Se ku i gjente partia këto dhurata, kjo nuk sqarohej.
Thelbi i konfliktit për të cilin një gjykatë shqiptare duhet të japë një vendim është: kujt i përket ky dorëshkrim: autorit apo ish-drejtoreshës së Arkivit. Kjo e fundit i ka bërë një favor autorit, duke e lejuar të shfletojë një nga dosjet më sekrete të Arkivit: grindjen shqiptaro-sovjetike. Kjo është e vërtetë dhe për këtë, me sa duket, asaj i ngjan e natyrshme që autori t’i jetë mirënjohës. Dhe kjo është e drejtë e saj. Pyetja shtrohet në se sinqerisht ajo beson se ka marrë një dhuratë? Pikërisht këtë, besoj se gjykata do t’i kërkojë ta vërtetojë. Gjer tani është fjala e autorit kundër fjalës së drejtoreshës. Ajo që vërteton një dhuratë është “akti i dhurimit”. Ju siguroj se një akt i tillë jo vetëm nuk ekziston, por ai s’ka ekzistuar kurrë as si ide.
Cili ka qenë pakti për shfrytëzimin e Arkivit ku ju shfletuat dosjen për “Dimrin…”?
Ka pasur një historik ky bashkëpunim, që mendoj se ka qenë krejtësisht jo tipik, pra i pazakonshëm. Ishte fjala për një marrëveshje, një lloj pakti midis meje dhe drejtoreshës së Arkivit, natyrisht me dijeni të shefave të tjerë. Pakti ishte i thjeshtë dhe i qartë: E para, do të shfletoja dosjen sekrete. E dyta, do të merrja shënime, me kusht që të mos i riprodhoja, dhe në fund t’ia ktheja Arkivit. E treta, faqet e romanit që do të kishin lidhje me dosjen, isha i detyruar t’ia tregoja Arkivit, para se t’i çoja në botim.
Iu jam përmbajtur me korrektesë këtyre pikave. S’kam pasur ndërhyrje nga askush për asgjë. Askush nuk e dinte ç’kam shkruar. Kam dorëzuar shënimet. Kam dorëzuar faqet e romanit që kishin lidhje me dosjen (rreth 40-45 të tilla). Sipas “paktit”, nëse s’do të kishte përgjigje negative brenda njëfarë afati javor ose dyjavor, do ta dorëzoja romanin në shtëpinë botuese.
Përgjigje nuk pati nga askush. Shtëpia botuese nuk bëri asnjë vërejtje për asgjë. Ishte e para herë që kjo ndodhte me një vepër letrare në Shqipëri. Romani doli në qarkullim i rrethuar nga një shurdhim dhe nga një atmosferë pothuajse misterioze. Një pëshpërimë e keqe kundër tij u ndie qysh në ditën e dytë ose të tretë. Ishte e pakuptueshme. Tirazhi prej 25 ose 30 mijë kopjesh, nuk më kujtohet saktë, u mbarua ditën e dytë. S’do të kalonte veçse pak kohë që një fushatë e pazakonshme të shpërthente kundër romanit. Ndër qendrat kryesore që nxisnin fushatën ishte Ministria e Brendshme, KQ i Rinisë dhe vetë aparati i KQ-së (ku bënte pjesë Instituti i Marksizëm-Leninizmit) bashkë me Arkivin!
Nuk kuptoja asgjë. Madje, as sot nuk e kam të qartë plotësisht ç’ka ndodhur.
A ka një kushtim (autograf) në dorëshkrim, që ndoshta e bën znj. Hoxha ta shohë veten si “pronare” të tij?
Nuk e kam të lehtë të vihem në vend të saj për t’iu përgjigjur pyetjes suaj. Ajo ka përmendur disa herë fjalën “mirënjohje”, që isha i detyruar të kisha ndaj saj. Do të ishte një gjë normale që t’i shprehja mirënjohjen drejtoreshës së Arkivit për dosjen e dokumenteve. Por ky s’është argument për të përvetësuar një dorëshkrim.
Sa për autografet (dedikimet në libra), ajo e ka përmendur një të tillë në një intervistë me gazetarë të huaj, si provë të marrëdhënieve të ngushta a të veçanta me autorin. Me sa duket, ashtu si në rastin e “dhuratave të partisë”, zonja Hoxha ka një koncept jo fort të saktë për autografet (dedikimet) e autorëve. Pa i futur të gjitha në të njëjtën kategori, mund të thuhet se shumica dërrmuese e tyre, bashkë me formulat “kujtim nga autori”, “në shenjë miqësie” etj., s’vërtetojnë ndonjë gjë dhe s’mund të jenë argument për asgjë.
Për t’ju treguar një kuriozitet, për të cilin kam përshtypjen se ka folur kalimthi edhe shtypi ynë, kur njërit prej vrasësve më të bujshëm të Francës, gjatë arrestimit iu gjet në çantën e shpinës një libri im. E si të mos mjaftonte kjo, gjatë një interviste në burg, kur tha, midis të tjerash, se I. K. ishte shkrimtari i preferuar i tij, askujt nuk i shkoi ndër mend të bënte qoftë edhe aluzionin më të vogël, të llojit: shkrimtar ballkanas, s’është ndonjë çudi që pëlqehet nga vrasësit ose, më keq, t’i frymëzojë ata.
Së fundmi, si e shpjegoni qëndrimin e zonjës Hoxha, si dhe një lloj arrogance të saj në këtë proces gjyqësor?
Mendoj se shpjegimi duhet kërkuar në faktin se zonja Hoxha ndihet e mbrojtur. Avokati i saj, duke thënë se “ky është një gjyq principesh”, ka dhënë, pa dashur, njëfarë shpjegimi.
Rendi i përmbysur nuk pranon se është thyer. Në këtë “gjyq principesh”, që në njëfarë mënyre është një test, një sprovë force, ai regjim kërkon të japë mesazhin se është ende i fortë. Me fjalë të tjera, të pohojë: Ne jemi këtu. Ashtu si më parë.
Është lehtë të thuash se ky është donkishotizëm. Mendoj se është një e keqe më e thellë. Regjimit të përmbysur, përfaqësuesve të tij, iu dalin befas ca aleatë të papritur, aty ku nuk të shkon mendja. Për shembull, gjatë “javës së dorëshkrimit”, nëse më lejohet ta quaj kështu, ca gjysmë letrarë, gjysmë informatorë, të afishuar gjer më sot si antikomunistë të tërbuar, me sulmet që shpërthyen në shtyp kundër shkrimtarit, u renditën praktikisht në krah të zonjës Hoxha.
Ka vite që flitet për afërsinë fashisto-komuniste, dhe ky është një rast i dëshmimit të saj. Që rendi i përmbysur ndihet i fortë, ky është vërtetimi i hidhur se Shqipëria ndihet ose është e dobët.
Dhe kjo s’ka pse të na duket e papritur. Shqipëria mbetet i vetmi vend në Europë që ende nuk pranon të hapë arkivat e fshehtë, të dënojë krimet e të ndahet nga pjesa më e errët e ndërgjegjes së saj. Kjo është për t’u trishtuar, por më shumë akoma, për t’u shqetësuar.
Krijohet bindja se në gropën e arkivave dhe të dosjeve të fshehta lejohen të zbresin njerëz si ata që u përmendën më lart, që shërbejnë jo për të zbuluar krimet, por për t’i mbuluar më fort ato.
Mbrojtësit e së keqes shpresojnë në dredhinë e tyre të zakonshme: transferimin e krimit. Por krimet e një epoke si ajo që u përmbys, nuk janë pupla të lehta që mund të zhvendosen dinakërisht nga zyrat e hetuesisë, burgjet, qelitë e torturave e fushat e internimit, në ca vjershurina e tekste të nxjerra nga makina e propagandës zyrtare, rrjedhimisht të pabesueshme për sa i përket autenticitetit.
Letërsia dhe artet kanë përgjegjësinë e tyre, por në fund të fundit, ato janë publike dhe, si të tilla, lehtësisht të gjykueshme. Të fshehta janë tmerret e fshehura, në radhë të parë armata e informatorëve, atyre që i çuan kolegët e tyre në tortura dhe mort. E pikërisht këta vazhdojnë të jenë të mbrojtur, për të mos thënë të çmuar.
Kurtizanët e sotëm fashisto-komunistë kujtojnë se mund ta kenë të lehtë goditjen e shkrimtarëve të njohur. Harrojnë se këta të fundit dinë të jenë të ashpër gjithashtu dhe mund t’iu kthehen. Shumë vite më parë, Heine, duke i paralajmëruar detraktorët e vet, iu kujtoi se mund të shpëtonin nga burgjet ose veglat e torturës, por po të binin ndonjë ditë brenda tercinave të Dantes, për një mijë vjet nuk dilnin dot më.

Kadare e ka rrëfyer mënyrën si u bë shkrimtar zyrtar i tiranit në gazetën “Drita”, në 28 prill 1985, por duket se shumë vetë kanë hequr dorë nga leximi

ANALIZA E DOKUMENTIT

Romani “Dimri i vetmisë së madhe” është shkruar gjatë viteve 1971-1972. Kjo gjendet e

shënuar në faqen e mbrame të librit, numër 496, poshtë fjalës “Fund”, pak djathtas.

Viti 1971, për Kadarenë nisi me një vizitë në shtëpinë e Enver Hoxhës. Këtë e thotë vetë, në

kujtimet e tij, shkruar me rastin e vdekjes së diktatorit, prill 1985.

Takimi, s’ka dyshim, që është bërë me ftesën e tiranit. Në kujtimet e Kadaresë ai është

Udhëheqësi.

Si kuptohet nga kujtimet e Kadaresë, tirani kishte vendosur ta bënte Ismail Kadarenë shkrimtarin e tij personal dhe kështu e thirri në një takim.

Deri atëherë, diktatori nuk lejonte njeri të shkruante për të. Këtë e thotë vetë Kadareja, në kujtimet që kemi botuar sot. Kadareja jo vetëm që shkroi për të, por e

bëri, siç thotë vet, dhe personazh kryesor. Ky ishte fillimi. Më vonë Enver Hoxha është personazh në romanin “Nëntori i një kryeqyteti”, “Koncert në fund të dimrit”

dhe pastaj vdiq. Pas vdekjes së diktatorit e deri në shembjen e komunizmit, Ismail Kadareja nuk shkroi më roman të ri.

Në takimin e marsit Ismail Kadareja shkoi me të shoqen dhe vajzën e vogël, asokohe 6 vjeçe. Enveri e priti së bashku me Nexhmijen. Në foton që është bërë me

atë rast, fotoja që ka botuar dhe gazeta “Drita” për të ilustruar shkrimin dhe foroja e vetmja që ka qarkulluar gjithë kohën, gratë nuk shfaqen. Fotoja ka tre

personazhe: Enveri në qendër, Ismaili në krah të djathtë të tij, kurse në të majtë të tiranit është vajza e Kadaresë.

Sipas variantit të Kadaresë, tirani e pyet se çfarë je duke shkruar aktualisht dhe shkrimtari i thotë se po shkruaj “diçka” për prishjen me sovjetikët. Ai thotë se

thashë “diçka” ngaqë nuk ishte i sigurt në do ta përballonte temën që atij i dukej e madhe. Mund të jetë ndrojtja, por ka shumë mundësi që ai të mos e ketë pasur

në plan romanin. Mund të ketë pasur në mendje veç një tregim, ashtu siç kishte shkruar si tregime dhe romane të tjera më herët: romanin “Kronikë në gur” e kishte

botuar më parë si tregim, e po kështu dhe “Gjeneralin e ushtrisë së vdekur”.

Diktatori e fut me mjeshtëri në valle. Ato ditë radio Moska ka thënë se shkrimtarët e mëdhenj shqiptarë e kanë braktisur regjimin nga mallëngjimi për Bashkimin

Sovjetik. Për të mbushur boshllëkun, kishte thënë më tej Moska, regjimi kishte nxjerrë qarkullim disa shkrimtarë si skematikë si I. Kadare. Tirani ia kujtoi këto

Kadaresë, dhe shkrimtari padyshim e mori mesazhin. Ashtu si në mbledhjen e korrikut 1961, kur “një shok” i tha Enveri ishte kurioz të dinte përse nuk fliste asnjë

nga të rinjtë, dhe Kadare menjëherë doli në podium e mori fjalën, ashtu dhe në takimin e 1971, Kadare e mori mesazhin dhe për këtë arsye ekziston romani “Dimri i

vetmisë së madhe”.

Në kujtime, Kadare thotë që kisha nisur punën për romanin “Dimri i madh”, por ky titull doli shumë vonë, pasi “Dimri i vetmisë së madhe” ishte botuar. Në një biografi

të Ismail Kadaresë, të botuar në gazetën “Drita”, 10 mars 1985, përmendet romani “Dimri i vetmisë së madhe” dhe jo “Dimri i madh”. Një muaj më vonë, Kadareja

vetë s’ka guxim ta përmendë, një roman që s’ka qenë kurrë i ndaluar. Thjesht doli nga qarkullimi se i mbaruan kopjet dhe u botua një variant i tij, sipas standardeve

të regjimit, më i mirë.

Në kujtimet e tij, Ismail Kadareja rrëfen gjithashtu, diçka që e ka thënë dhe në një intervistë, se si e ka ndihmuar në romanet e tij veprat e ndryshme të Enver

Hoxhës ose kujtimet e tij. Në intervistën e vitit 1979 (Dosjeri 20 korrik 2012), Kadareja flet për romanin që punonte, një roman që, sipas tij, do të trajtonte betejën e

tretë të regjimit komunist shqiptar, prishjen me Kinën. “Dokumentet e Partisë sonë, sidomos veprat e shokut Enver “Imperializmi dhe revolucioni” dhe “Shënime për

Kinën” do të jenë një ndihmë e pallogaritshme në punën time,” thotë ai në atë intervistë. Në kujtimet që botojmë sot, Kadareja rrëfen se si pas takimit me tiranin

shkoi në shtëpi dhe mbajti shënim rrëfenjat e diktatorit për Gjirokastrën dhe pastaj i përdori si materialin bazë për novelën e tij “Breznia e Hankonatëve”.

Në këto kujtime ai përmend dhe një element tjetër, për të cilin ka qenë në media javët e fundit, shkëmbimin e dhuratave me familjen e diktatorit. Ku ai largohet nga

shtëpia, diktatori i thotë të shoqes, Nexhmijes, që të zgjedhë diçka në bibliotekën e tij dhe t’ua japë miqve. Kështu Nexhmija i dhuroi veprën e plotë të Balzakut në

frëngjisht. Veç kësaj, diktatori i dhuroi dhe një libër për etruskët, dhe ky në frëngjisht.

Tashmë është i njohur fakti që Kadareja dhe Nexhmija janë në një çështje gjyqësore për zotërimin e dorëshkrimit të romanit “Dimri i vetmisë së madhe”. Nexhmija

pretendon se ai ia ka dhuruar, Kadareja pretendon se ia ka dhuruar nga frika, ngaqë ajo ishte faktikisht numri i dy i regjimit. Po Enver Hoxha, nga kush u tremb që

ia dhuroi Balzakun Kadaresë? Mos vallë ia dhuroi për ta terrorizuar?

E vërteta është e thjeshtë: ata kanë shkëmbyer dhurata. Dhe dhuratat janë dashuria e kthyer në formë të dukshme.

Titulli i origjinalit: Kujtime për shokun Enver Hoxha

Ismail Kadare

Kam pasur fatin ta takoj disa herë shokun Enver, në raste të ndryshme, disa në ditëlindje, në pushime mbledhjesh solemne apo midis dy seancash të Kuvendit

Popullor. Megjithëse të shkutëra, ato më kanë mbetur të pashlyera në kujtesë, por veçanërisht i tillë më ka mbetur takimi i gjatë me Të në vitin 1971, në shtëpinë e

Tij.

Në një ditë marsi, bashkë me time shoqe dhe vajzëne vogël u ndodhëm atje për vizitë. Na priti shoqja Nexhmije me vajzën. Shoku Enver nuk ndodhej në shtëpi dhe

nuk e dinim në do të kishim fat ta takonim apo jo.

Ishim duke biseduar gjallërisht, kur u hap një nga dyert e sallonit dhe në të, i gjatë dhe qeshur, u duk shoku Enver. Meqenëse unë isha përballë derës, e pashë i

pari kur hyri dhe u ngrita menjëherë në këmbë, duke i habitur për një grimë bashkëbiseduesit, të cilët me siguri kanë thenë me vete: “ç’pati ky?”

Pastaj të gjithë kthyen kokat andej nga kishte hyrë shoku Enver.

- Të vij dhe unë? – tha ai duke qeshur. – S’besoj se ju prish muhabetin.

Megjithëse disa herë gjatë kohës që po bisedonim dhe sa herë që më dukej se dëgjoja zhurmën e ndonjë makine, përfytyroja se si mund të vinte, asnjëherë nuk

mund të përfytyroja një ardhje të më të natyrshme, të gëzueshme e njerëzore.

Ai u ul midis nesh, duke krijuar aty për aty një atmosferë jashtëzakonisht të përzemërt. Na pyeti me radhë për shëndetin, e mori në prehër vajzën 6 vjeçe dhe i tha,

duke përdorur një fjalë të vjetër gjirokastrite:

- Ngalasëm ti, të të ngalas dhe unë (përqafomë ti, të të përqafoj edhe unë).

Shoku Enver më se ç’kisha shkruar kohët fundit dhe unë i thashë se kisha në shtyp një roman për Gjirokastrën me titull “Kronikë në gur”.

- Do ta lexoj me kënaqësi, - tha Ai. – Gjirokastra është pasionante dhe këtë e themi jo se jemi andej, - shtoi Ai, duke vështrur me një buzëqeshje ngacmuese të

tjerët, - por se kështu është vërtetë. Apo jo? Por në mos gaboj ti ke botuar një tregim me këtë subjekt.

- Po, iu përgjigja. – “Qyteti i jugut”, por mendova ta zgjeroj e ta shdërroj në një roman.

- Mirë ke bërë. – Ai heshti një grimë pastaj vazhdoi: - Kam edhe unë nja njëqind e ca faqe shënime për Gjirokastrën. Ta dija që po bëje një roman, mund të t’i jepja

t’i shfrytëzoje, sepse unë s’besoj se do të kem kohë ta shkruaj atë libër (Ishte fjala me sa duket për librin “Vitet e vegjëlisë”, që e mbaroi dhe e botoi disa vite më

vonë).

S’dija me ç’fjalë ta falënderoja për besimin si dhe për fisnikërinë e këtyre fjalëve, sepse duhej të ishin tepër të rralla rastet në botë kur një autor të dhuronte aq

bujarisht librin e tij të pabotuar për ta shfrytëzuar dikush tjetër.

Kur shoku Enver më pyeti pastaj me se po merresha aktualisht, iu përgjigja se “po shkruaja diçka për prishjen me sovjetikët”.

Në të vërtetë kisha filluar punën për romanin “Dimri i madh”, por në përgjigjem time, në vend të fjalës “roman” thashë “diçka”, dhe këtë e bëra pa menduar, si një

mbrojtje instiktive, nga që ende s’isha i sigurt se do ta përballoja temën e madhe, të cilës i kisha hyrë.

Për fat, apo ndoshta ngaqë unë i thashë fjalët nëpër dhëmbë, shokut Enver nuk i tërhoqi vëmendjen ky detaj.

- Hm, sovjetikët, - tha ai. E ke lexuar në ahxanse se ç’ka thënë ditët e fundit Radio-Moska për ty? – dhe qeshi me të madhe.

Unë e kisha lexuar dhe ishte vërtet për të qeshur. Midis marrëzive të tjera, Radio-Moska në një nga emisionet e saj kishte thënë se gjithë shkrimtarët seriozë

shqiptarë e kishin bojkotuar letërsinë dhe nuk shkruanin më në shenjë mallëngjimi dhe proteste për prishjen me sovjetikët. Për të mbushur boshllëkun e krijuar,

vazhdonte Radio-Moska, shteti kishte nxitur ca pseudoshkrimtarë të rinj si një farë I. Kadare me shokë, që të shkruanin e të botonin veprat e tyre, që ishin aq

skematike e pa kurrfarë vlere artistike, sa që u ngjanin kryeartikujve të gazetave.

Nuk më kishte shkuar mendja se kjo mendjelehtësi e Radio-Moskës do të më bënte një shërbim të madh e të papritur: hapjen prej shokut Enver të bisedës se çfarë

kishte ndodhur në Moskë dhjetë vjet më parë.

Pas të qeshurës, Ai u mvrenjt dhe tundi kokën ngadalë, si të thërriste një kujtim jo të këndshëm.

Pastaj, ndërsa pinte kafenë, filloi të fliste me një ton të ndryshëm nga ai që kishte folur gjer atëherë, të rëndë e të menduar. Ai foli për udhëtimin e Tij në Moskë atë

dimër të paharruar dhe për disa nga takimet e Tij me “hrushovianët”, duke bërë krahasimin e tyre m takimin e parë me Stalinin. Pastaj tregoi një episod me

Kosiginin në darkën e Kremlinit, në prag të mbledhjes dhe kalimthi diçka për vizitën ku ishte rezidenca e delegacionit tonë, për “vizitat” e mysafirëve të natës,

Mikojanit, Torezit, etj.

Do të dëshiroja që Ai të fliste me orë të tëra për këtë, por për fakt të keq ëndërra ime për të dëgjuar sa më tepër hollësi nga ngjarja monumentale, personazh

qendror i së cilës ishte Ai vetë, qe e shkurtër. Shoku Enver hapi një bisedë tjetër, dhe unë s’pata guxim ta pyesja për Moskën.

Më vonë, gjatë procesit të punës për romanin unë shfrytëzova gjallërisht arkivat, u njoha me dokumentet e Partisë, me procesverbalet e mbledhjes së Moskës, si

dhe me dëshmitë e ndryshme të personelit teknik që shoqëronte dokumentacionin. Leximi i dokumentacionit, sidomos i fjalimit të shokut Enver, i porosive,

shënimeve të Tij anash tekstit, ishte me të vërtetë tronditës. Disa herë rreshtat e shënimeve të Tij në marxhinalet e faqeve, të kurbuara lart ose poshtë për arsye të

ngushticës së vendit, u ngjanin degëve të lisave që i lëkund stuhia. Dhe vërtet në të gjitha ato fjalë, replika, rreshta e shënime ndihej fuqishëm stuhia e kohës.

E megjithatë duhet ta them se biseda e rastësishme e shokut Enver më dha mua si shkrimtar diçka të pazëvendësueshme nga asgjë tjetër për romanin që po

shkruaja. Krejt atmosfera e pjesës së dytë të veprës me nëntitullin “Mysafirë në kështjellë”, vizioni i përgjithshëm i saj, ngjyrat, simfonizimi, tragjizmi dhe pesha e

saj, e kanë zanafillën te ajo bisedë e Udhëheqësit. Në bisedën e Tij kishte një kolorit të jashtëzakonshëm: me një frazë apo nënvizim Ai jepte rrëzëllimin e

llampadarëve të festës mbi darkën e Kremlinit, apo hijet tinzare mbi fytyrën e Mikojanit, qetësinë monumentale të darkës me Stalinin apo komicitetin e figurës së

Hrushovit. Dhe mbi të gjitha biseda e Tij, sado e rasti të ishte, ngërthente fuqishëm gjithë dimesionet e dramës.

Më vonë, kur puna për romanin po avanconte, disa shokë të mi shkrimtarë më sugjeruan të kërkoja mundësinë për një takim me shokun Enver, por unë nuk guxova

ta bëj këtë: Kisha gjithmonë ndrojtjen se mos nuk e mbaja dot premtimin për të realizuar një vepër që të ishte e denjë për ngjarjen e madhe, por kisha dhe një arsye

tjetër, edhe më të rëndësishme: Unë kisha punuar në shtypin letrar dhe e dija se shoku Enver e kishte ndaluar në mënyrë të prerë të shkruhej për figurën e Tij. Në

qoftë se unë do të arrija të realizoja një takim me Të për veprën që po shkruaja, ç’do të ndodhte sikur Ai, gjatë bisedës, të merrte vesh se unë e kisha Atë

personazh qendror historik në romanin tim? Kisha shumë frikë: se ashtu si në raste të tjera me shkrimtarë të tjerë, Ai do të ndalonte një gjë të tillë, dhe kjo do të

ishte një katastrofë për romanin tim.

Po le të kthehemi te takimi me shokun Enver.

Pas bisedës për Moskën, ra fjala për fuqinë shpirtërore të popullit tonë dhe për lashtësinë e tij. Më pyeti nëse e kisha lexuar një libër të francezit Zaharia Manjani

për etruskët dhe gjuhën shqipe, dhe kur unë i thashë se e kisha dëgjuar, por nuk e kisha lexuar, më tha se do të ma jepte. Dërgoi dikë ta merrte, duke i thënë:

- E kam lënë sipër oxhakut.

Biseda u bë prapë e lirë dhe e gëzueshme dhe në një çast u kthye përsëri te Gjirokastra, te “Sokaku i të marrëve”, që ishte ndoshta rruga e vetme në botë me

këtë emër dhe që ne e njihnim aq mirë, si edhe te plakat e mençura, në kundërshtim me emrin e sokakut, të shtëpive gjiroakstrite.

- Vetëm nga tregimet e tyre për mënyrëne ndriçimit të shtëpive, për futjen e vajgurit apo evoluimin e llampave mund nxjerrësh përfundime interesante të karakterit

socialekonomik, - tha shoku Enver.

I habitur dëgjova të fliste për to, në një mënyrë që nuk e kisha lexuar asgjëkund.

(Pasi u ktheva në shtëpi dhe shënova në një fletore gjithçka që dëgjova prej Tij për ngjarjen e Moskës, në një fletë të veçantë shënova “Projekt për një novelë”. Në

formë kronike. Vajguri, kripa, jetët, vdekjet, gjyqet, ekonomia, breznitë”. Ishte bërthama e novelës që shkrova më vonë “Breznia e Hankonatëve”, e cila ishte

veçanërisht e dashur për mua, veç të tjerash, edhe për historinë e gjenezës së saj).

Kishim ardhur për një vizitë të shkurtër pasdite dhe ora po shkonte 8.30. Megjithëse kishim dëshirë të madhe të rrinim ende, ne morëm leje të largoheshim. Para se

të iknim, shoku Enver na dhuroi gjithashtu librin e Zaharia Manjanit “La fin du mistere etrusque”.

Ishim në këmbë, në çastin që do të ndaheshim, kur i tha shoqesh Nexhmije:

- Shko në bibliotekë dhe zgjidh diçka tjetër.

Shoqja Nexhmije u kthye pas pak me veprat komplete të Balzakut në frëngjisht.

- O, e mbushe me Balzak, - bëri shaka shoku Enver. Ishte shakaja e hollë e njeriut të informuar në mënyrën më të plotë për diskutimet që bëheshin kudo në botë

lidhur me raportin mes letërsisë realiste të shekullit XIX dhe asaj bashkëkohore, diskutime në të cilat Balzaku ishte në qendër të kundërvënieve dhe që nuk kishin

kaluar pa një farë jehone edhe te ne.

Duke falënderuar për librat e dhuruar, unë i thashë shokut Enver se pavarësisht isha shkrimtar bahskëkohor, e pëlqeja shumë Balzakun.

- Po si do t’i ngrini gjithë këto libra? – tha shoku Enver kur po ndaheshim. Aiu drejtua shoqes Nexhmije: - Shiko për një makinë për t’i çuar mysafirët gjer në shtëpi.

Këto ishin çastet e fundit nga ky takim i paharruar.

Gazeta “Drita”, 28 prill 1985, faqe 8-9-10.

Kadareja rrëfen për rolin e diktatorit në karrierën e tij

Shkruar nga Çelo Hoxha

Në mbledhjen e korrikut 1961 Enveri i dërgoi mesazh që ai të fliste në emër të shkrimtarëve të rinj, kështu nisi

ngjitja e shpejtë e Kadaresë

ANALIZA E TEKSTIT

Në korrik 1961, në një nga sallat e Universitetit të Tiranës, u zhvillua një mbledhje e gjerë e shkrimtarëve dhe

artistëve të Shqipërisë, me pjesëmarrjen e diktatorit. Shkrimtarët, siç tregon Ismail Kadareja në kujtimet e tij, gjendeshin në një konflikt brezash, të vjetrit përballë të

rinjve. Në kujtimet e tij, botuar në gazetën “Drita” më 28 prill 1985, Kadareja tregon me detaje se si ai nisi, u ngjit pikiatë në letërsinë shqipe, i shtyrë nga një dorë e

fshehtë.

Dora e fshehtë ishte ai që Kadareja e quan udhëheqësi: diktatori Enver Hoxha.

Në mbledhje të vjetrit flisnin njëri pas tjetrit. Në një nga pushimet e mbledhjes “një shok” i Kadaresë që rrinte në presidium, iu afrua shkrimtarit 25-vjeçar dhe e pyeti:

“Pse nuk flet askush prej jush”. Ata që s’flisnin ishin të rinjtë.

Shoku i presidiumit ia bëri këtë pyetje, me porosi të Enver Hoxhës. Diktatori kishte kërkuar që të fliste dhe dikush nga të rinjtë dhe, përmes “shokut”, ai zgjodhi

Ismail Kadarenë. Pyetja e “shokut”, pse nuk flet askush nga ju, ishte sugjerim që Kadareja të merrte fjalën e të fliste në emër të të rinjve.

Dhe kështu ndodhi. Kadareja menjëherë shkroi fjalimin në pjesën tjetër të pushimit. Në seancën e pasdites mori fjalën. Foli i pari nga të rinjtë.

Kur doli në podium, diktatori i dha shenjë se kishte mbështetjen e tij dhe e siguroi se “shoku” kishte patur miratimin e tij të zgjidhte mes të rinjve personin që do të

bëhej lideri i tyre. Kur Ismail Kadareja doli në podium, ende pa nisur fjalën, diktatori ndërhyri për t’i dhënë kurajë e për t’i konfirmuar mbështetjen e tij: “Ja, tani do

t’ju dëgjojmë dhe juve. Jeni të rinj, por jeni të pjekur.”

Pas këtij inkurajimi, Ismail Kadareja u bë me krahë dhe ende s’e ka pushuar fluturimin e tij në shërbim të komunizmit. Ja si e përshkruan vetë: “Këto fjalë të Tij ma

dhjetëfishuan guximin dhe unë jo vetëm që e lexova diskutimin me zë të vendosur, por aty për aty, i nxitur nga inkurajimi i Tij, shtova mjaft fraza që nuk i kisha të

shkruara.”

Gjithë vepra e Kadaresë është ajo që ai rrëfen për atë mbasdite: një tekst i shkruar dhe disa fjalë ekstra, të shtuara nga entuziazmi.

Shkrimtarët, të vjetër e të rinj, folën gjithë ditën, por në fund sigurisht nuk ranë dakord për asgjë. Ata thjesht ishin aty për të argëtuar diktatorin. Zgjidhjen e kishte

vetëm ai dhe ai nuk i merrte leje kujt kur zgjidhte të fliste.

Ato që Ismail Kadareja thotë për fjalimin e diktatorit atë ditë, nuk janë thënë ende as për fjalët e profetëve. Kadare ka qenë i magjepsur nga ai njeri.

Fjala që mbajti diktatori në atë mbledhje, sipas Kadaresë, ka qenë leva shtytëse për shumë shkrimtarët të rinj, mes tyre dhe Kadareja, që u ngjitën me shpejtësi në

piramidën e letrave shqipe.

“Mund të thuhet me bindje se gjithë brezi i shkrimtarëve të viteve ‘60 ia detyron lançimin e tij këtij fjalimi”, - thotë Kadareja në kujtimet e tij. Ne s’kemi asnjë arsye

pse t’i vëmë në dyshim fjalët e tij.

Dikush mund t’i vejë në dyshim kujtimet e Kadaresë, por ne nuk kemi arsye për një gjë të tillë. Ato që rrëfen Kadareja janë të besueshme edhe për faktin se janë në

harmoni me mënyrën e funksionimit të gjërave në një regjim totalitar. Enver Hoxha, si udhëheqës totalitar, ishte në kontroll të gjithçkaje dhe askush nuk mund të

pretendojë se ka patur një karrierë publike të shkëlqyer pa përkrahjen e tij.

Në 1961-shin, ndërkohë që marrëdhëniet kishin marrë tatëpjetën, Enver Hoxha kishte nevojë për përkrahjen e shkrimtarëve dhe artistëve, sepse ata ishin njerëzit

që do të bënin propagandën. Në mars qeveria kishte nxjerrë një vendim për dhënien e lejeve krijuese, duke u dhënë shkrimtarëve dhe artistëve mundësinë e

kushteve më të mira të punës, që do të thoshte, se një pjesë e tyre nuk do të merrej me gjë tjetër veç punës letrare dhe artistike.

Në korrik ai organizoi mbledhjen që sheshoi problemin midis brezave dhe sigurisht u kujtoi të gjithëve, sidomos brezit të ri, se ata mund të llomotitnin për gjithçka e

gjithë kohën, por ajo që kishte rëndësi ishte fjala e tij. Të vjetërve ua zbuti nivelin e arrogancës, kurse të rinjve u dha kurajë dhe u hapi rrugën që të viheshin në

shërbim të tij. Kujtimet e Ismail Kadaresë janë, në një farë mënyrë, shprehje e mirënjohjes për ndihmën që Enver Hoxha i dha në 1961shin.

Kjo është një gjë e mirë, sepse tregon që ai ka qenë njeri me karakter. Veçse, për aq kohë sa mendonte se komunizmi ishte i përjetshëm.

Për shkrimin e këtyre kujtimeve Kadareja dhe adhuruesit e tij mund të mundohen ta justifikojnë me “ashtu ishte koha”, por është fakt që askush nuk e ka detyruar t’i

shkruante ato kujtime. Me shkrimin në gazetën “Zëri i popullit”, 15 prill 1985, Kadareja e kishte bërë detyrën, për t’u justifikuar te eprorët e tij politikë, të cilët, ishte

normale, prisnin diçka nga pena e tij në lidhje me vdekjen e Enver Hoxhës. Shkrimi i kujtimeve, shkrimi i elegjisë, shkrimi në gazetën “Le Mond” në mbrojtje të Enver

Hoxhës, janë shumë për t’u justifikuar me “ashtu ishte koha” ose “nga frika”.

Titulli i origjinalit: Kujtime për shokun Enver Hoxha

Ismail Kadare

Tani që Udhëheqësi i vendit nuk është më midis nesh, kujtimet për Të marrin një përmasë e vlerë të veçantë. Ato janë pjesë e veprës së tij monumentale, por një

pjesë siu generis, që nuk përfshihet në librat, fjalimet, ditaret, porositë e letrat e tij, por është e shpërndarë në qindra, në mijëra njerëz. E megjithëse e tillë, kjo

pjesë e veprës, këto kujtime që Ai ka lënë, biseda në fjalë, gjeste, pamje, gjendje shpirtërore, janë një pasuri e tërë që ndihmojnë për të plotësuar e ndriçuar anë të

tëra të personalitetit të tij si udhëheqës, burrë shteti, mendimtar marksist, filozof, shkrimtar dhe njeri.

Kujtimet për Të nuk kanë nevojë për zbukurime, ato kanë nevojë vetëm për saktësi, sepse duke qenë të sakta ato e kanë vetvetiu brenda edhe bukurinë dhe

thellësinë dhe peshën e vërtetë. Prandaj ata që kanë pasur fatin të kenë kujtime me Të, janë të ndërgjegjshëm se ç’thesare të çmuara mbajnë në duar, thesare,

pasurinë e të cilave duhet t’ua zbulojmë të gjithëve.

***

Në verë të vitit 1961, klima letrare në vendin tonë ishte sa e gjallë aq edhe e komplikuar. Të angazhuar në luftën e madhe që bënte populli e Partia për përballimin e

bllokadës së re revizioniste, që porsa kishte filluar, forcat krijuese ishin në një aktivitet të plotë. Ishte e natyrshme që në këto kushte, kur kërkoheshin rrugë të reja

zhvillimi për ta bërë letërsinë tonë edhe më shumë të lidhur me problemet e kohës, të kishte mjaft debate e polemika, disa herë të mprehta.

Klima letrare u komplikua pikërisht nga disa keqkuptime që lindën gjatë debateve lidhur me traditën dhe novatorizmin në letërsinë shqipe të realizmit socialist.

Polemika, e cila shpërtheu edhe në shtypin letrar, kishte rrezik të çonte drejt ndarjes artificiale të shkrimtarëve, në të rinj e në të vjetër, gjë tepër e dëmshme,

sidomos në kushtet ku po ndodhej vendi ynë, kur më tepër se kurrë kërkohej forcimi i unitetit.

Në një atmosferë të tillë, në korrik të vitit 1961 në Tiranë u organizua një mbledhje e madhe e gjithë forcave krijuese. Mbledhja do të ishte vendimtare për t’i dhënë

një zgjidhje apo një zhvillim të mbarë debatit që po vlonte prej kohësh. Por mbledhja merr një rëndësi edhe më të madhe, sepse në të asistonte shoku Enver Hoxha.

Mbledhja u bë në një nga sallat e Universitetit të Tiranës. Në një pjesë të materialeve të saj u pasqyruan ato keqkuptime e teprime që ishin shfaqur gjatë polemikës

së deriatëhershme. Duhet thënë, se për ne, shkrimtarët e rinj, gjendja ishte jo pak e vështirë. Nga disa autoritet të kritikës e të letërsisë u bënë shkrime disa herë

të pamerituara ndaj nesh. Kishte rrezik të thellohej ndarja artificiale në “të rinj” e “të vjetër” dhe zhvillimi i letërsisë sonë të ngadalësohej prej koncepteve

konservative.

Shoku Enver, i cili asistoi në të gjitha seancat, dëgjonte me vëmendje diskutimin e secilit.

Në një nga pushimet, një shok, që ishte në presidium, më tha:

- Përse nuk flet askush prej jush? Me sa kuptova unë nga biseda e tij në pushim, shoku Enver dëshiron t’ju dëgjojë edhe ju të rinjve.

Këto fjalë sikur më hoqën në çast një farë mpirje që më kishte zënë gjatë kësaj mbledhjeje. Nxora një letër dhe fillova të përgatitem me shpejtësi.

Në seancën e pasdites kërkova fjalën. Isha i pari që po flisja nga “të rinjtë” dhe merret me mend që auditori priste me interes se si do t’u përgjigjeshim ne shumë

kritikave që u bënë.

Në kohën që zura vend për të folur përpara mikrofonit, shoku Enver, i cili me siguri e kishte kuptuar tronditjen shpirtërore të shkrimtarëve të rinj në këtë mbledhje,

tha:

- Ja, tani do t’ju dëgjojmë dhe juve. Jeni të rinj, por jeni të pjekur.

Këto fjalë të Tij ma dhjetëfishuan guximin dhe unë jo vetëm që e lexova diskutimin me zë të vendosur, por aty për aty, i nxitur nga inkurajimi i Tij, shtova mjaft fraza

që nuk i kisha të shkruara.

Pas meje folën edhe të tjerë. Shoku Enver vazhdonte të dëgjonte me vëmendje çdo diskutim. Tani Ai dhe gjithë mbledhja kishin dëgjuar të dy palët polemizuese.

Duhet thënë se teprime e keqkuptime kishte nga të dy anët, edhe nga ne “të rinjtë”, por, megjithatë, nuk mund të thuhet se të dy palët kishin të drejtë, ose të dy

palët kishin gabim. Dikush kishte në thelb të drejtë e dikush jo.

Ishte pikpërisht ky thelb që kapi në mënyrë të shkëlqyer shoku Enver në fjalimin e tij që pritej me padurim. Ai i bëri një zbërthim të thellë marksist-leninist problemit,

foli për raportin dialektik midis traditës dhe novatorizmit, shpjegoi se shkrimtarët e rinj s’ka si të kenë interesa të tjera nga ato të popullit e të Partisë, se ata janë të

lidhur me vendin e me kohën, dhe se ndarja në “të rinj” e “të vjetër” nuk i shërben askujt.

Fjala e shokut Enver pati një efekt të jashtëzakonshëm në të gjithë jetën letrare artistike. U shpërndanë menjëherë keqkuptimet që kishin lindur gjatë debatit, u lanë

mënjanë etiketat e kota që i kishim vënë njëri-tjetrit, u kuptuan se shumë probleme të ngritura në valën e polemikës ishin fiktive dhe se gjithë shkrimtarët, të rinj e të

vjetër në moshë, punonin për një qëllim.

E çliruar kështu, në sajë të ndërhyrjes së Udhëheqësit prej një tensioni të kotë e të dëmshëm, letërsia jonë njohu menjëherë një zhvillim të ri e të vrullshëm, në

kundërshtim me profecitë e zymta të hrushovianëve që prisnin shkatërrimin e saj. Takimi dhe fjalimi i shokut Enver me shkrimtarët dhe artistët në korrik të vitit 1961,

hyri kështu në historinë e letërsisë shqipe. Mund të thuhet me bindje se gjithë brezi i shkrimtarëve të viteve 60 ia detyron lançimin e tij këtij fjalimi.

Gazeta “Drita”, 28 prill 1985, faqe 8-9-10.

Kadare: Si më zgjodhi shoku Enver shkrimtarin e tij personal