Tuesday, October 9, 2012

Një koalicion shpirtëror drejt integrimit

Dom Gjergj Meta
Në tonin e shakasë një herë një ipeshkvi i bënë pyetjen se pse është aq i suksesshëm me mediat e ai u përgjigj: sepse i lë gazetarët të bëjnë pyetjet që duan ata e unë jap përgjigjen që dua vetë. Pyetja e kësaj jave në “Mapo Weekend” mund t’i bëhej më mirë një analisti politik se sa një prifti katolik. Megjithatë, në rastin konkret unë nuk do ta shmang pyetjen, por do të mundohem ta ngre atë në një nivel tjetër, me anë të përgjigjes. Kur bëhet fjalë për politikë partiake nuk mund të merrem me emra konkretë, pasi (sidomos në Shqipëri) janë subjekt metamorfoze në bazë stinësh apo ngimjesh kulinare, por me atë çka tejkalon momentin dhe e hedh shikimin drejt një të ardhmeje më të mirë për Shqipërinë. Kam qenë gjithnjë i mendimit se në Shqipëri mungon një dialektikë e mirëfilltë si burim zhvillimi e rritjeje. Kjo për arsye të mungesës së një kulture të atij logos-i fillestar i cili, pasi ka zënë vend në mendjet dhe zemrat e njerëzve, në takimin dhe debatin mes këtyre të fundit, kthehet në ide, projekt dhe vullnet për ta realizuar atë. Në 20 vite postkomunizëm ende Shqipëria radhitet ndër vendet europiane me standard të ulët të një kulture dialoguese. Logjika monologuese e Partisë së Punës vazhdon ende të ketë përparësi në nënvetëdijen e shumë njerëzve, sidomos në anatemimin e kundërshtarit dhe shpalljen e tij si armik. Baza konfliktuale e shoqërisë sonë, që na shtihet si për dhuni qysh në shpërgenj, pasqyrohet dukshëm në shumë sektorë të jetës. Jo rrallëherë në këto vite ne kemi dashur e kemi kërkuar arbitër për lojën që zhvillohej në shtëpinë tonë. Edhe raport- progresi i KE-së është rezultati i një arbitri, i cili presim të kushtëzojë jetën tonë këtu. Edhe një herë më shumë ka rëndësi se çfarë thonë disa letra të mbushura herë me objektivitet e herë sipas oreksit, se sa çfarë në të vërtetë ka nevojë Shqipëria. Ndikimi i një raport-progresi ka vlerë sa koha e një palë zgjedhjeve, fatkeqësisht, por jo si një detyrë shtëpie për të ardhmen.
Nuk jam ndër euroskeptikët, por as nuk më entuziazmon fort kjo lloj Europe që po ndërtohet, e cila më shumë i jep rëndësi shifrave se sa vlerave, që me relativizmin (diçka ndryshe nga pluralizmi) e saj etik dhe fetar, është aq e brishtë saqë nuk e di se ç’e ardhme e pret. Dikur kam menduar që Europa është ajo e  katedraleve, universiteteve mesjetare, manastireve, katedrave të filozofisë e të shkencave. Sigurisht që është edhe ajo, por sot bindem që ajo po shket gjithnjë e më shumë drejt disa standardeve të brishta, të vendosura në aula parlamentesh e në zyra teknokratësh. Kështu që në Europë ne mund të hyjmë, dhe do të ndodhë shumë shpejt, por kjo vetëm sepse kemi bërë një makijazh të mirë e jo sepse brenda nesh ka ndodhur një metamorfozë e thellë, apo një metanoia (kthim) e mendësisë.  Kjo është shumë e qartë sa herë që merr telekomandën në dorë e dëgjon një edicion lajmesh a një debat. Të lodh gjuha e dhunshme që përdoret, të streson e të krijon boshllëk duke të hequr shpresat. Raport-progresi dhe reagimi ndaj tij është shumë i parashikueshëm, nuk ka asnjë surprizë dhe loja do të vazhdojë e vrazhdë e pa fryt. Qofsha profet i rremë!
Ndërkohë ende sa shoh unë, ne në Shqipëri kemi lidhur ngushtë e pashmangshmërisht integrimin me politikën e ç’është më e keqja me politikën partiake. Pse jemi aq të interesuar se çfarë mund të prodhojë një raport-progres në luftën politike në Shqipëri? Pse nuk e pyesim veten se sa ndikon në njerëzit e thjeshtë ky raport-progres? Apo sepse jemi të lidhur ngushtë me idenë se mjafton partitë të shkojnë mirë, pa ne rrimë edhe pa bukë? Integrimi politik është vetëm një pjesë e integrimit të vërtetë europian e ky i fundit nuk mund të varet vetëm nga vullneti politik i liderëve. Pse duhet patjetër lidhur ngushtë kjo gjë?Popër integrimin kulturor, arsimor, shkencor, juridik etj? Sa pak flitet për këto aspekte. A mjafton që partitë të shkojnë mirë e të bëjnë një palë zgjedhje të ndershme për t’u integruar?
I rikthehem edhe diçkaje tjetër. Si gjithmonë na kushtëzon ajo çka të tjerët thonë për ne dhe jo çka ne themi për veten tonë. Arbitri ende na duhet pasi nuk kemi besim në lojën e ndershme të kundërshtarit. Sa keq! Kjo tregon papjekuri të thellë e këtë populli ynë nuk e meriton.
Në vazhdën e asaj çka thashë më sipër, neve ndoshta do na duhej një koalicion i madh për integrimin europian, i cili nuk është vetëm një fakt partiak, por një e drejtë e shqiptarëve pavarësisht ngjyrës politike. Si i tillë, ky koalicion nuk mund të bëjë pa një bashkëpunim të të gjithëve. Unë utopikisht ëndërroj një koalicion ndërmjet të gjithë njerëzve me vullnet të mirë, ndërmjet partive, shoqërisë civile dhe çdo grupi interesi, qoftë edhe komunitetet fetare me kontributin e tyre specifik. Duke ia lënë fatin e integrimit vetëm partive politike, ne kemi humbur shumë herë trenin që na çon në Europë. Cicmic-et politike dhe partiake janë kthyer në pengesë për një afrim sa më të shpejtë të vendit me strukturat europiane. Them me strukturat, se me shpirtin europian që e nisi Europën, ndoshta nuk janë as vetë europianët.

I know it when I see it!
Gilman Bakalli
A e keni vënë re se askush nga njerëzit që pyeten nëpër rrugë apo studio televizive në lidhje me ngjarjet e pritshme politike, nuk përgjigjet: “E ku ta di unë?!”. Ose: “Unë nuk jam profet!”. E habitshme, apo jo? Të gjithë mendojmë se e zotërojmë atë shqisën e gjashtë si organ “thuajse-statistikor” që na e mundëson përllogaritjen e probabilitetit të ndodhshmërisë së një ngjarjeje. Me anën e kësaj tentakule, pa ndihmën e intervistave apo sondazheve, njeriu mesatar nuk heziton t’iu përgjigjet pyetjeve të tilla si “a mendoni se në të ardhmen njerëzit do të…?”Askush ama nuk e di nga buron kjo veti ekskluzivisht humane. Edhe kokat më të zgjuara të këtij vendi, merri nga akademia, universiteti, organizata, qeveria a ku di unë, e kanë problem të gjejnë një përkufizim për këtë. Fundja, ç’rëndësi kanë përkufizimet! Në raste të tilla, kur vihesh nën presion për të dhënë përkufizime në lidhje me gjëra që dihen, të vjen në mendje përkufizimi që Potter Stewart i bën pornografisë: “I know it when I see it!”
Mjafton fakti që jemi përmbytur nga parashikimet. Kaq përvëluese është kjo dëshira e njerëzve për të mësuar se çfarë do të ndodhë në të ardhmen, kaq përmasa të mëdha mund të marrë kjo dëshirë, saqë mund t’i detyrojë gazetarët të na pyesin mua, një pedagog universiteti, dhe Dom Gjergj Metën, një prift katolik, se çfarë do të ndodhë pas progres-raportit të KE, se çfarë do të bëjë Ilir Meta, me kë do bëjë koalicion ai para apo pas zgjedhjeve, e të tjera si këto!

Të pajisur me tentakulën që vibron papushim në mjedisin social disa individë, duke menduar se Zoti i ka bekuar me aftësinë për ta ndarë forcën e tyre parashikuese publikisht me të tjerët, kanë krijuar një biznes me aftësinë njerëzore për të parashikuar. Në gazeta, blogje, libra, radio e televizion, ekspertët e gjykimit politik e ekonomik bëjnë parashikime se si do vejë puna e euros, e dollarit, sa do jetë rritja ekonomike, kush do fitojë zgjedhjet, me kë do shkojë Ilir Meta, Bamir Topi e Nard Ndoka. Ka raste kur ekspertët e prognozave politike ngrenë shikimin e tyre larg, larg në horizonte dhe na tregojnë se si do jetë Shqipëria, politika dhe ekonomia e saj pas 10 vitesh. Duhet thënë se këta ekspertë gëzojnë një popullaritet të madh dhe trajtohen nëpër media me të njëjtin adhurim, të cilin grekët e lashtë ia jepnin orakullit të Delfit. Por ndryshe nga artikulimet e vagullta të Delfit, pohimet e analistëve tanë janë të sakta e precize (siç ishte për shembull parashikimi i atij ekspertit të prognozave politike se Edi Rama do të fitonte me 20 000 vota më shumë në zgjedhjet e 2011 për Bashkinë e Tiranës) dhe, duke gjykuar mbi bazën e seriozitetit joverbal me të cilin transmetohen në publik, ato nuk të krijojnë kurrfarë dyshimi për vërtetësinë e tyre. Mirëpo vërtetësia e tyre mund të verifikohet. Dhe meqë jemi tek verifikimi, rekordi i dështimit të parashikimeve politike nga analistët shqiptarë është perfekt!
Cili nga këta ekspertë parashikoi se brenda entuziazmit për fitoren e zgjedhjeve të 1996-ës qëndronte tharmi i katastrofës së 1997-ës? Kush arriti të parashikonte se Berisha do ringrihej nga gërmadhat e kësaj katastrofe për t’u bërë më i fortë se të gjithë kundërshtarët e tij më të flaktë? Cili nga këta analistë, edhe pse kishin nxirë të përditshmet me skemat dhe koalicionet e mundshme paszgjedhore arriti të parashikonte se, pas zgjedhjeve të 2009-ës Berisha do të qeveriste në koalicion me Metën? Askush! E, megjithatë e gjithë kjo armatë njerëzish të zgjuar vazhdon të bëjë parashikime për sjelljen politike të njërit apo tjetrit politikan shqiptar. E prapëseprapë gazetarët vazhdojnë të shtrojnë nëpër studiot televizive pyetjen: “Si e parashikoni rezultatin për zgjedhjet e …?”
Si është e mundur që gjatë këtyre dy dekadave askush prej analistëve politikë nuk ka dalë njëherë të vetme të pranojë publikisht se të gjitha parashikimet e tij ishin një bullshit për të përligjur honoraret, thjesht një ushtrim gjimnastikor i mendjes për të fituar bukën e gojës?
Duhet t’ia bëjmë si Philipp Tetlock, profesor në University of Californianë Berkley! Tetlock, i cili mund të konsiderohet si një ekspert i ekspertëve të parashikimit, ka vendosur të mbajë shënim çdo parashikim që del nga goja e këtyre ekspertëve dhe ta verifikojë atë duke ia nënshtruar provës së kohës. Në vitin 2005 ai ka botuar një libër me titullin “Expert political Judgement. How good is it. How can we know”, në të cilin ai dokumenton rreth 82 mijë parashikime të bëra gjatë dy dekadave nga 284 ekspertë. Rezultati? Aspak frymëzues! Parashikimet e ekspertëve ishin, mesatarisht, pak sa më të mira se hamendësimet e njerëzve të zakonshëm.
Çfarë do bëjë Ilir Meta? Ndoshta as ai vetë nuk e di! Siç nuk e dinte, besoj, që në 2009-ën do të bashkëqeveriste me njeriun, të cilin në 2002 e kishte arrestuar. Sigurisht, edhe ky akt ishte përtej parashikimeve të çdo eksperti politik të asaj kohe. Sipas Tetlock, suksesi i ekspertëve për të parashikuar me saktësi ngjarjet politike apo sjelljet e aktorëve politikë është ekuivalent me probabilitetin për sukses të një shimpanzeje, e cila rreket të godasë me shigjetë një tabelë.
Dhe ju mendoni se, pas këtij krahasimi, unë me Dom Gjergjin duhet t’i përgjigjemi pyetjeve tuaja në lidhje me ngjarjet e pritshme politike shqiptare?

E drejta për të treguar e Spartak Ngjelës

Nga Rudina Xhunga
“Unë jam i bindur se një ditë njerëzit do t’i marrin vesh të gjitha. Ato do të tregohen. Dhe ne që jemi të pafajshëm, duhet të dimë mirë një gjë: duke na burgosur me vite të tëra pa asnjë faj, duke na keqtrajtuar gjer në poshtërim e uri, në të njëjtën kohë na kanë dhënë një mundësi të madhe: të drejtën për të treguar…”
Kështu shkruante Spartak Ngjela në fletën e ditarit të 9 majit, e mërkurë 1984.
Një fletë e papërfshirë në librin e tij për burgun.
Në fakt nuk ka përfshirë asnjë fletë ditari, asnjë letër burgu, asnjë kujtim patetik. Avokati është sfidant, jo viktimë.
Kur i them që duhet t’i fusë patjetër, në ribotim, më bën të besoj se gaboj, ngaqë si gjithë femrat bëhem me viktimën. Mëshiroj kë ankohet.
Ngjelës nuk i pëlqen të ankohet në vëllimin e dytë, që pason të parin me të njëjtin titull: “Përkulja dhe rënia e tiranisë shqiptare”, të cilin UET Press e nxjerr në librari këtë javë.
Nuk është as Guliver, as Odise, është mjaftueshmërisht Ngjela, që rrëfen udhëtimin e Ngjelës së ri, në ferr. Nga blloku i parajsës së vëllimit të parë, direkt në burgun e ferrit. Nga udhëtimet në Paris, në Spaç edhe Ballsh. Pse, çfarë ndodhi, çfarë bëri?
Sonte në mbrëmje po pres me shumë kënaqësi ta dëgjoj në studion e emisionit “Shqip”. Ai është vetë audienca, kur bën debat. Sonte do të jetë ndryshe. Do të vijë për të rrëfyer.
Fjala rrëfim e ka humbur kuptimin në televizionet tona, sepse nuk mund të ketë rrëfim kur nuk ka njerëz.
Njerëzit që kanë ende për të thënë, kanë mbetur pak në këtë vend.
Të shumtët janë të padurueshëm. Por Spartak Ngjela nuk është nga të shumtët. As historia e tij nuk është nga të shumtat. Jo për faktin se është e rrallë. Por ai e ka përjetuar me aq krenari dhe di ta tregojë me aq dinjitet, sa e bën të  rrallë.
Nuk e di ende nëse avokati është iluzionist apo ëndërrimtar, apo dashnor i fjalës, apo tjetër. Dhe nuk më është e rëndësishme çfarë njerëzit janë, por çfarë ata ngacmojnë tek unë. Ngjela është nga ata që të shtyn sinorët. Kufijtë e imagjinatës, të harresë, të debatit. E bën aq lehtësisht, aq normalisht sa ti pas bisedës me të, e quan produkt tëndin, idenë e tij. Jo, është kimi e bisedës me Spartak Ngjelën.
Ky yni është një vend dhe kjo jona është një kohë ku çfarë të mungon më shumë është orientimi. Jemi si në një rrugë pa semaforë e vija të bardha, ku përplasen makina e njerëz dhe ti s’kupton më kush është fajtori e kush viktima.
Ngjela nuk është as semafor, as vijë e bardhë. As mëton të jetë. Por ka stofë, ka sfidë. Di të thotë jo, di të mos pranojë ta fyejnë. Di të të nxisë krahasimin me ç’burra politikë ka përreth.
Duke e lexuar, të bëhet edhe i besueshëm. Duke e lexuar, unë iu  riktheva kohës së regjistrimit të dialogut të tij me Berishën. Kush tjetër veç Ngjelës mund ta bënte?!
Këtë bën edhe në libër. Nuk ka frikë të tregojë, të sfidojë. Edhe veten. Nuk kam lexuar së fundmi kujtime politikanësh shqiptarë që nuk gënjejnë, ose nuk zbukurojnë, ose nuk mendojnë përse iu shërben ajo që do të thonë më pas.
Ngjela nuk i jep llogari as vetes për çfarë do të thotë. Nuk shqetësohet, kë do të shqetësojë. Nuk kërkon asgjë nëpër rreshta. Kërkon vetëm të tregojë.
Dhe ia del. Ia del të tregojë burgun e tij. Burgun e një burri të çuditshëm, që nuk ke për ta njohur dot, nëse nuk e lexon. Po qe se do ta njohësh. Me gjithë largësinë dhe distancën që ai ka nevojë të krijojë mes vetës dhe teje si lexues. (Distancë higjienike e quante Arbën Xhaferi).
Dhe sërish nuk e njeh dot plotësisht, por një ide më shumë e krijon, nëse ia del të hysh në ato faqe, nëpër ato dhoma, ato burgje, ato monologje të brendshme, ato dialogje me njerëz të mençur e të çmendur, që popullonin Burrelin e viteve të burgut të Ngjelës. Njerëz që flasin për kapitalizmin, socializmin, Enverin, Marksin, Kinën, marrëdhëniet ndërkombëtare, fenë, nacionalizmin.
Njerëz që jo të gjithë ia dolën të dalin. Edhe kush doli, mbeti aty gjithsesi, në Burrel. Aty ku hyn e s’del.
Aty është ende Shpëtim Karamuça. Ndonëse fizikisht lëngon në grevën e urisë, pa pranuar të shkojë në spital. Ai s’ka ç’të kurojë. Kanceri i tij është Burreli. Ka qenë bashkë me Ngjelën atje. Ka qenë gjithë besim e shpresë kur la burgun.Tani s’ka as zë për të treguar.
Ngjela ka zë. Ka edhe detyrimin të tregojë. Edhe për Shpëtimin, edhe për Daut Gumenin, edhe për…
Siç di vetëm ai, burri që të sfidon ta lexosh.
“Në Spaç e në Ballsh kam njohur persona që e kishin pasion spiuninë. S’mund të jetonin dot asnjë çast pa menduar si të gjenin një rast për të informuar. Dhe shkruanin, shkruanin gjithë ditën, e në më të shumtën e herës ca gënjeshtra, …mitomanë që ndihmojnë me gënjeshtra për të mbajtur gjallë terrorin”, shkruante Ngjela një të diel prilli të ’85, për grafomanët mitomanë që vazhdonin luftën e klasave në burg.
Ndërsa për vete, nuk ta thotë, por i pëlqen ta dëgjojë se është tregimtari që ndihmon të mbash gjallë kujtesën. Sepse mesa duket, kjo është thembra jonë e Akilit. Ne nuk mbajmë mend

Neo-nazisti që u bë pastor

Johannes Kneifel ishte 17 vjeç kur rrahu për vdekje një burrë. Pas pesë vitesh burg, ish neo-nazisti kaloi nëpërmjet një transformimi radikal. Tashmë ai po studion teologji, për t´u bërë pastor.
Ka një buzëqeshje të natyrshme në fytyrën e Johannes Kneifel teksa ai flet për ndryshimin radikal të jetës së tij. Dikur një ekstremist i djathtë dhe neo-nazist i dhunshëm, ai tashmë studion teologji.
Është një kthesë e dukshme. Në të ardhmen, Kneifel do të kujdeset për shpëtimin e shpirtrave të varfër. Në të shkuarën, jeta e tij udhëhiqej nga urrejtja dhe dhuna, të pirit dhe propagandës së djathtë ekstremiste.
Miq të gabuar
Kur ishte adoleshent, Johannes Kneifel u bë anëtar aktiv i skenës neo-naziste. Ai u nda nga prindërit, të cilët e dërguan në një shkollë me konvikt, pasi nuk mund t´a përballonin më tepër. "Unë vij nga një e shkuar e turpshme," thotë ai. Panorama e ekstremistëve të djathtë dukej sikur ishte gjëja e duhur për të. "Ndihesha sikur isha çliruar dhe po bëja diçka për të cilën isha krenar," thotë Kneifel.
Në shkollën me konvikt pranë Hanoverit, ai nisi një jetë dyfishtë. Gjatë ditës ishte një student i mirë, ndërsa në mbrëmje dhe gjatë fundjavave ai jetonte jetën e një racisti.
Ai pranon se gjatë asaj kohe jo thjesht e bënte këtë gjë; përkundrazi, ishte një racist i bindur. Ai llogaritej si një anëtar i grupimit nazist. "Jam i bindur se asokohe Johannes kishte miqtë e gabuar, të cilët ishin në gjendje ta manipulonin atë, më shumë se ç´mund të bënim ne për t´a udhëzuar," kujton ish-drejtori i tij Eckhard Nühring.
Johannes Kneifel
Nata që i ndryshoi jetën
Së bashku me një tjetër të ri neo-nazist, Kneifel bëri krimin, i cili do t´i ndryshonte rrënjësisht jetën. Në dhjetor të vitit 1999, në moshën 17-vjeçare, ai dhe shoku i tij u drejtuan për nga shtëpia e një banori të papunë të zonës. 44-vjeçari ishte etiketuar "hipi" në qytet, për shkak se ai ishte një kampion i paqes dhe kundër dhunës.
Dy adoleshentët kishin pirë së tepërmi dhe kishin si qëllim për t´i dhënë "një mësim" hipisë, sepse ai kishte guxuar t´i kritikonte ata herë pas here. Ata e rrahën 44-vjeçarin derisa ai humbi ndjenjat dhe më pas u larguan, duke e lënë të plagosur rëndë. Burri humbi jetën më pas në spital.
Sulmi fatal e dërgoi Kneifel në burgun gjerman më të madh të të rinjve. Vendimi i gjykatës ishte: pesë vite burgim për vrasje me dashje. Në gjyqin ndaj tij, ekspertë të shëndetit mendor i atribuan çrregullime të shumta psiqike dhe hodhën dyshimet nëse ai nuk mund të shkëputej ndonjëherë nga dhuna.
Pyetje dhe përgjigje
Pastori i burgut Dieter Kulks e shoqëroi Kneifel kur ai u nda nga ekstremistët e djathtë dhe nisi të ndiqte shërbesat fetare të kishës. Për pastorin, ndryshimi i Kneifelit ishte i besueshëm, për shkak se ai e kishte pranuar gjithmonë fajësinë e tij.
"Kjo është ajo çka ngriti pyetjen, se kujt duhet t´i përgjigjej për fajin e tij dhe se kush mund t´a falte atë për këtë faj," kujton Kulks. "Ky ishte fillimi i pyetjeve fetare."
Johannes Kneifel doli nga burgu si një i krishterë, i pasigurt në lirinë e rigjetur. Shumë shpejt ai e gjeti qëndrueshmërinë në një kongregacion të shenjtë baptist.
Në vend të propagandës së ekstremit të djathtë ai lexonte Biblën. Në vend të inxhinierit, ai ëndërronte që të bëhej pastor. Pas një viti praktikë me baptistët, Kneifel vendosi të studiojë teologji.
Ai e shkruajti në një libër historinë e tij, kthimin nga neo-nazist në pastor. Për të, ky ishte reflektimi më i dhimbshëm i mundshëm në jetën e tij të re. Për kritikët, ishte mëse e dukshme se ish-neonazisti po kërkonte vëmendje dhe donte të bënte emër, akuzë të cilën Kneifel nuk e pranon. "Njerëzit që largohen nga ekstremistët e djathtë shpesh tërhiqen në heshtje dhe anominat, sepse me një të kaluar të tillë është shumë e vështirë që të pranohesh në shoqëri," thotë ai.
Një shembull
Shumë shpejt Kneifel nisi të punojë si pastor në një kongregacion të pavarur baptist protestant. Ai donte të punonte në një vend ku kishte njerëz të tjerë "që kishin humbur rrugën". Veçanërisht ai donte të punonte me fëmijë dhe adoleshentë, me shpresën se mund t´i ndihmonte me anë të biografisë së tij.
01.10.2012 DW Politik direkt Johannes Kneifel Johannes Kneifel
Ai thotë se "zbulova që me të kaluarën time mund të jem dikush me të cilin këto njerëz mund të flasin, gjë që nuk mund t´a bëjnë kurrë më përfaqësues të tjerë të kishës. "Gjëja më e rëndësishme për mua është që të vazhdoj e t´i them vetes se gabimi im është shlyer dhe se kam shansin t´ja filloj nga e para. Një shans që m´u dha nga Zoti dhe shoqëria."
Vetëm nëse ai vetë e jeton këtë fillim të ri, ai mund të jetë një shembull për të tjerët. "Dua që t´i bëj njerëzit që janë në situata të ngjashme, që të kuptojnë se mund t´ja dalin mbanë e të nisin një jetë të re."