Ardit Gjebrea: Ju rrëfej detajet e ardhjes së Gymysh

Të famshmet që kanë shkelur posaçërisht në Tiranë për të qenë partnere të Ardit Gjebresë për një natë të vetme në skenë, më së shumti kanë qenë italiane. Por kësaj here ajo do të jetë një turkeshë me nam. Ka bukuri tipike ballkanase dhe do të përshëndesë turqisht me “mehraba”! Tashmë limuzina është gati, një suitë hoteli po ashtu, për të pritur aktoren turke Songul Oden, e njohur si Gymysh, e cila mbërrin sot në Aereoportin e Rinasit. Ajo ende nuk e di sa fansa ka këtu, por pa dyshim që nuk do çuditet përderisa ka arritur të marrë vëmendjen po aq sa të një ylli Holliwood-i. Producenti i “Kënga Magjike”, Ardit Gjebrea, deri në momentet e fundit preferoi ta ruante enigmë, nëse ajo do të vinte apo nëse në vend të saj do të ishte thjesht sozia. Për gazetën “Panorama”, Gjebrea zbulon të gjitha detajet e mbërritjes së aktores në Shqipëri, për të qenë në krah të tij sot në mbrëmje, në finalen e “Kënga Magjike 2011”
Sot në mbrëmje është nata finale e festivalit “Kënga Magjike 2011”. Çfarë suprize mund të na zbulonit paraprakisht?
Është e çuditshme dhe e pabesueshme se si atmosfera është elektrizuar, pas natës së dytë të festivalit “Kënga Magjike”. Ndihet ankth shumë i madh tek këngëtarët që kanë votuar njëri-tjetrin, dhe presin të performojnë sot në mbrëmje, që është dhe nata finale. Të gjithë presin surprizat e show-t, që në radhë të parë janë këngët e përzgjedhura të kësaj nate. Por teksa e nisa që në fillim bisedën time që kur thashë “e pabesueshme”, e kisha fjalën tek interesimi i të gjithë telenovelistave (nëse mund t’i cilësojmë kështu) për ardhjen në Shqipëri të aktores turke Songyl Oden, e njohur si protagonistja e telenovelës “Gymysh”, që po transmetohet në “Tv Klan”.
Pra Gymysh do të vijë…?
Sigurisht që do vijë. Tashmë të gjitha negociatat me aktoren përfunduan. Edhe pse e kishim pak të vështirë të rakordoheshim, sepse ajo ishte tepër e zënë këto kohë.
Pse vendose të kishe për partnere këtë aktore që vjen nga Turqia, ju e keni ndjekur telenovelën?
Të them të vërtetën, unë nuk e shoh telenovelën “Gymysh”, sepse nuk kam kohë, por ngado që shkoja dëgjoja të flitej për të. “Gymysh” ka një audiencë të paparë, dhe përderisa e pashë që kjo aktore po kthehej në një fenomen jo vetëm për telespektatorët por edhe në televizionin “Klan”, mendova pse jo, pse të mos vijë, pse të mos e sjell në Tiranë? Përderisa edhe ne vetë shkallëve me shaka përshëndeteshim me fjalët “Yakshamlar!” e “Mehraba”, pse jo?
U fol se Songul vjen së bashku me partnerin e saj në film, Kývanç Tatlýtuð (Mehmetin), i cilësuar nga media ndërkombëtare si Brat Pitt i Turqisë. E vërtetë është?
Jo, jo ajo vjen vetëm. Mehmeti në këtë rast jam unë, kështu që ç’lidhje ka Mehmeti…?! (qesh)
Kureshtarë jemi të dimë se sa kushtoi ardhja e aktores turke më të famshme të momentit…
Unë nuk do doja të jepja shifra, pavarësisht se ajo nuk ka kushtuar pak. Por do thosha që nga të gjitha partneret e mia që kam sjellë në Tiranë, që nga Natalia Estrada, Brigitte Nielsen, Alba Parietti, e deri tek Ornella Mutti, Gymyshi më ka kushtuar më shtrenjtë nga të gjitha.
Çfarë tip partnereje do të jetë Gymysh? Deri në këto momente që po flasim e ke takuar  personalisht aktoren?
Unë as e kam takuar, as kam folur në telefon me të dhe as kam kontaktuar në ndonjë mënyrë tjetër. Takimi ynë i parë do të jetë sot në drekë. Nuk po jap orën dhe vendin ku do takohemi, sepse e di që do të mund të ketë dyndje fansash. E them këtë, sepse ndodhi që në televizionin “Klan”, pasi doli në gazeta hamendësimi që do të vinte Gymyshi, shumë menduan se ajo do të vinte tek “E diela shqiptare”, dhe oborri i “TV Klan” u mbush me gati 500 gra, të cilat prisnin të bënin fotografi me Gymyshin. Unë kam mbetur i shtangur nga dëshira e madhe e tyre dhe ky përjetim i emocioneve të tyre për të bërë një fotofrafi me aktoren. Tani që ardhja e saj është një realitet, jam vërtet i lumtur.
Aktorja do të bëjë prova, sa është përgatitur për të qenë në krahun tuaj në këtë rast?
Në fakt, ne do të kemi një takim bashkë, do të drekojmë së bashku sot siç e thashë më sipër, dhe unë do ta sqaroj për gjithçka që do të ndodhë dhe nuk mendoj se do të ketë vështirësi për të. E them këtë, pasi unë kam tejkaluar vështirësitë me Brigitte Nielsen, që ka qenë partnerja më e papërmbajtshme që kam pasur ndonjëherë në jetë. Mendoj që Gymyshi, të paktën me aq sa më kanë treguar nga telenovelat, është vajzë e shtruar dhe e qetë. Edhe pse flet vetëm turqisht, për ne nuk përbën pengesë, pasi ne kemi aq shumë fjalë turqisht në përdorim, sa s’besoj se do të kemi problem. Madje, jam çuditur deri në pataksje, kur pashë që përkthyesja e turqishtes më kishte nxjerrë 16 faqe format A4 të fjalëve turqisht që janë edhe në shqip. Kështu që nuk mendoj se do ta kemi të vështirë komunikimim më Gymyshin.
Kjo do të thotë që në këtë lloj skenari ne do kemi më shumë fjalë turqisht?
Jo, ne do të kemi fjalë shqip, në këtë rast turqit do të flasin shqip. (qesh)
Po për veshjen çfarë është menduar, ajo vjen me stilin e saj e saj apo të imponuar nga ju?
Jo, do të vijë me veshjen e përgatitur nga vetë ajo. Gjatë bisedimeve ka marrë të gjitha informacionet se çfarë do të bëjë dhe kështu që e ka të qartë prezencën e saj në këtë natë spektakli.
Mendoni se ka ndikuar ardhja e Gymyshit në shitjen e biletave të natës finale?
Në shitjet e biletave të natës finale, ardhja e aktores nuk ka ndikuar absolutisht. Sepse biletat e natës finale janë mbaruar që ditën e martë, dhe për këtë motiv kam hequr të gjitha telefonat e nuk kam asnjë kontakt telefonik me botën. Kështu kam përjetuar pesë ditë shumë të bukura në qetësi të plotë, duke vazhduar me provat. Sigurisht, të gjitha mesazhet e rëndësishme i kam marrë nga asistenët e mi.
Partneret e huaja VIP janë më të gatshme për një prezantim “live” edhe pa prova?
Jo, ato që vijnë nga jashtë, kanë thënë pesë fjalë dhe kanë ikur. Ato po t’i vini re me kujdes nuk janë partnere, por prezencë skenike. Dhe kur kanë qenë Natalia Estrada, Brigitte Nielsen apo Alba Parietti, ato kanë dalë maksimumi gjithsej 10 herë në skenë. Të gjitha prezantueset shqiptare kanë qenë non stop në krahun tim, dhe kemi prezantuar bashkërisht festivalin. Në rastin e të huajave, jam munduar që mjeshtërisht bashkë me skenaristët Aldon Lipe apo Pandi Laçon (që kam pasur bashkëpunim) t’u përshtatemi partnereve që kanë ardhur nga jashtë duke sjellë prezencën e tyre në masën e duhur, por edhe të dëshirueshme për publikun.
Gymysh: Cila është 30-vjeçarja e ndrojtur që po çmend botën
Ajo i ka bërë për vete gjithë fansat e telenovelave për natyrën e saj, të një vajzë të urtë dhe që intrigon. Edhe pse një aktore e bërë e njohur në Turqi, fama e saj ka mbërritur deri në shtetet më të zhvilluara të Perëndimit, ndërsa e ka parë veten në qendër të vëmendjes edhe të mediave italiane. Protagonistja kryesore e premierës turke që po shfaqet në televizionin “Klan”, është dëshmitarja e një historie të vërtetë dashurie, që për momentin ka kapur shifra rekord shikueshmërie, jo vetëm brenda vendit të saj, por si një fenomen televiziv i vendeve arabe e të Ballkanit. Eshtë komentuar si femër me shumë ëndrra që jeton martesën me Mehmetin, një mashkull ky i dëshpëruar. Po cila është aktorja Songul Oden (Gymysh), e cila luan dramën e dashurisë me Kývanç Tatlýtuð – Mehmet, ndërsa episodi i fundit ka regjistruar vetëm në Arabinë Saudite, në “MBC channel”, 85 milionë shikues. 30-vjeçarja aktore luan në telenovela që nga viti 2001. E lindur në Diyarbakýr, deri në shpërnguljen e familjes më vonë në Ankara, ajo u shfaq në ekran për herë të parë në vitin 1999 në serialin televiziv ”Ferhunde Hanýmlar”, dhe 5 seriale të mëvonshme. Eshtë vlerësuar me shumë çmime, dhe u bë mjaft e kërkuar për botën arabe, ndërsa tani bën jetën e një stari me axhendë shumë të ngjeshur njësoj si yjet e Hollywood-it, ku nuk përjashtohen edhe aktivitetet e bamirësisë. Në intervista të ndryshme, ajo ka pohuar se televizioni ka një fuqi të jashtëzakonshhme për t’i dhënë famën një femre, gjë që i ka ndodhur dhe asaj vetë. Pyetjes se a e ka pasur të vështirë të bashkëjetojë me famën, ajo i është përgjigjur: ”Në fakt, unë e harroj statusin tim e “famshme”. Jam totalisht e turpshme, dhe hyj tek njerëzit që preferoj të qëndroj në backstage. Aktrimi është thjesht profesion dhe s’ka lidhje me jetën time të vërtetë. Dhe të jesh i famshëm, nuk do të thotë se je i lumtur”, pohon ajo. Në showbiz-in turk, janë ngritur pikëpyetje për një marrëdhenie dashurie në jetën reale me aktorin që luan Mehmetin. Ata janë parë gjithmonë e më shumë bashkë, duke u komentuar si çifti legjendar.
Klotilda Harka

Lubonja: Kadare e Rama, kujtimet si operacion plastik

I ftuar në emisionin “Opinion” për të diskutuar mbi librat e fundit që po bëjnë bujë në Tiranë, citova edhe një herë Max Weber-in, sipas të cilit: “Në fushën e aktivitetit intelektual mund të thuhet se është ‘personalitet’ vetëm ai që i shërben thjesht dhe pastërtisht objektit të tij. Nuk mund të jetë ‘personalitet’ ai që, si një tregtar, nxjerr në skenë, së bashku me objektin të cilit duhet t’i dedikohet, edhe veten e tij”. E kam cituar për herë të parë në shkrimin “Mbi personin dhe personazhin Kadare” (Korrieri, 23 tetor 2006) ku, mes të tjerash, shkruaj se mund të vijë një moment në aktivitetin e një figure të njohur kur ai kthehet në personazh duke reshtur së qeni një person; kur, më shumë sesa ajo që bën, të vlejë ajo se kush e bën, kur vetvetja e tij bëhet objekt i aktivitetit të tij më shumë se vepra, madje në një shkallë të tillë saqë ai sillet sikur vetë ekzistenca e tij të jetë një kryevepër. Nuk bëj pjesë ndër ata optimistë që besojnë se idetë e tij mund të ndryshojnë shpejt e shpejt botën edhe kur ato janë të mbështetura nga filozofë e mendimtarëve të mëdhenj si Weberi. Përkundrazi, bëj pjesë ndër ata që, edhe për shkak të përvojës, përsërisin shpesh e më shpesh me ironi aktualitetin, që prej 10 mijë vjet para Krishtit, të thënies së famshme të Solomonit “Stultorum infinitus numerus est” (I pafund është numri i budallenjve), paçka se s’gjej, megjithatë, kuptim më të mirë jete sesa të provokoj në emër të së vërtetës besimin syverbër të “budallenjve” në zotat e rremë, me shpresën se e vërteta, si ato oazet që mbijetojnë në shkretëtirë, do të gjallojë ndonjë ditë edhe tek ata. Megjithatë, për të qenë i sinqertë, nuk mund të mos çmeritem duke konstatuar se, që nga viti 2006 e deri tani, pra në harkun kohor të vetëm 5-6 vjetëve, fenomeni i kthimit të personave në personazhe, në matrapazë e tregtarë të veprës së tyre, ka ecur si rëra në shkretëtirë me hapa të tillë galopantë, saqë po vazhdoi kështu edhe disa vjet, shkretëtira shpirtërore e shqiptarëve do të arrijë kulme të papara. Në emisionin për të cilin e kam fjalën, tre botues kishin dalë në skenë për të promovuar autorët e tyre, pasi kishin shpërndarë e botuar nëpër të gjitha gazetat pjesë të tëra nga librat që sapo kishin botuar, të cilat i gjeje madje edhe në dy-tri-katër gazeta njëherësh, shoqëruar me foto të stërmëdha të autorëve në faqe të parë – gjë kjo e paparë në ndonjë vend që ka respekt për librin dhe lexuesin. Drejtuesi i emisionit, Fevziu, ishte edhe ai një ndër autorët. Pashë pastaj Panairin e Librit të uzurpuar nga këta personazhe, ku radha të rinjsh prisnin të merrnin autografe për libra rreth cilësisë së të cilëve s’kishin asnjë ide, madje në mungesë totale të ndonjë kritike serioze për ta. Kjo pasi vlera e tyre nuk diskutohej; për këtë mjaftonte vetvetja e autorëve të dalë në skenë, pasi “videokracia”, sipas së cilës po dole në gazeta e televizion të shohin të gjithë dhe bëhesh popullor dhe kësisoj i suksesshëm; se “të jesh” do të thotë “të dukesh nëpër media”, ka arritur në mbretërinë tonë një grotesk të paparë.

***
Fenomeni i autorit që del përpara veprës ra më së shumti në sy në ata libra që përmbajnë memuaristikë, pasi, për nga vetë natyra e kësaj krijimtarie, janë ata ku autori merret me vetveten duke e bërë atë personazh. Dy librat që më tërhoqën më së shumti vëmendjen në këtë lëmë ishin ai i Helena Kadaresë (ku personazhi, në fakt, është Ismail Kadareja, që del se është bashkautor, pasi me një deklaratë të papërgënjeshtruar nga autorja dhe botuesi, deklaroi së fundi se i paskësh dhuruar së shoqes 70 faqe e se po ashtu është edhe censor i librit, pasi i ka prerë 100 faqe), si dhe libri i Edi Ramës, “Kurban”. Në këtë shkrim do të merrem me këta dy libra, por duke pasur parasysh se fenomeni për të cilin po shkruaj është shumë më i gjerë. Duket sikur janë të ndryshëm dy librat në fjalë, pasi të ndryshme janë periudhat për të cilat shkruhet e të ndryshëm brezat e autorëve, por, paradoksalisht, duke lexuar faqet e tyre kuptohet lehtë se që të dy janë të ngjashëm në thelb. Ngjashmëria më sipërfaqësore është se që të dy kërkojnë të na tregojnë versionin e tyre të kohëve të kaluara, në të cilat, në një mënyrë apo në një tjetër, të dy personat/ personazhe kanë qenë protagonistë e që shqiptarët i kujtojnë si kohë të këqija; ngjashmëria më e thellë qëndron në atë se metoda e mendimit dhe e të shkruarit – që është vetë njeriu – është huazuar nga ajo kulturë që tjetërkund e kam quajtur kulturë e “manipulim- simulimit”, që e kemi provuar në trajtën e vet më të shëmtuar në memuaristikën e Enver Hoxhës, i cili e shkruante historinë sipas midesë së vet, pasi raporti i këtij njeriu me të vërtetën ishte i tillë që mendonte se duke qenë i pushtetshëm, kishte pronë edhe mbi të vërtetën – çka ia bënte të ligjshëm jo vetëm përgojimin e kujtdo sipas qejfit, por deri edhe gënjeshtrën, edhe retushimin e ngjarjeve, deri të fotove të së kaluarës, duke fshirë krejtësisht nga skena personazhe e ngjarje e duke sajuar apo nxjerrë në pah të tjerë, sipas regjisë së egos dhe interesave të tij personale, por krejtësisht në dëm të së vërtetës. Mjafton të lexosh vetëm pak faqe për të kuptuar shfaqjen e kësaj kulture në dy librat në fjalë e pikërisht në raportin e keq të autorëve me të vërtetën. Duke lexuar këta dy libra më erdhi spontanisht të përdor metaforën: memuaristika si operacion plastik. Kjo, pasi kush i njeh ngjarjet dhe historitë e përshkruara, por edhe personat personalisht, nuk mund të mos zgurdullojë sytë duke parë se si janë fshirë nga tiparet e tyre rrudhat e jetës; shenjat e plagëve që kanë marrë, se si kanë fryrë me silikon buzët e kanë ngritur gjinjtë, kanë mbjellë flokë e më the të thashë, duke e bërë personazhin e dalë kësisoj tjetër gjë nga personi që kemi njohur. Por, pse të ndodhë kjo? është pyetja. Çdo të thotë për një person të shfaqet si një personazh që s’korrespondon me të? Sipas cilit model e plazmon ai personazhin vetvete? Kjo është një dramë më vete, në fakt. Kjo shpjegohet me atë që mund të quhet intencionaliteti i librit. Drama e librave të shkruar sipas kulturës së manipulim- simulimit është se ato nuk shkruhen duke pasur parasysh atë lexues që është, në thelb, lexuesi kryesor i një autori, vetvetja, sipas idesë se një libër i mirë është para së gjithash një bashkëbisedim i sinqertë me veten për ta njohur atë dhe botën më mirë. Kultura e manipulim-simulimit, që ne e kemi zhvilluar tejskajshëm në periudhën e realizmit socialist, nuk e njeh këtë lloj krijimtarie, ajo nuk synon njohjen e së vërtetës, përkundrazi, ajo sendërgjon vepra që shkruhen për një publik që synohet të gënjehet, manipulohet, të sundohet, të seduktohet nga autori në emër të rritjes së pushteti të tij apo të pushtetit që ai përfaqëson. Në dy librat në fjalë gjejmë me okë të vërteta të dhunuara nga vullneti për pushtet i personazheve që flasin për veten, nga narçizizmi i tyre, nga nevoja e tyre për të kontrolluar të kaluarën, historinë, për të krijuar një version dominant të kësaj historie që synon, me kalimin e kohës, të eliminojë çdo histori tjetër. Ajo që zhduket pas këtij operacioni plastik është ajo më e bukura gjë që mund të ishte: vetvetja e autorit, e vërteta e tij e, në një kuptim më të gjerë, njohja. Por kjo nuk ka shumë rëndësi në këtë lloj kulture. Rëndësi ka imazhi, madje, edhe kur flas për lexues, kam përshtypjen se për këta autorë nuk ka aq rëndësi lexuesi se sa spektatori jo aq ajo se çfarë kanë shkruar se sa buja televizive e promovimit, të ftuarit e rëndësishëm që do të marrin pjesë, numri i shitjeve, intervistat, zaptimi i faqeve të gazetave që ka të bëjë me ruajtjen në faqe të parë të imazhit, për të mos u zhdukur, për “të qenë”. Librat janë kësisoj një lloj “substitute” (zëvendësues) i personit të bërë personazh.
***
Le të hyjmë pak më konkretisht në dy librat në fjalë. Në rastin e Kadaresë, operacioni plastik me të cilin kemi të bëjmë synon kryesisht pastrimin e jetës dhe veprës së tij nga bashkëpunimi me regjimin e Enver Hoxhës, madje deri edhe paraqitjen e saj si jetë/vepër kundër atij regjimi. Është një operacion që nuk e ka për herë të parë që e kryen. Në fakt, operacioni plastik, si ruajtje imazhi, ka edhe një karakteristikë. Ai që i hyn atij pas një kohe ka nevojë për një operacion tjetër pasi moskompatibiliteti organik me silikonin vjen e bëhet i tillë saqë duhet një ndërhyrje e re. Kësaj here Kadareja ka përdorur të shoqen. Si edhe më parë, ai i drejtohet madje një publiku të huaj më së pari, por me shpresën se edhe versionet jo konform të vetat për të kaluarën e jetës dhe veprës së tij me kalimin e kohës, e me imponimin e versionit që pranon bota e huaj, do të zhduken. Në këtë kontekst, një “ndërhyrje” e re interesante që gjeta ishte ajo se, sipas zonjës Kadare, shkrimtari ynë i madh nuk i përket sojit të atyre autorëve që në rini kanë qenë besues të komunizmit, pastaj kanë filluar të ndërgjegjësohen e të krijojnë vepra me probleme disidente, dhe pastaj janë arratisur jashtë. (Të vjen ndërmend në këtë rast Çeslav Milosi). Jo, sipas Kadarejve, shkrimtari ka qenë i ndërgjegjshëm qysh në moshë shumë të re për regjimin. E provon këtë romani “Qyteti pa reklama”, sipas tyre i shkruar andej nga viti 1959, i cili, sipas autores, nëse nuk është “antikomunist”, është “akomunist”. Le ta pranojmë deri këtu këtë version, edhe pse nuk mund të mos kujtojmë se ky libër nuk është botuar asokohe, por, në vitet ‘90, e me këtë rast kemi të drejtë të dyshojmë për vërtetësinë e kësaj kur kemi parasysh se me një operacion të paparë plastik Kadareja na e shiti edhe poemën “Pashallarët e Kuq” si antikomuniste në këto vite. Por, problemi kryesor që nxjerr versioni i antikomunistit të hershëm është se autorit/es në këtë rast i duhet të shpjegojë pse ky antikomunist ka bërë në vazhdim vepra prokomuniste, madje një korpus të tërë ku hyjnë vëllimet me poezi e poema për ndërtimin e socializmit e për shekullin e komunizmit, sikurse edhe dy poemat e mëdha të vlerësuara me çmimet më të larta të Republikës: “Pse mendohen këta male” dhe “Shqiponjat fluturojnë lart”, por edhe vepra të tilla si “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” (i cili është krejtësisht në koherencë me mënyrën se si e trajtonte regjimi Luftën Nacional – Çlirimtare, por edhe priftërinjtë, edhe botën kapitaliste), romanet “Dasma” e “Kështjella” etj. Për t’ia arritur kësaj në operacionin e vet plastik, zonja Kadareja heq thuajse krejtësisht “dhjamërat” e vëllimeve me poezi, të cilat nuk përmenden fare në libër. Pastaj përdor edhe shumë silikon për të fryrë e transformuar vepra të tjera. Kështu, për shembull, i heq novelës “Përbindëshi” intencionin e asokohshëm duke “harruar” të thotë se Kali i Trojës ku qëndronin armiqtë e Tiranës, që kërkonin të hynin pabesisht brenda për të djegur qytetin, ishte metafora e përdorur për revizionizmin që e gjeje asokohe rëndom në propagandën kundër BS. Personalisht e kujtoj kështu novelën e lexuar në atë kohë, sepse jam i sigurt që autori i ka bërë edhe asaj operacion plastik, siç i ka bërë p.sh. versionit të asokohshëm të “Kështjellës”, simbol i rezistencës së Shqipërisë ndaj imperializmit dhe revizionizmit, që, në versionin e fundit, është ndryshuar në simbol të një kështjelle që mbron Krishterimin nga sulmi Islam. Shumica e shqiptarëve as i dinë këto, po ç’rëndësi ka kjo për kulturën e manipulimi-simulimit? Dikush mund të thotë se një ditë studiues seriozë do të merren me këtë dhe do të nxjerrin përfundimet e tyre, pasi veprat, ashtu si janë shkruar në atë kohë, shpesh edhe me shpjegimin që u bën autori, janë ende nëpër biblioteka. Por, siç e thashë, kultura e manipulimit nuk punon për njohjen, as për një grusht të diturish: ajo punon për “popullin”, imagjinatën e tij kolektive, pushtetin mbi të; ajo punon për mistifikimin dhe historia ka treguar se mitet, një herë që janë ndërtuar, zor se mund të rrëzohen nga fakte “dytësore”, “të parëndësishme”. Ajo që ka të re libri në fjalë në aspektin e mistifikimit është se tani duket se po bëhet përpjekja që krejt jeta e autorit/personit t’i përshtatet operacionit që u është bërë veprave. Më bëri shumë përshtypje fakti se në këtë operacion të fundit plastik Kadareja paraqitet sikur të ketë qenë ndonjë shkrimtar i formuar në kohën parakomuniste e që, deri tek “Dimri i madh”, paska shkruar vepra në mos “antikomuniste”, “akomuniste” – aq sa kjo paska rënë në sy duke e rrezikuar atë. Në këtë pikë të rrezikut, sipas autores, ky vendos të bëjë një “kompromis” me diktatorin (a thua se ishte i barabartë me të), duke vendosur të shkruajë një libër politik që do ta mbronte nga armiqtë e shumtë. Por, kujdes, edhe këtu kompromisi është i justifikuar. Vërtet po hyjnizon diktatorin, por ama Kadareja paraqitet sikur ka qenë dakord me prishjen pasi shpresonte se Shqipëria do të kthehej nga Perëndimi. Le t’i harrojmë librat e shumtë me poezi e prozë të viteve ‘50-‘60 që vetëm akomuniste nuk mund të quhen, përkundrazi, janë propagandë e gjallë. Le të harrojmë se antikomunisti në atë kohë kishte bërë kërkesën për t’u pranuar në Partinë Komuniste, pjesë e së cilës u bë duke marrë edhe urimin personal në shtëpinë e tij të Nexhmije Hoxhës. Por si mund të pranohet versioni se autori besonte se prishja me BS ishte pozitive kur dihej që në vitet ‘60 se prishja ishte bërë në emër të mbrojtjes së Stalinit kundër revizionizmit dhe se ishin revizionistët ata që akuzoheshin se kërkonin të afroheshin me Perëndimin? Jo vetëm, por libri është shkruar dhjetë vjet pas kësaj prishjeje, kur ishte bërë e qartë se Shqipëria jo që s’ishte kthyer nga Perëndimi, por kishte përqafuar eksperimentet e Revolucionit Kulturor kinez dhe ishte izoluar tragjikisht nga bota. Silikoni, megjithatë, mendohet se është aq i suksesshëm, sa mund t’i bëhet mishi dhe gjaku i vërtetë njeriut e t’i trajtojë kockat dhe mishin e tij të plakura si mbeturina që duhen nxjerrë jashtë. Për ta bërë sa më të vërtetë silikonin, zonja Kadare na tregon edhe disa anë të mbrapshta të autorit. Por edhe këtu operacioni bëhet me kujdes, sipas një shijeje të kulturës së “simulimit” që t’i përgjigjet gustove të publikut shqiptar që tërhiqet aq shumë nga njeriu i fortë, i gjithëpushtetshëm. Kadareja shfaqet edhe si personazh “i keq”, por i keq si perënditë, si Zeusi, p.sh., i cili ka edhe zemërimet e tij të padrejta. Kujtoni p.sh. trajtimin në libër të Qoses, të ish-presidentit Meidani apo të kritikut Agim Vinca: se si Zeusi hedh rrufetë e zemërimit mbi ta. Po ashtu, shëmbëllyeshëm me Zeusin, ai ka edhe impulset e tij seksuale, lë me barrë ndonjë tokësore andej-këtej, gjithmonë të bukur yll, por Zeusi mbetet Zeus. E vërteta që humbet në tërë këtë histori është raporti i shkrimtarit dhe i njeriut në përgjithësi me regjimin diktatorial. Duke na e paraqitur shkrimtarin si ata heronjtë pozitivë të soc-realizmit, dhe jo si bashkëpunëtor me hir ose me pahir të së keqes (në rastin në fjalë më shumë me hir sesa me pahir), humbet jo vetëm e vërteta e njohjes së asaj kohe për të cilën kemi aq shumë nevojë që të mos përsëritet, siç po na përsëritet, – dhe prandaj po na përsëritet, – por humbet drama e vërtetë njerëzore e intelektualit në diktaturë. Mirëpo zonja Kadare u cilësua “Autorja e vitit”. Dhe duhet ta duartrokasim, s’kemi ç’bëjmë. Vazhdojmë të jetojmë në mbretërinë e gënjeshtrës, që është ndërtuar me kontributin e rrallë të të shoqit. A nuk kaluam gjysmë shekulli nën mbretin e parë të saj? Jo më kot një lexues i shkruante te “Shekulli” Hans Joachim Lanksch-it që reagonte për disa gënjeshtra në libër lidhur me marrëdhëniet e Kadaresë me Camajn: “Zoti Lanksch, mos u bëni naiv! A mendoni se i bëhet vonë dikujt në Shqipëri për të vërtetën? Shqipëria është botë e çudirave dhe e vërteta është irrelevante dhe diçka me të cilën merren vetëm ‘marksistë- leninistët’. Ismail Kadare është Liza në Botën e Çudirave dhe ai nuk e ka për gjë ta përshtrijë kreativitetin letrar edhe në botën reale. Nga ana tjetër, publikut nuk i bëhet vonë se a gënjen Liza apo jo. A nuk e dini se Kadare është disidenti më i madh në Ballkan, Europë, botë dhe më gjerë? A nuk e dini se të gjithë librat e tij kanë qenë kundër diktaturës, por këtë kanë mundur ta kuptojnë vetëm të zgjuarit? Njësoj si rrobat e mbretit që kanë mundur t’i shohin vetëm të zgjuarit”.

Skënderbeu kishte një vajzë, quhej Vojsava?

Ilirian Gjika

Të “ndrydhur” në problemet e realitetit shqiptar një pjesë e konsiderueshme e studiuesve dhe historianëve tanë presin që edhe për epokën e Skënderbeut, ashtu si edhe për periudha të tjera të historisë së Shqipërisë, të dhënat dhe faktet e reja të publikohen vetëm prej të huajve dhe botimeve të tyre. Një gjë e tillë po ndodh rëndom jo vetëm për dëshirën apo mungesën e seriozitetit të historianëve tanë, por për mundësitë e pakta që u krijohen shpeshherë atyre nga ana e shtetit, qoftë edhe nga institucionet e tjera kulturore.
Ndërkohë që të paktat zbulime që janë bërë kryesisht jashtë shtetit në arkivat, bibliotekat, apo në kisha dhe varrezat historike janë bërë nga studiues shqiptarë, të ndodhur në vendet përkatëse rastësisht si diplomatë, për arsye familjare, ose nga ndonjë iniciativë e “çartur” private e ndonjë hulumtuesi “aventurier”.
Pavarësisht se me sytë e kthyer nga “sofra” e miqve të huaj nga e cila mund të na vijë ndonjë “thërrime” apo “kafshatë”, historianët tanë duket se nuk janë më ata të parët. Duke qëndruar stoikë në tezat dhe qëndrimet e tyre duket se ata nuk po vazhdojnë të përpiqen që të shfrytëzojnë edhe këto mundësi që na vijnë nga perëndimi, për ta pasuruar sadopak mozaikun e paplotësuar të historisë sonë kombëtare.
Diçka e tillë po ndodh edhe këto ditë kur tashmë nuk janë fajtorë institucionet dhe media, por pikërisht studiuesit dhe historianët, të cilët ndoshta këtë periudhë vere ndodhen diku “me pushime”.
U bë afërsisht një muaj që Gazeta Shqiptare dhe suplementi i saj kulturor Milosao, i cili tashmë është shdërruar në një institucion të mirëfilltë të kulturës shqiptare, publikoi një dokument shumë të rëndësishëm për historinë e Kastriotëve siç është pema gjenealogjike e tyre. Po çfarë ndodhi vallë? Ajo që duhet të shkaktonte “tërmet” nuk u pa, thua se gjithë njerëzit e kësaj fushe kanë rënë në “letargji”. I çuditshëm është fakti që askush qoftë prej “patriarkëve” të historisë, qoftë të tjerë të një “kalibri” më të vogël, nuk bënë gjatë kësaj kohe as reagimin më të vogël, si në median e shkruar ashtu edhe atë elektronike. Mos vallë këtyre historianëve “të rëndë” nuk i interesojnë faktet e reja, apo mos ndoshta kanë dashur t’i zbulojnë vetë dhe ndjekim në heshtje dhe indiferentizëm këto zbulimet apo konstatime. Mos ndoshta duhet të presim ndonjë tjetër botim si ai i Skënderbeut të Shmidit që të rebelohemi dhe të organizojmë ndonjë “kryqëzatë” të re në media duke protestuar se, përse të tjerët na e shkruajnë historinë pa na pyetur më parë.
Megjithatë po përpiqem që ta sjell përsëri në vëmendje këtë “precedent” siç është dokumenti i publikuar në “Milosao”. Jo më shumë por një muaj më parë erdhi në vendin tonë përfaqësuesi i njërës prej dy degëve të familjes Kastrioti që jetojnë sot në Itali. I ftuar nga Instituti Kombëtar i Diasporës, pjesë e Ministrisë së Punëve të Jashtme, pasardhësi i Heroit tonë Kombëtar, z. Giorgio Maria Castriota Skanderbeg, zhvilloi një vizitë zyrtare në Shqipëri, ku vizitoi Tiranën, Krujën dhe Dibrën. Ndërkohë ajo që është e rëndësishme të theksohet është fakti se z. Giorgio, solli nga Italia dhe dorëzoi në Arkivin e Shtetit dhe Muzeun e Skënderbeut në Krujë një dokument të vitit 1910, i cili është i njohur zyrtarisht nga Arkivi Qendror i Shtetit Italian, Konsulta Heraldike (Consulta Araldika) dhe Qeveria Italiane dhe pasqyron trungun gjenealogjik të Kastriotëve.
***
Ky dokument nis që nga martesa e Gjon Kastriotit me Vojsavën dhe shkon deri tek lindja e Aleksandrit (Alessandros), njërit prej pjestarëve më të rinj të familjes Kastrioti, lindur në 6 shkurt të vitit 1992. Ai pati fatin që të mos “kyçej” në arkiv, por nëpërmjet “Milosaos” të bëhej publik për t’u ardhur në shërbim jo vetëm studiuesve të fushës, por edhe për t’u njohur nga masa e gjerë e lexuesve.
Nga vëzhgimi për aq mundësi sa na lejonte leximi dhe studimi i bërë nëpërmjet gazetës, nxjerrim si konkluzion se vlera e tij është e patjetërsueshme për Historinë Kombëtare në përgjithësi dhe për Historinë e Kastriotëve në veçanti. Por ajo që duhet theksuar është fakti se shumica e shqiptarëve e ka ditur deri tanimë se Skënderbeu ka pasur vetëm një fëmijë, Gjonin, i cili pas vdekjes së Heroit u largua me të ëmën, Donikën, në Itali. Sipas historisë sonë Gjoni si trashëgimtar i të atit dhe Donika e ëma si ragjente u larguan për në Itali, ku gjetën strehim tek mbreti i Napolit, Ferdinanti. Askund në librat tanë të historisë nuk thuhet se Donika u largua për në Itali me të dy fëmijët. Themi kështu, sepse dokumenti i mësipërm për herë të parë na pohon se Gjergj Kastrioti nga martesa e tij kishte edhe një vajzë, të cilës i kishte vendosur emrin e së ëmës, Vojsavës.
Por risitë që sjell ky dokument janë shumë të rëndësishme dhe mund të themi se ai patjetër do të sjellë ndryshime në rishkrimin e një pjese të historisë së Kastriotëve. Duke i renditur disa prej tyre mund të themi së pari se ai na jep si vit të lindjes së Skënderbeut vitin 1403, ndryshe nga teksti zyrtar i Historisë së Popullit Shqiptar, botim i vitit 2002, i cili në faqen 492 të tij, thekson në ligjëratë të drejtë se Gjergj Kastrioti ka lindur rreth vitit 1405. Kjo është një nga pikat më delikatë të kësaj historie. Pikërisht ditëlindja e Heroit, e cila është përcaktuar si e tillë me përafërsi prej Fan Nolit. Së dyti deri ditën e publikimit të gjenealogjisë ne kemi njohur dy tituj zyrtarë të Skënderbeut si: “Zot i Shqipërisë” dhe “Zot i Qytetit të Krujës”, ndërsa gjenealogjia në fjalë na tregon se ai kishte edhe titujt: “Zot i Monte San Anxhelos të San Xhovani Rotondos (Signore di Monte S. Angelo di S. Giovanni Rotondo), dy feudeve që Ferdinanti, mbreti i Napolit ja dhuroi pas ndihmës ushtarake, që Skënderbeu i dha atij gjatë fushatës së Italisë në fillim të viteve 1460-1461. Këtu jepet edhe viti i dhurimit të tyre në vitin 1464, gjë që tregon se që nga viti në fjalë e derisa vdiq në 17 janar 1468, Gjergj Kastrioti, mbajti edhe këta dy tituj të tjerë.
Që nga viti 1995 në shtypin e shkruar është folur gjerësisht për martesën e Skënderbeut, ku midis të tjerave është theksuar fakti se kurorëzimi i Skënderbeut me Donika Arianitin u bë në 23 prill 1451 në Manastirin e Ardenicës. Edhe në romanin e mirënjohur historik të autorit Sabri Godo, “Skëndërbeu” thuhet se: “Më 23 prill 1451, Skënderbeu bëhej dhëndër i Gjergj Arianitit. Ai u martua me Donikën që kishte aq sa edhe këto ditë prilli, 23, ndërsa vetë ishte 46 vjeç”.(S. Godo, Skënderbeu, 1988, fq. 171 ). Por ndryshe nga ky fakt, të cilin shkrimtari, si njohës i mirë i historisë e ka marrë nga burimet zyrtare, gjenealogjia e mësipërme e Kastriotëve na jep një fakt të ri, sipas së cilës shohim të shkruar se martesa midis tyre u bë pikërisht në 26 prill 1451 dhe jo më në 23 prill të po këtij viti.
Nga kjo martesë lindën sipas këtij dokumenti dy fëmijë. Gjoni i ri në vitin 1456 dhe Vojsava e re, data e lindjes të së cilës nuk jepet. Arsyet në këtë rast duhen hetuar më tej nga historianët. Pra, sot jemi në gjendje të themi se Gjergj Kastrioti e ruajti traditën jo vetëm të fisnikërisë feudale por edhe atë shqiptare të ripërtëritjes së emrave, duke u vendosur fëmijëve të tij emrat e prindërve si: Gjon dhe Vojsava. Por në këtë pikë dokumenti na jep edhe një të dhënë tjetër, që përket tashmë fushës së sociologjisë, e cila flet për dukurinë e endogamisë tek shqiptarët, siç është martesa brenda grupit, racës, fisit apo kategorisë shoqërore.
Në traditën shqiptare endogaminë e kemi ndeshur në disa krahina dhe qytete, ku familjet me origjinë nga radhët e fisnikërisë feudale osmane dhe disa familje të pasura, gjatë shekujve XVIII-XIX, për të mos lejuar humbjen e pronave apo përpjesëtimin e tyre, bënin lidhje martesore midis kushërinjve të rendit të afërt. Kështu gjenealogjia e Kastriotëve na tregon se dukuria në fjalë ekzistonte ndër shqiptarë qysh prej shekullit të XV-të dhe fakti që e dëshmon këtë gjë është martesa e Vojsavës së re, vajzës së Skëndërbeut me Stefan Cërnojeviçin (Stefano Balscia Czernojevic), princin e Malit të Zi, i cili ishte edhe kushëriri i parë i saj.
Sipas dokumentit, Stefan Cërnojeviçi, ishte njëri nga tre djemtë që motra e Skëndërbeut, Mara, kishte nga martesa e saj me Jovan Cërnojeviçin princin e Malit të Zi (Stefani, Gjergji dhe Jovani).
Ndërsa Historografia jonë e bazuar tek të dhënat e Kronikës së Gjon Muzakës si dhe dokumente të tjera, thekson se Mara u martua me Stefan Cernojeviçin dhe jo Jovanin, dëshmi e cila duhet patjetër të verifikohet në të ardhmen, sepse këtu mendoj se ka një mospërputhje, ashtu si në të tjera raste, si edhe në ato që përmendëm më lart.
Ndërkohë që disa vite më parë një projekt italo-shiptar i quajtur “Promoalba” botoi në Leçe të Italisë, librin historik “Periudha Pas Skënderbeut”, të autorit Giancarlo Vallone, Profesor në Universitetin e Salentos, në të cilin flitet për integrimin e shqiptarëve që emigruan në Itali në institucionet e Mbretërisë së Napolit. Aty, ndryshe nga Historia e Shqipërisë, e cila në formën e një kronike ushtarake na përshkruan përpjekjet e Gjon Kastriotit, Skënderbeut të ri dhe të princave të tjerë shqiptarë për të ringritur principatat e tyre, flitet për jetën e Gjonit, Donikës, familjeve fisnike shqiptare dhe pasardhësve të tyre në Itali. Midis të tjerave fakti më pikant është për rolin e rëndësishëm që do të luajë zonja Scanalibecha, siç quhej ndryshe Donika Kastrioti, në oborrin aragonez të Napolit.
Këtu na jepet edhe data 23 maj 1468 kur Donika mbërriti me familjen e saj në Itali, ndryshe nga teksti ynë që i mësohet nxënësve të klasës së XII-të në shkollat e mesme, i cili thekson se “Disa javë pas vdekjes së Skënderbeut e shoqja me Gjonin 13 vjeçar u vendos në Itali” (Historia 4, profili shoqëror, 2010, fq 71 ). Dmth sipas librit që ne i mësojmë nxënësve historinë në shkolla, i bie që Skënderbeu ka vdekur në 17 shkurt 1468 dhe disa javë më vonë, diku në mars Donika dhe Gjoni të kenë shkuar në Itali.
Mbi të gjitha G. Vallone na jep duke cituar edhe burimet nga i ka marrë këto fakte, të cilat janë dokumente napolitane dhe veneciane. Aty jepet edhe fakti tjetër që Donika shoqëroi në vtin 1501 për në Spanjë nënën mbretëreshë Xhovanën e III-të dhe se atëhere ajo ishte 73 vjeçe. Duke qenë e moshuar ajo nuk pati mundësi të kthehej në Napoli dhe vdiq diku midis marsit 1505 dhe shtatorit 1506. Këtë e dëshmon Xhovana e III-të në testamentin e saj, duke theksuar se Donika u varros në manastirin e Trinisë së Shenjtë në Valencia të Spanjës.
Për këtë problem ka qenë shtypi i shkruar, i cili ka dhënë edhe shkëndijat e para në shkrime të tilla si e “E panjohura e Donikës”, nga I. Gjika në 12 09 2008, ndërsa disa muaj më vonë pikërisht në 26 12 2008, Prof. Valter Shtylla në të njëjtën gazetë, ( Standart), publikoi shkrimin “Varret e Kastriotëve, Monumentet Flasin”, ku fliste midis të tjerave edhe për eksperiencën e tij të vitit 2001, gjatë së cilës kishte vizituar manastirin mbretëror të San Trinidad në Valencia, ku kishte parë dhe vëzhguar fakte me shumë vlera.
Dhe që atëhere përsëri heshtje rreth këtyre fakteve të reja për Historinë e Kastriotëve, saqë edhe publiku që po i lexon tani këto rreshta duket vërtet i habitur. Për këtë fakt, Historia e Popullit Shqiptar boton në faqen 474 të saj, vetëm një foto me shënimin, “Epigrafi i vitit 1503 i varrit të Alfons Kastriotit në manastirin Real San Trinidat të Valencias”, ndërsa në faqen tjetër shkruhen disa rreshta për Gjon Kastriotin e ri dhe jepet një listë e fëmijëve të tij si:” Gjon Kastrioti vdiq pas vitit 1502 dhe la këta fëmijë: Gjergjin (Skëndërbeun e ri), Kostandinin, peshkop i Izernias që vdiq në moshën 20 vjeçare, Ferranten që ka vdekur në 1561, Federikon që vdiq në moshën 15 vjeçare në Valencia të Spanjës dhe Marien, e cila ju përkushtua të atit”.
Vetëm kaq, duket edhe kjo e shkruar me shpejtësi dhe jashtë kontekstit. Ec e merre vesh pastaj se kush vdiq në Valencia, Alfonsi i epigrafit të varrit apo Federikoja 15 vjeçar.
Nuk është çudi që dikush i revoltuar të thotë siç ndodhi me një koleg disa ditë më parë që tha se, përse ky Giorgo i Kastriotëve e solli tani këtë dokument dhe jo në 1968, kur u publikuan shumica e punimeve për Historinë e Kastriotëve.
-Atëherë ai ishte 13 veç, ju drejtova, dhe komunizmi nuk i ftoi asnjëherë Kastriotët e Italisë, se ata ishin me “biografi të keqe”, pasi kishin pasur marrëdhënie me mbretin Zog dhe me Ernest Koliqin, i cili kishte bashkëpunuar me ta disa herë në Romë, për të përkujtuar Heroin.
-Por tashmë që Kastriotët i “hodhën zaret në fushë” çdo të bëjmë ne? - e pyeta më pas.
***
Mund të themi se studimi i dokumentit të mësipërm të gjenealogjisë së Kastriotëve duhet të sjellë patjetër diskutime, debate dhe kundërshti, rreth atyre fakteve që njeh deri më sot Historia e Shqipërisë dhe atyre që pasqyron gjenealogjia. Edhe ky shkrim mund të mos pritet mirë dhe të shihet me skepticizëm, por e rëndësishme për historinë tonë është pema gjenealogjike e Kastriotëve. Vlen të theksohet se studimi i saj, jo vetëm që do të na ndihmojë drejtpërdrejtë, por edhe do të nxisë debatin, i cili patjetër do të na çojë tek zbulimi i së vërtetës. Mendoj se ka ardhur momenti që të rishkruajmë historinë ashtu siç duhet, larg ndikimeve të periudhës së diktaturës dhe klaneve të disa historishkruesve, një pjesë prej të cilëve e kanë kthyer në monopol shkrimin e saj. Këtu për t’u kritikuar është edhe media, e cila nëpërmjet disa gazetarëve të veçantë dhe të painformuar, vazhdon tu japë rëndësi disave, pa e kuptuar mirëfilli se ata po bëhen pengesë për zhvillimin e kësaj shkence me tezat dhe argumentet e tyre konservatore dhe jashtë kontekstit të kohës.
Kur do të marrin këta zotërinj në konsidëratë dokumentet dhe publikimet e reja, apo do të vazhdojmë t’u mësojmë edhe brezave që do të vijnë një histori legjendare dhe mitike. Kjo histori e karakterit popullor që bart elementë të tillë nuk mund të konsiderohet një histori e mirëfilltë . Për ta ilustruar po citoj një pasazh nga teksti zyrtar ku midis të tjerave për Skënderbeun thuhet se: “Ai ishte shtatlartë, shpatullgjerë e shumë i fuqishëm. Luftonte mbi kalë e në këmbë dhe ishte mjeshtër i pashoq në përdorimin e shpatës e të armëve të tjera”. Pikërisht këto fjali të krijojnë përshtypjen se po lexon një roman kalorsiak dhe jo një botim të mirëfilltë historik. Do të bëjmë histori apo do të theksojmë njëlloj si në librat e shkollës fillore, se Skënderbeu luftonte edhe mbi kalë por edhe në këmbë! Dhe do të ndodhë siç mu drejtua im bir përpara disa ditësh, kur gjithë krenari më tha se: “E kuqja e flamurit është gjaku i Skënderbeut”. Kështu ja kish mësuar edukatorja në kopësht historinë dhe edukatorja e Keltit gjashtëvjeçar vërtet kishte të drejtë.
Së fundi dëshiroj të theksoj se burimet historike dhe dokumentet e ruajtura në bibliotekat dhe arkivat italiane kanë qenë shumë të rëndësishme për historinë e Shqipërisë të kësaj periudhe. Po kujtoj se kronika e Gjon Muzakës, një libër me vlerë që i ka shërbyer shumë historianëve u gjet nga historiani gjerman Karl Hopf në shtëpinë e sekretarit mbretëror Skipion Volpiçela, në vitin 1850 në Napoli. Po kështu albanologu rumun Nikola Jorga e gjeti Formulën e Pagëzimit, një nga dokumentet e para të shkrimit të gjuhës shqipe në bibliotekën Laurentiana të Firences në vitin 1915. Po kështu nga këto arkiva vitet e fundit janë zbuluar me dhjetëra dokumente, të cilat po na e tregojnë ndryshe historinë.
Atëherë të nderuar kolegë, mendoj ka ardhur koha të nisim punën morale dhe fisnike të shkrimit korrekt të historisë kombëtare. Po nuk e bëmë këtë tani brezat e ardhshëm nuk do të na falin dhe do të na shpotitin me ndonjë fejton therës, si ai që shkruante Lukiani, shkrimtari i shquar i antikitetit me titullin kuptimplotë: “Si shkruhet Historia”.


Faktet e reja nga pema gjenealogjike
e Kastriotëve.
1-Skënderbeu lindi në vitin 1403.
2-Nga martesa e tij me Donika Arianitin ai kishte dy fëmijë, Gjonin e ri dhe Vojsavën e re.
3-Skënderbeu mbante edhe një titull tjetër, Zot i Monte sant Anxhelos të San Xhovani Rotondos.
4-Motra e Skënderbeut, Mara, ishte martuar me Jovan Balsha Cernojeviçin, princin e Malit të Zi.
5-Skënderbeu u martua me Donikën në 26 prill 1451.
6-E bija e Skënderbeut u martua me Stefan Cernojeviçin, djalin e Marës, njëkohësisht kushëriri i rendit të parë të saj.

Fakte të tjera
për Kastriotët.
1-Skënderbeu u kurorëzua në martesë me Donika Arianitin në altarin e kishës së Shën Marisë të manastirit të Ardenicës, në 26 prill 1455. Këtë gjë e dëshmon Prof. italian Lorenconi, në librin e tij “L’impresione d’Albania”, botim i vitit 1940, në Romë dhe Firence. Lorenconi lexoi në bibliotekën e manastirit aktin e kurorëzimit të Skënderbeut në një nga kodikët e tij në vitin 1930.
Këtë fakt e përmend në kujtimet e tij edhe peshkopi i Kishës Ortodokse autoqefale të Shqipërisë, Irene Banushi, i cili vitet e fundit të jetës i kaloi në këtë manastir. Prelati i lartë tregon, se kur mbërriti në Ardenicë, e gjeti të gjallë nga murgjit dëshminë gojore që Skënderbeu dhe Donika ishin kurorëzuar aty.
2-Pas mbërritjes së saj në Itali në 23 maj të vitit 1468, Donika Kastrioti u vendos në feudet që mbreti i Napolit Ferdinanti ja kish dhuruar të shoqit, Skënderbeut. Duke filluar që nga 11 shtatori i vitit 1477 dhe deri në fund të jetës, Donika Kastrioti, do të shërbejë si pranë Mbretëreshës Xhovana e III-të, dhe vajzës së saj Xhovanën e IV-të, duke luajtur një rol me peshë në oborrin e Napolit. Në vitin 1501 në moshën 73 vjeçare ajo shoqëron Xhovanën e III-të, për në Spanjë. Pasi vdes diku në vitet 1505-1506, Donika, varroset në varrezat e manastirit mbretëror të Trinisë së Shenjtë në Valencia. Këto fakte i citon të nxjerra nga burime napolitane dhe veneciane, autori italian, Giancarlo Vallone, në librin e tij “Periudha Pas Skënderbeut”, botuar në vitin 2008 në Leçe, në gjuhën shqipe nga një projekt shqiptaro-italian.
Të tjera probleme
Që nga vitet 1970 në Historografinë Shqiptare ekzistojnë tre teza për origjinën e Skëndërbeut. Ajo e kërkon duke e vendosur atë në trekëndëshin Mat-Has-Dibër, duke harxhuar për këtë qëllim kohë, energji dhe mjete monetare për botimin e librave, artikujve dhe studimeve, me qëllim argumentimin e secilës prej tyre.
1-Teza se Kastriotët janë me origjinë nga Mati.
2-Teza se Kastriotët janë me origjinë nga Dibra.
3-Teza se Kastriotët janë me origjinë nga Hasi.
Kanë kaluar 37 vjet dhe problemi nuk është zgjidhur akoma. Secila palë qëndron në “llogoren” e vet dhe ne nuk dimë se kujt ti besojmë.
- “Janë bërë shumë gabime”, pohon njëri nga studiuesit me emër të kësaj epoke, përfaqësues i njërës prej tezave të mësipërme, por edhe ai nga dita në ditë pasuron me prova të reja argumentet e tij. Ç’të bëjmë, kur Skënderbeu sa ishte gjallë nuk e sqaroi vetë origjinën krahinore të familjes së tij, ashtu siç veproi për origjinën e tij etnike! Në letrën e tij dërguar princit të Tarantos, Xhovani Antonio Orsinit, në datë 31 tetor 1460, ai pohon origjinën e tij shqiptare, duke e zgjidhur problemin e kombësisë dhe pa u lënë mundësi edhe fqinjëve tanë “dashamirës” që të mos e tjetërsonin origjinën e tij, ashtu siç po veprojnë me Nënë Terëzën apo ndonjë tjetër figurë të shquar të historisë shqiptare.

Fjala fshikulluese e Fishtës...Perla fishtiane

At Vitor Demaj

Si sot, 140 vjet ma parë lindi At Gjergj Fishta, Zefi i vogël, në Fishtë fshat i vogël i Zadrimës. Nuk asht nevoja me parqitë para lexuesit jetëshkrimin e tij, por duem me pa Fishtën si themelues e krijues të nji mendësie të re nder shqiptarë, si krijues e promovues vlerash sëbashku me bashkëvëllaznit e tij françeskanë. Sot jetojmë në vjetin 2011 e kur e hjedhim nji veshtrim të kaluemes tonë shohim se krijimtaria e Fishtës na paraqitet aktuale sot ma shumë se asnji herë tjeter, si në jetën shoqnore poashtu në jetën politike e shkencore. Prandej e kanë gabim ata që e konsiderojnë krijimtarine e Fishhtës dhe të Farnçeskanëve si ‘konservatore’, jo e përshtrime në të ardhmen, as për të ardhmen.
Prej do hukubetënve fqinjë e të disa fletoreve që botoheshin në Europë pa as nji kriter shkencorë, populli shqiptar kosiderohej si nji popull i egër, pa identiet e pa kulturë, me bishtë ndekambë qe jetonte nëpër pemë, pra nji kombë e vend për me u shkel prej gjithëkuj.
Fishta e bashkëvëllaznit e tij Françeskanë, tue pa këto akuza të pavend ndaj popullit shqiptarë, e për me thanë se në si kombë kemi kulturën tonë e mund tu rrijmë përkrah popujve të tjerë të qytetnuem të Europës u muren me mbledhjen e folkorit, poezinë e popullit, traditave popullore, prrallat kombëtare, me mbledhjen e kanunit, të fjalve të urta, gojëdhanve që ishin ruejt në popull, etj., për me pasqyrue shpritin, psiken e kulturën e popullit shqiptarë, me vetdijësue ndergjgjën kombëtare për histori e kulturë tipike arbnore.
Prandej mbledhja e poezisë popullore e tarditave popullore, kishte për qellim më ba të qartë përpara Europës se, populli shqiptarë njimend qendroi për 450 nën nji sundim barbar e antinjerzorë që nuk e la me përparue kurrsesi, por që nuk asht nji popull i prapambetun dhe se ka ruejt nën zgjedhen turke identitetin e shpirtin autokton të tij.
Françeskanët në krye Fishtën nuk u mueren vetëm me mbledhjen e folklorit dhe të zakoneve shqiptare, ata u mueren më gjuhësi, me letërsi, hapën shkolla, projektuen nji atlas gjuhësor, shkruem fjalore, novelistikë, histori, folozofi, sociologji, pedagogji, pikturë, etj. Hylli i Dritës pomendore e kësaj tradite asht shprehja ma e gjallë e veprimtarisë shkencare të Françeskajve shqiptarë.
Shqipnia asht nji vend i vogël e nuk çon peshë në historinë e mendimit europian, kjo ndoshta për fajin tone që nuk dimë me vleresue të mirat tona, e me kerkue të drejtat tona, e pra edhe në vitet 30 të shekullit të kaluem e njejta Shqipni ishte, por kjo gja nuk i pengoi françeskanët si At Gjergj Fishta, At Anton Harapi, At Gjon Shllaku, etj., ta donin atë nëpërmjet studime të mirëfillta filozofike, sociologjike e kulturologjike tue u ndej për krah mendimtarve ma në shej të mendimit botnorë.
Jo vetëm në krijimtarinë e tyne shkencorë ata kjenë të parët, por edhe në jetën fetare e shpirtonore, të udhëhequn e të frymzuem prej shpirtit universal të krishtënimit e të Shën Françeskut i qëndruen afër gjithkuj, të tanë atynë që patën nevojë për keshill e mborjtje. U mueren me të vorfni, ma të fundit të shoqnisë, atyne që kush i sheh rrugës shmang rrugën mos me i takue, tue u dhanë nji cop bukë, tue u gjetë nji strehë.
Fishta sëbashku me At Shtjefen Gjeçovin, At Pashko Bardhin, At Pal Dodën, Mons. Vinçenc Prennushin krijuen nji “shkollë” të modelit perendimor, formuen mendimtar françeskanë të mavonshëm e laik me kulturë të madhe.
Fjala e mendimi i Fishtës dhe i Françeskanëve nuk kje e shterbë, e pa vlerë, pafrytë, ata nuk e braktisën kurr Shqipninë, ata dhanë jetën për Shqipni.
Sot në ket kohë të veshtirë që gjindet Shqipnia kemi nevojë për mendimin e Fishtës, per krijimtarinë e tij, pse tue pa sjelljet e politikanve tonë kemi nevoj edhe nji herë për Gomarin e viskun e Babatasit:

“Prá nji herë e pikë mâ s’parit
Po i diftoj rodit t’Shqiptarit,
Se un ktû s’kndoj burrnín e t’Parit,
As trimnit e ndo’i luftarit,
Veç nji gaç, nji zog gomarit,
Që, qyqari, për send tjetër
- N’dashtë i rí t’jét, n’dashtë i vjetër -
S’duhet gjâ, veç se me bartë
E me ngranë, t’thuesh, si Shqiptarët...
M’thotë, por, mendja se ndokujë
Ká m’iu dukë, se un mifi n’ujë
Me këtë kangë, e se mâ gjasë
Sod për mue do t’kishte pasë,
Ndo’i send tjetër po t’kish’zgjedhë
Tortë me vjerrsha ktû me dredhë.
Po, por shka, se ata e dijn vetë,
Që ká cofë mikrobi i shkretë
I burrnís e i trimënís,
E që sod në Shqiptarí,
Besà ká nji t’madhe zí
Jo aq për bukë e miredí
Sá për burra - burra t’dheut,
Që për komb e nderë t’Atdheut
Me jetue t’dijn e me dekë.
Jo, po âsht kot, besà, me u rrekë
Se po gjen fatos ndër né,
Se po gjen burra n’këtë dhé -
Burra fjalet e atdhetarë:
Ktà veç, Zot! kjoshin për farë;
Se, për tjetër mbyti n’ujë
Gjâ - ha’ i keq - s’i duhen kujë.
E vërtetë që njadisá
Ndër né flasin fjalë të mdhá,
E na mbahen se ata kjén
Që shpëtue na kanë Atdhenë:
Sado që, kúr ishte puna
Me u shpëtue Shqipní kërcuna
E për tê n’luftë me qindrue,
Ata rrijshin tue guksue
Npër Stambollë e np’r Anadoll,
A se viellshin kund n’ndo’i stjoll
T’ndo’i hoteli npër Europë
Alkool’n, me t’cilin ngopë
E ki’n barkun si bagtija,
Dér sá n’gjak lahej Shqipnija”.

Duhet thanë se shkrimet publicistike të Fishtës janë kryesisht shkrime polemike në mbrotje të Shqipnisë përpara kombeve të tjera, si dhe në mbrojtje të popullit shqiptarë përball politikave të ndyeta, të mrapshta të politikanëve e zyrtarvë shqiptarë që abuzonin me të drejtat e popullit, tue e çue drejt nji mjerimi të skajshem. Shpirti i Fishtës bahej pezëm tue pa ket vepër të shemtueme të drejtuesve të shtetit shqiptarë. Penda e tij pervishet, bahet shpatë e mprehtë tue mos pas frikë, tue mos u ba bashkëpuntor me të keqen, por tue thanë gjithmonë të vertetën, të drejtën, tue mbrojtë popullin ndaj politikanëve të pabesë, të korrupsionit, të cilët u pasunuen në shpinë të atyen që u kishin besue votën e tyne për nji jetë ma të mirë. Kjo sjellje e Fishtës kishte ba që të kishtë armiq e kundershtar kodo që shkelte kamba e tij. Fishta asht e mbetet aktual sot e gjithë ditën, per ne, per politikanët tonë, për kulturën shqipatre, për diplomacinë europiane në Shqipni, ejt.
Mjafton vetëm me ndryshue datat e krijimtaria politike e Fishtes me sfumatura të ndyshme paraqet sëmundjen e poltikës sotme njizetë vjeçare të Shqipnisë. Populli duhet të zgjohet e të dij se kuj ja beson të drejtën me e udhëheq për nji jetë ma të mirë, por ndërkohë të gjithë ne jemi të thirrun të mos rrijm duerkryq pa ba gja, kur shohim se të drejtat tona po shkellen, institucione janë pre e politikës, pasunia e jonë po grabitet e fati i Shqipnisë ka ra në dorë të gabueme. Duhet të çohemi e atyne që u kemi dhanë votën e besue të drejtat tona, tu kërkojmë llogari se ku po e çojnë Shqipninë. Europa nuk na ka faj, faji asht i joni. Deri diku kanë të drejtë që politikanët tallen me ne, e nuk na kanë faj, faji asht i joni që shkojmë mbas ‘ngjyrave’ u mbushim sheshet, e jo mbas vlerave që krijojnë e formojnë Shqipninë europiane, Shqipninë e andrrës tonë.
Po paraqesin per lexuesin do pjesë të zgjedhuna prej Prozës së Fishtës, për me shijue fuqinë shprehëse të fjalës, e shpirtin e madh të nji françeskani, që të jetë për ne shtysë për “meditim” e “analizë” për jetën shoqnore e politike shqiptare të kohëve të sotme.
I. Mbas mendimit tonë, pra, elementi mâ i rrezikshem a, mâ mirë me thanë, rreziku mâ i madhi i Shqipnís janë vagabondat: njatà shqiptarë që, pa mûjtë me perftue kurrnji mendim të shndoshtë në mendje të vet, s’janë të zott me i rreshtue dý shkrola bashkë pa gabim; që per Atdhé filluen me u kapë së parit a m’atëherë kúr banë rrush e kumlla gjan e të parve të vet e mâ s’u mbet asnji dysh, sa me ble nji konop e me vjerrë vedin në tê; ose kúr ndonji qeverí e huej, neveritun prej sish, i xuer me shtjelm prej pune edhè i hodh si stervina të cofta në Shqipní. Njerz rrugaça, njerz shakllabana e të pa kurrfar njerzije e mirërritje, të pa kurrfarë msimi të vlefshem, që gjith jeten e vet s’kjenë të zott me shtrue kund ndoj plang, me ngulë kund ndoj truell, me ngrefë kund ndoj shpí, me kapë kund ndoj punë, me zanë kund ndoj mik, por gjithmonë me valixhe nen dorë, të harli-sum nga mendja, të perdhosun kah fjala, të çoroditun kah vepra; kû mbillen, s’korren; kû bijnë nuk çohen; veç nga, si mizat pa krye, skele në skele, fshat në fshat, qytet në qytet, gjithkund tue zanë ndoj ves të rí, gjithkund tue lán ndonji mârre të ré per Shqipní. E ktà të plogshtë, të dekun në shpírt, coftina të qel-bta, që s’janë të zott me xjerrë nji mizë prej qumshtit, pa nji ideal para sw sh, gjithkund duen me u perzíe, gjithkund duen me vû gojë e sidomos në politikë të Shqipnís. Jo, po, ktà parazi-ta, por sa ndîejshin se po lot kund ndoj punë per Shqipní, se po u çilet kund ndoj shteg per me u dalë me rrnue në shpín të tjeterkuj pa punë, si rriqni, as nji as dy s’ja bâjshin, por “pupa” në kambë, shpluhno petkat, lustro kundrat, shtërngo krava-tat e, valixhen nen dorë, kapelen tutël në krye, bjeri Europës kryq e terthuer, herë tue u shtî beglerë, herë kapitana, dikû profesora, dikû princa, tue shtue hyj në qafzë per majora, kolone-la, gjenerala, dér që, së mbrami, hasshin në ndonji krye-matare di-plomatit, që me ua pague rrugen per Shqipní. T’ardhmen në Shqipní, kapelen në valixhe, ksulen e thijtë në krye e vrap, si or-lat kû po ishte zhurma mâ e madhe, potera mâ e fortë; e aty, nji zhel kuq e zí majë nji huni, hypë në nji karrige kafeje, kce në nji tryezë mejhaneje, ngrefë mustakët kacadre perpjetë ose rrepë turíjsh si mij të perclluem, me do fjalë të shterzueme, të mârra, dokrra të papuna foli popullit: Hani! Bini! Kû jeni? Kû jeni, nipa të Skanderbegut? Me derdhë gjakun per Atdhe! S’na duhet gjâ feja. Na duhet qytetnija, policija, xhandarmërija. Ah! Ktà derra! Ktà domuza!... Veç me rrjepë popullin! Ká mbarue sod koha e tyne. Sod âsht dija, lirija, qytetnija. Grueja shqiptare sod do të dalë, do të shëtisë, do të duket, do të njifet, e jo me ndejë si të gjitha qyqet, mbrendë në shpí të vet. Grueja âsht lulja e jetës, âsht engjelli - meleku - i njerzís. Ah!... Po!... Rrno-fshin zojat shqiptare! Rrnoftë Shqipnija! Rrnofshin aleatët! Poshtë tradhtarët! E kso dokrrash të mârra, mos me i hanger as qentë. Por shka se, mbasì punët e Shqipnís atëherë si gati gjithmonë shkojshin tue marrë në thue, kshtû ktà fatosa-kukulla, të ndîemen që ndîejshin se per ta po niste me frw nji erë e ftohtë, vali-xhen në dorë, bishtin nder kambë e... tym dosë prapë në dhe të huej, si gjysagjeli, tue ua lanë të tjerve barrën që me i xjerrë gështejat prej prushit, edhè me gishta, po ta kishte lypë puna.
Qe, pra, se kush janë rreziku mâ i madhi i Shqipnís: vagabon-dat, sallahanat, rrugaçat. Por, me gjith kta, ktà njerz, ktà mik-robe të kombit, jo veç se po kan sw e faqe me lypë, por edhè po munden sod me shpresue se hynë nder zyra të Shtetit shqiptár e me marrë, madjè, rrogat ár. Po a pernjimend se, per me ushqye e me majë ktà njerz të poshtër, tregtari ynë do të thithë miazmat e dugâjave e të sokaqeve, bujku ynë do ta mbajë kryet në gërshanë gjatë shtigjeve të vshtira?... E po kû jemi na, o Zot? A pernjimend se edhè kuptimi i burrnís âsht harrue në ket dhé, që njerzve kaq të poshtëm po u delka me u ushqye me djersë - me gjak - të kombit shqiptár?...
Shqiptarë! A vagabondat jashta pune e jashta Shqipnje, ose ndryshe kemi sharrue me t’eger e me të butë.
II.Do kulima, ngrehaluca të kqi - djè dalë prej shpergâjsh; do pseudo-profesora e pseudo-doktora, analfabeta e semi-analfabeta, ngallitë neper “kursa të shpejtë” si kpurdhat në shí; do ftyrë-fodulla vagabondash, sallahanash e derbedera muhaxhirësh, nenshtetas adoptiv të Shqipnís - pak e aspak Shqiptarë - e llaca të zdraluem logjash masonike; kshû edhè njadisa nder atà teneqexhít, kallajxhít, hallvaxhít, nallbanat, kasapët, matrapazat, që sod me sod, me gjith ktà që po ká qesát punet, atà po kan fatin e bardhë me rrue petulla e pogaçë, na janë ngrefë per okcidentala të lmuem e të pipiriquem, e pa pasë kurrnji vehtí okcidentalizmit m’vedi, posë nji kravatet - si bisht micet të percullueme - që u vjen per rreth fytit, në vend t’atij konopit të karmanjolles, prej të cilit s’dihet si e shumta e tyne ká mûjtë me pshtue... na pshtw ejn n’e djathten e t’errmakten fjalë të mdhaja kulturet e perparimit, thue se vertè ktà kan prekë qiellen me dorë per kah msimi e dija. Ardhë prej shkretívet të zharrituna t’Azís, na fla-sin mbí lirí; dalë prej bordeleve mâ të poshterm t’Europës, na predikojnë moralin.


III. Nuk kam nieri, që me u perkujdesë per të shndoshun tem. Kshtû, kujtojmë na, edhè Shqipnija, po ta pvesë kush: pse s’perparon, do të thotë: Hominem non habeo - nuk kam nieri, që të m’prîjë kah e mbara e e mira e qytetnija e vertetë - per nieri na ktû kuptojm njatà njerz, që mbajn autoritetin në dorë e gjinden në krye të Shtetit, të cilt, posë burrnijet, nderet, be-set, atdhedashunijet, pa të cilat nuk do të kuptohej nji nen-shtetas shqiptár, kan edhè nji nderim të thellë per parime fe-tare, nji kuptim të drejtë ndaj moralin, nji kulturë të gjanë e nji kompetencë teknike, të papiksueshme: që Shqipnín e mbajn per Atdhé, e jo per kush e di se shka tjeter; që per Shqiptár nuk mbajn nji çdo nieri, veç pse i thonë emnit Hasan a Ysen, Pandeli a Prokop, Prend a Mark; që e kuptojnë mirë punën, se Shqiptari atjè e ká Shqipnín, kû ká qifllekun, se muhaxhirve u do qitë buka, por jo me i vû zotshpijet në Shqipní, se rrugaçat, va-gabondat, pseudo-profesorat e pseudo-doktorat duen çue me thye gúr nder rruga, se bozaxhijt duhen lanë me shitë bozë, por jo me i çue me msue Filozofí, se âsht mirë, që atà, që sundojnë, ekonomí-kisht e financjarisht të perparojnë krahas me popull e në pro-porcjon t’aftsís s’vet vehtjake, e jo, djè në kambë, e sod m’automo-bil; djè pantallonat me gjyslykë, e sod në”smoking”; djè buken thatë, e sod barkun lodër me “kuzuiqi”, “imam bajalldi”, “tullumba”, “gjel prej furri”, “tash-qebab” etj., si me thanë: djè rezil, e sod vezir: njerz që dijnë se tjeter âsht financë e tjeter ekonomí; tjeter orjental e tjeter okcidental; tjeter ksulë e tjeter krye; se vetëm nji “redingot”, nji kravatë, nji palë tureçka të repuna, me nji palë mustakë të ndukun qimesh, si dý sterpika mereqepit nen hundë, nuk duen me thanë dije, qytetní.

IV. Veç shka se, tue thanë që Shqipnija s’ká nieri, nuk thomë, se në Shqipní nuk ká njerz të zott, që me i dhanë të mbaren popul-lit. Ká, po, Shqipnija njerz të vlefshem per politikë e admini-stratë; veç se shumica e atyne âsht lanë krejt mbas dore, e atà pak vetë sish, që populli i vuni m’pushtet, kû prej mndorjeve e kû prej kontaktit me do elemente refraktare çdo perparimit e qytetnímit të vertetë, mjerisht s’kan mûjtë me zhdrivillue të gjith aktivitetin e energjín e vet per dobí të popullit. I takon popul-lit, prá, me çilë sw t, me ja vû gishtin krés e me mendue mirë, se kujë do me ja lshue autoritetin e fatin e vet në dorë; pse per ndryshe hupë Shqipnija.

V. Për me u mbajtë nji Shtet m’kambë e me perparue, mbas mendimit tonë, duhen trí sende: nji njiní mirë e perkueme; nji organizëm shtetnor i arsyeshem, e nji kulturë omogjene. Njinín e perbán socjabiliteti i elementave, prej të cilve mbrûhet kombi; organizmin shtetnor t’arsyeshem e trajtojnë ligjët e preme mbas nevojve reale të kombit, që do t’i mbajë, e jo mbas egoizmit të sunduesve e mbas ligjve të kombeve të hueja; kulturen omogjene e mkambë nji moral omogjen me parime themelore mbas cilave ndertohet Statuti e vendohen ligjët.

VI. Por edhè dija nuk do lanë mbas dore. Perlimi i nji deputeti a delegati âsht nji perlim i randë e lypë mendje të hollë, kulturë të haptë e nji praktikë jete e rrjedhë fjale të madhe fort. Deputetsija âsht, jo, nji shajak që mund ta masë kuti, mund ta presë gershana e dokujdo. Ndokush mundet me kenë i mirë per bakall, terzí, tallaganxhí, senksér, msues, kopist.

VII. Në sw t’Atdheut nuk âsht çashtja që n’Asemblé të shkojë njani e jo tjetri; por çashtja âsht që mos të shkojn intrigantat, vagabondat, rrugaçat - rriqnat e popullit. Brumi i kombit shqiptár, si thamë sypri, në dashtë muhamedan, në dashtë kristjan t’jét, âsht i shndoshtë, e si atà që mbahen me parti qeveritare, si atà që perkrahin Opoziten, në ket brumë munden me gjetë mjaft burra të ndershem e të zott e punës: ktà le t’i zgjedhin e ktà mbasandej, si të shkojn n’Asemblé, në dashtë të mbahen me Qeverí, në dashtë me Opozitë. Burrat e ndershem kan me pá vetë se kah âsht e drejta, e kan me diejt se kah me ja mbajtë, mjaft që mbrendë mos të ketë piça, rrugaça, sallahana e intriganta të pa turp e mârre. Sistemi politik e administrativ i sodshem do shgulë me gjith rrâjë, per në daçim që Shqipnija të jetojë e të perparojë.
VIII. Të gjith politika e permbrendshme e nji shteti, mbas mendimit tonë, permblidhet mbí kto dý pika themelore: njiní autoriteti e bashkim interesesh. Por, per me u mbajtë shteti m’kambë mâ i fuqishem e mâ i perkueshem, posë interesesh të perbashkta, hinë edhè dy faktorë tjerë: njinija e kombsís e njinija e kulturës, e kshtû të gjith ndryshimi, që mund të ketë vend ndermjet elementash të nji shteti, rrjedhë vetëm a prej ndryshimit të kombsís, a prej ndryshimit të kulturës; pse, pa njiní autoriteti e bashkim interesesh, nuk mund të kuptohet nji shtet civil, si mbahet me kenë ky shteti i jonë shqiptár.
Romë, tetor 2011

A ishte Pater Gjergj Fishta, fashist?!

Nga Ben Andoni

Do të ishte botimi i fundit historik i pak ditëve më parë të historianit Prof. Arben Puto, që të ngjallte një furi të paparë tek njerëzit që merren me letrat shqipe. At Gjergj Fishta dhe Konica, mes të tjerëve, ishin në syrin e ciklopit. Për At Gjergj Fishtën, poetin kombëtar, aludimi ishte i thjeshtë: përshëndetja e fashizmit dhe marrja e beneficeve prej tyre në këmbim të heshtjes së tij ishte bërë me dashje. Patetikët nuk mund ti shpëtonte ky rast për tu hedhur: Si? Ati? Kurrën e kurrës. Si edhe herë tjetër, njerëzit u përpoqën të kthejnë sytë tek studiuesit. Për fat, njëri prej tyre, Tonin Çobani, me vitet e shumta të punës për të jo vetëm që përvijoi qëndrimin e dikurshëm, të mbajtur në një përmbledhje esesh të tij, por shkoi dhe më tepër: Duke argumentuar sepse i gjithë qëndrimi i tij duhej justifikuar. “Akademia Italiane nuk mund të ngatërrohet me fashizmin italian dhe strukturat e tij. Fishta ishte anëtar i Akademisë Italiane”, shkruan ai për Milosaon.
Për hir të së vërtetës, faktet janë kokëforte dhe para tyre argumentet gjithnjë e humbin betejën. “Gjergj Fishta vdiq në vitin 1940, kur vendi ishte në kulmin e zisë së robërisë, kurse ai vetë në majën e një lavdije, përndritja e së cilës ngjante ogurzesë në sfondin mortor fashist”, shkruan Ismail Kadare në një monografi për të. Më poshtë, shkrimtari nuk mund të mohojë zhgënjimin kur shprehet se varrimi i tij i organizuar me madhështi nga qeveria kuislinge shqiptare, nga kleri katolik vendas e nga Vatikani shtuar me pjesëmarrjen e jashtëzakonshme të mëkëmbësit të Italisë në Shqipëri Françesko Jakomoni, ishte njëkohësisht varrimi i një epoke në letërsinë shqipe.
Fjalë të rënda, por nga goja e Kadaresë, mbarin një ngjyresë e cila nuk mund të mohohet. Letrarët e asaj kohe, por më së shumti ata që erdhën më pas nuk mund tia falnin. Z. Çobani në përmbledhjen e tij me ese bën një përcaktim sërish në mbrojtje të figurës së tij. “Ky përjetim intensiv dhe polariteti i skajshëm i kulturave që përplaseshin në Shqipëri do të mbanin përherë ndezur te Gjergj Fishta një shpirt të trazuar, që do të realizohej me shpërthime spontane e shprehje të zgjedhura gjuhësore të veprës së tij letrare”. Është nga thëniet më përcaktuese për karakterin e tij.
Kalvari postmortor i Atit fillon aty nga viti 1949. Për gati një dekadë, ai kish humbur disi në përpjekjet e shqiptarëve për ti mbijetuar Luftës së Madhe dhe shëndrrimit të egër të komunistëve. Pak ditë para Krishtlindjeve 49, Enver Hoxha, në një fjalim të mbajtur para tiranasve e akuzoi publikisht. Dyzimi kishte marrë fund. Ai sishte më ai poeti kombëtar, por njeriu që përshëndeti Fashizmin. E gjithë ajo përpjekje titanike e burrit në lëmin e krijimit dhe i gjithë ai angazhim politik në favor të çështjes shqiptare ishte barazuar me zero. Letrarët e kohës mbyllën gojën. Klerikët u tkurrën: Kohë të këqia po mbërrinin. Evidenca të shumta flasin kundër Fishtës dhe mbështetjen e tij fashiste. Plaku, ndërkohë që i afrohej të 70-tave, një moshë që atëherë ishte shumë e thyer sipas një dëshmimi në hetuesi të një kleriku thuhej se :”Disa muaj para se Shqipnia të pushtohej nga Italia, në një bisedë miqësore që pata me pater Gjergj Fishtën, mësona nga ai se Italia së shpejti do të na çlironte nga regjimi shtypës i Ahmet Zogut”. Por një dëshmi tjetër, që edhe kjo vendoset në një libër të Rakip Beqajt, një misionari të Sigurimit, është edhe më e çuditshme. Ai i konfesion konsullit të përgjithshëm italian Koch në vitin 1933 në ligjëratë të drejtë: “E vetmja mundësi jetesë për Shqipërinë, sipas gjykimit të At Fishtës, që dukej se fliste në emër të urdhrit të tij është ajo që Shqipëria të vihet nën një mandat, të cilin Italia duhet ta marrë nga Lidhja e Kombeve”, përfundon relacionin.
Të jetë e vërtetë se kjo është bërë me gjithë zemër. Pietro Kuaroni, misionari që përgatiti pushtimin gati dhjetë vjet më parë, në kujtimet e tij e përshkruan gati me nota poetikë patër Fishtën: ”françeskanët ishin urdhër shqiptar mbi gjithë të tjerët, sepse ata ishin të shkëlqyer nga i pari tek i fundit, nga Ati i përgjithshëm për lavdinë e Urdhrit, patër Gjergj Fishta, poet e senator italian, që i rrotullonte ata sytë e mrekullueshëm të zinj, lëmonte mustaqet e tij prej musketieri dhe bënte të ndritnin dhëmbët e tij të bardhë”. Duhet të pranoj se kurrë, si në Shqipëri, unë nuk kam admiruar fuqinë transformuese të kishës katolike, thekson burri që i njohu si askush tjetër shqiptarët. Po vetë Fishta? E gjithë ajo që mungon në studimet tona, monografitë e vërteta të bashkëkohësve, tashmë na bëjnë një nga dëmet më të mëdha për patër Fishtën. Italianët e asaj kohe mëtojnë se filofashizmi i Fishtës, besohet është në dukje dhe shërbente sipas tyre që kisha katolike shqiptare të kishte të njëjtat privilegje si jo simotër italiane. A duket si justifikim? De Roca hedh një vështrim interesant duke e shpjeguar këtë: me një sens protagonizmi tashmë në fund të jetës që kur i shkruante françeskani Musolinit (Promemoria e Fishtës pa datë, por e shkurt apo marsit 1940 në ASMAE, Sottosegretariato Albania), shumica e popullsisë për fat të keq i u bindje “parimeve morale e shoqërore aziatike” dora fashiste i dukej poetit shpëtimtare për fatet e vendit të tij. Ndoshta jemi përpara një iluzioni pleqërie, sidomos, shton ai në fund. Tek “Miti antifishtjan”, studjuesi ndoshta më i apasionuar pas tij mbas viteve 90, Çobani kemi një dëshmi tjetër që lidhet me fjlët e fundit, që ai ia beson një italiani”Jo për tjetër, por sepse po lë armikun mbi truallin shqiptar më vjen keq që më duhet të vdes”...Këtë publicisti nuk e konfirmon dot dhe në vazhdën tonë patetike kjo duket e tepërt. Madje duket edhe disi e pavërtetë. Edhe pse “Hylli i Dritës”, që e drejton ai nuk botohet në kohën e pushtimit për të shmangur konjukturën, pak kohë më vonë mesazhi i tij drejtuar Vikor Emanuelit i hedh poshtë të gjitha...”...Të himt e Italis në luftë, të himt e ushtrisë gjermaane në Paris u dhanë shkeljmin demokracive, idetë e revolucionit francez u zhgulën, hinë në të kaluemen, hinë në shtillin e pamasë të historisë qi kjo”.... ”përkundër saj nji botë e re shifet kah ngrihet, që i sjell syt kah dy persona-zheni qi kan sod fatin e popujve në dorë:kah Musolini e Hitleri”, e citon Prof. Arben Puto. Por figura e patër Fishtës sështë kaq e lehtë për tu parë. Vetëm pak muaj para se të mbyllë sytë, më 26 shkurt 1940, patër Fishta mban një fjalim në Romë, ku mes të tjerave shpjegon se “Përgjatë rrjedhës së shekujve, të ndryshëm kanë qenë pushtuesit në Shqipëri, por asnjëri prej tyre nuk e nënshtroi dhe nuk e pushtoi dot shpirtin e shqiptarit”. Shpjegim interesant dhe me finesë në kushtet e pushtimit të vendit, ku shumë intelektualë e quajnë një lloj zgjidhje.
Megjithëkëtë, figura e Fishtës bëhet më e afërt me publikun me dritëhijet e tij ndërsa përpjekjet për ta afruar dhe larguar nga mjedisi i tij mbeten disi të kota. Me një mal zhgënjimesh nga bashkatdhetarët e tij, kolegët, fqinjët duken se të gjithë skenarët janë të mundshëm. Por ajo e një lloj komforti drejt pleqërisë duket më e besueshme. Plaku zgjodhi të ishte akademik, ta mbante mirë me fashistët ashtu si një poet shumë më i madh se ai, Ezra Paund (atëherë shumë më i ri në moshë dhe nga një vend armik me Italinë) bëri në të njëjtën kohë. Dhe, flamuri italian me sëpatat e Liktorit dukej “normal” mbi arkmortin e tij. Një gjë, që komunistët sdo tia falnin kurrë, ndërsa shumë nga kolegët do të fërkonin të kënaqur duart, sepse parandjenin që vetëm kështu do ti humbte emri, një kundërshtari që smund të luftohej direkt me armët e Zotit: ndershmërinë dhe vetveten. Në këtë hulli, do mjaftonte vetëm “Lahuta e Malcisë”, krahas veprave të tjera, që patër të mos humbiste...edhe pse në fund të jetës e mendoi si të mirëqenë fashizmin... Historiani italian Dela Roka do e trajtonte pa mëshirë legjendën e shqiptarëve duke e kthyer në një personazh real të historisë patetike shqiptare.

Nga Roberto Moroco dela Roka*

Pak javë pas agresionit italian eksponentët më të lartë të bashkësisë katolike shqiptare shprehnin zyrtarisht pëlqimin e tyre për regjimin e ri, duke e rreshtuar kështu gjykimin e tyre politik krahas atij të krerëve myslimanë dhe ortodoksë të vendit. Dhe më 4 maj Mëkëmbësia italiane mund të raportonte nga Tirana: ”...gjithë ipeshkvinjtë katolikë të Shqipërisë duke qenë të pranishëm përfaqësuesi i etërve françeskanë dhe rektori i kolegjit të Jezuitëve të Shkodrës, erdhën në selinë e Mëkëmbësisë për të shprehur ndjenjat e besnikërisë së tyre ndaj Mbretit Perandor dhe ndaj Duçes dhe për të më komunikuar kënaqësinë e tyre të plotë për gjendjen e re të krijuar në vend.
Arqipeshkvi Thaçi duke folur në emër të të gjithëve, deklaroi se kishte besim që, nën mbrojtjen e Italisë, Shqipëria më së fundi do ta ketë të garantuar zhvillimin e vet shoqëror, ekonomik dhe shpirtëror (Tele-ekspres për ambasadën italiane pranë Selisë së Shenjtë, 6 Maj 1939 në të cilën referohen njoftime të transmetuara nga Mëkëmbësia e Tiranës në “ASMAE, Serie Affari Politici 1931-145, Santa Sede b.43)”.
Akti i nënshtrimit në realitet nuk u krye me entuziasëm spontan, që ndoshta italianët e pritnin si një gjë të natyrshme pas veprës së mbrojtjes së interesave katolike në Shqipëri. Edhe konsullata italiane e Shkodrës e komentonte këtë akt duke nënvizuar se si ishte i kushtëzuar nga dhënia e sigurimeve paraprake “se lijet themelore nuk do të ndryshojnë pa pasur parasysh nevojat e kishës dhe pa dëgjuar mendimet e (ipeshkvijve)”.
Çianoja më 12 prill kishte ndjerë një mëri më të madhe nga ana e katolikëve dhe e klerit të tyre ndaj sulmit italian të së Premtes së Zezë. Atë ditë në Tiranë po diskutohej për formën që do të lidhte Shqipërinë me Italinë:”Por gjërat nuk po shkojnë si në vaj, siç dukej. Ka shumë kundërshtime ndaj bashkimit personal...e kuptojnë se dhënia e kurorës Viktor Emanuelit III do të thotë të shënosh fundin e pavarësisë shqiptare. Kam diskutuar gjatë me shumë nga krerët: më të ashpër janë shkodranët e nxitur nga kreri katolik, i cili megjithatë bindet lehtë porsa shpërndaj pakot me franga shqiptare, që i mora me vete për çdo rast...”(Ditari i Çianos).
Në mbrëmjen e po asaj date, Çianoja kishte pasur një bisedë të gjatë me delegatin apostolik Nigris, i cili nuk kishte ngurruar ti kërkonte disa garanci për të ardhmen e Shqipërisë: një respektim efektiv të autonomisë së shpallur të vendit; heqja dorë nga futja e fashizmit në Shqipëri, sepse do të kuptohej si një pushtim politik që i shtohej atij ushtarak; një kujdes të veçantë ndaj karrieristëve dhe afaristëve që sigurisht do të dilnin në numër të madh në gjendjen e re. Kur mori vesh për ardhjen e Çianos, që parashikohej më 12prill në aeroportin e Tiranës, Nigris: u kujdes që të mos ndodhej në qytet në atë ditë, me pretekstin e angazhimeve nëpër rrethe që nuk mund të shtyheshin dot, në mënyrë që të takonte ministrin italian vetëm në mbrëmje, privatisht, kështu që askush të mos dyshonte se edhe ai dhe Selia e Shenjtë distancoheshin nga agresioni italian. Nigrisi e kishte përjetuar 7 prillin si një ditë të mbrapshtë, jo vetëm për “sakrilegjin” e së Premtes së Zezë: agresioni italian vlerësohej prej tyre si një “krim” i vërtetë, përveçse si një gabim tragjik për vetë atdheun e tij, Italinë.
Disa françeskanë krijuan një “celulë antifashiste”-kështu e cilësuan pushtuesit, që u mposht falë arrestimeve, pezullimit të ndihmave ekonomike ndaj urdhrit fetar, transferimeve të detyrueshme. Ndonjë klerik iku në Jugosllavi. Për të mos komentuar agresionin “Hylli i Dritës” përkohësisht kishte ndërprerë botimin (referencë e konsullit Meloni nga Shkodra).
Në Shkollat e Shkodrës të drejtuara nga françeskanët dhe nga motrat stigmatine (të lidhura me françeskanët), ashtu si edhe në shoqatat e e ndryshme të frymëzuara nga klerikët e shenjtorit të Azisit (Shoqëri Antoniane, shoqata e ish-nxënësve etj) shfaqeshin sipas autoritetev italiane “ndjenja nacionalizmi të ekzagjeruar dhe antipatie dhe urrejtje ndaj Italisë. Ndër fretërit që dalloheshin për “qëndrim moskuptimi” ndaj rendit të ri në dokumentet italiane del shpesh emri i Anton Harapit, i cili duket si paradoks por nuk është i tillë se pas 8 shtatorit 1943 do të jetë protagonist i skenës politike shqiptare përkrah gjermanëve.
Disa françeskanë bënin përjashtim nga ky drejtim politik. Kështu patër Bernardin Palaj rreptësisht italian deri më 7 prill 1939, por filoitalian në çastin e agresionit u bë kapelan i milicisë duke shkelur urdhrat e eprorëve të tij ushtarakë që i kërkonin të ishte jashtë veprimtarive politike...
...Por sidomos duhet përmendur këtu At Gjergj Fishta, françeskan që nderohej atëherë si intelektuali më i shquar shqiptar. Ky letrar me një të kaluar të pasur përpjekjesh për pavarësinë kulturore e politike shqiptare e deri më 1939 kish qenë kundërshtar i flaktë i italianëve. Pas 7 prillit bëri një kthesë të shpejtë. Pasi u mbush me ndere dhe shpërblime nga italianët vendosi të bashkëpunojë me ta, duke pranuar para të gjithash emërimin si akademik i Italisë. Derisa vdiq, më dhjetor 1940, Fishta u përpoq të ishte një trait dunion ndërmjet pushtuesve dhe katolikëve shqiptarë. Për sa u përket çështjeve politike brenda urdhrit të tij, Fishta arriti derisa ti sinjalizojë policisë italiane lëvizjet e françeskanëve që përndiqeshin, si edhe të kallëzojë eprorin provincial, ndërsa njëkohësisht, çështë e vërteta orvatej të shfrytëzonte favorin që gëzonte pranë pushtuesve për të shmangur masa më të mëdha ndaj urdhrit. Nuk është e lehtë të kuptohet mënyra e të vepruarit të Fishtës, sigurisht shpjegimi i Tonsit, sipas të cilit filofashizmi i Fishtës ishte vetëm në dukje dhe shërbente si mjet që Kishës Katolike shqiptare ti jepeshin të njëjtat privilegje që kishte kisha katolike italiane përballë qeverisë së Romës, duket tepër justifikues. Është fakt që Fishta duke vepruar në një mënyrë të ngjashme, në shumë drejtime, me kleriko-fashistët italianë, mundohej pa rezerva për një marrëveshje me fashizmin dhe për të mbështetur regjimin e ri shqiptar. Në mbarim të jetës së tij, kishte kapur një çast të mundshëm të një protagonizmi të mundshëm në aventurën politike me italianët. Është shumë e dyshimtë që thellë brenda Fishtës të ishte fashist nga pikëpamja ideologjike, por sigurisht në atmosferën e një Shqipërie me kulturë politike kryesisht të një natyre autoritare dhe ku i shkruante françeskani Musolinit (Promemoria e Fishtës pa datë, por e shkurt apo marsit 1940 në ASMAE, Sottosegretariato ALbania), shumica e popullsisë për fat të keq u bindej “parimeve morale e shoqërore aziatike” dora fashiste i dukej poetit shpëtimtare për fatet e vendit të tij. Ndoshta jemi përpara një iluzioni pleqërie, sidomos.
Italianët, falë edhe disponueshmërisë së Fishtës brenda një kohe të shkurtër do ta mposhtnin qëndresën e françeskanëve. Këta nga ana e tyre, ndiqnin njëfarë loje të dyfishtë duke vazhduar të pretendonin nga italianët, megjithëse nuk i donin, ndihmat ekonomike që ishin mësuar të merrnin. Ndërprerja e këtyre ndihmave ishte një armë bindëse në duart e fitimtarëve për të moderuar italofobinë e fretërve.

*Marrë nga “Kombi dhe feja në Shqipëri” e autorit Roberto Moroco della Roka

Kadare: Konti Ciano admironte mbretëreshën

Orët e fundit të mbretërisë në Prillin e vitit 1939 vijnë të përshkruara përmes penës së Ismail Kadaresë. Si e sheh shkrimtari i madh rënien e Sovranit dhe pozicionin e Geraldinës në ato orë të vështira, kur trashëgimtari lindi e froni iku? “Gazeta” ka shkëputur një pjesë nga sprova “Mosmarrëveshja” mbi raportet e Shqipërisë me vetveten.

Jo me pak mjegullore ishin parashikimet për shtetin mbretëror dhe mbretin. Do të rrëzoheshin të dy, pa dyshim, por s’dihej cili do ta tërhiqte pas vetes tjetrin. Mbreti do ta dorëzonte fronin, apo do “të mbathte opingat”, shprehje e vjetër që përdorej në vend të “daljes në mal”, gjersa të vritej ose të kapej rob, së bashku me mbretëreshën? Ajo ishte një njëzetekatërvjeçare, kontesha Geraldinë Appony, më e bukura sovrane e Europës, “trëndafili i bardhë i Budapestit”, siç e quanin ata që e përkthenin gabim fjalën “tulipan”. Një mbretëreshë e zënë rob mund të ndizte lehtë fantazitë e kokoroshëve të Romës, më në krye ministrin e Jashtëm, kontin Galeazzo Ciano. Ky i fundit kishte qenë dëshmitar në martesën e saj, një vit më parë, më 27 prill 1938, dhe nuk e fshihte që i kishte mbetur mendja të nusja. Kjo, nga ana e saj, jo vetëm që e ka vënë re, por i ka përmendur tërthorazi në kujtimet, vërtitjet e atij, që jo pa njëfarë shpërfilljeje aristokratike gati-gati e ka cilësuar si një “birbo latin”. Konti spitullan, i cili për shkak të vdekjes së parakohshme nuk do ta merrte vesh kurrë këtë shpërfillje, ka kujtuar ndoshta sinqerisht dhe jo aq me të keq sa ç’mund të duket sot se, në qoftë se dikujt mund t’i shkonte mendja për një flirt me mbretëreshën shqiptare, ky dikush mund të ishte ai, dhe vetëm ai, ministri i lazdruar italian, por, sidomos, dhëndër i Duçes perandor. Ndërkohë, kjo vegulli flirti zbulonte diçka më të thellë: Qysh në ceremoninë e një viti më parë, në ndërgjegjen e Ciano-s, mbretëresha, përtej ngjashmërisë me mjellma e trandafilë të bardhë, ishte në radhë të parë një mbretëreshë robinjë. Shkurt, pushtimi i Shqipërisë ishte vendosur prej kohësh, çka historia do ta vërtetonte.
Ishte kjo një nga arsyet që mbretëresha njëzetekatërvjeçare, sipas të gjitha gjasave, ka zënë një vend të dyfishtë në vetëdijen dhe pavetëdijen e kontit. Nga kujtimet e tij del se ai është marrë veçanërisht me të, veçanërisht në atë javë të fillimprillit. Së pari, ngaqë si ministër i Jashtëm që ishte, i përkiste që të ishte në dijeni të ngatërresave që mund të shkaktonte statusi i saj, si pinjolle e një familjeje të shquar europiano-amerikane me shumë lidhje në Europë. E dyta, dhe kryesorja, mbretëresha jo vetëm mbante në bark princin trashëgimtar, por princi kërthi, sikur të ishte kureshtar, pritej të vinte në botë, pikërisht ketë jave të paharruar.
Ashtu si në rastin e së Premtes së Zezë, të shumtë ishin ata që besuan se Italia e Musolinit, nuk do të tregohej aq meskine e aspak burrneshë, saqë ta sulmonte Shqipërinë pikërisht në çastet kur mbretëreshën e kishin zënë dhimbjet e lindjes. Dhe prapë si në rastin e përmendur, do të gjendeshin të tjerë që do të besonin se pikërisht për shkak të dhimbjeve të lindjes, sulmi do të bëhej me ngut.
Një riprodhim, orë pas ore i asaj që ndodhte në Pallatin Mbretëror, në kryeqytet, dhe në tërë vendin, do të ndihmonte ndoshta për të krijuar fundajën e ngjarjes.
E hënë, 3 prill. Ka disa ditë që Shqipëria ndodhet nën ultimatum. Nuk flitet veç për këtë, dhe në rrugë ka demonstrata. Në pallatin mbretëror, ethes së kërcënimit, i shtohet një tjetër: Mbretëresha pritet nga çasti në çast të lindë. Profesori austriak Veibel ka pohuar se “Brenda dy ditësh do të kemi një lindje prej mbretëreshës së shqiptarëve”. Lajmi, pa dalë mirë prej pallatit, i përndez rrugët, duke ndryshuar aty për aty pasionin e turmave. Nga mllefi kundëritalian kalohet në brohoritje për pritjen e trashëgimtarit. Flamurët mbushin sheshet. Himni kombëtar është në gojën e të gjithëve. Ndjenja e haresë përzihet me atë të sigurisë: Shqipëria do të kishte jo vetëm një mbret qe do ta mbronte, por edhe një trashëgimtar... Një lidhje e habitshme vendoset aty për aty midis mbretëreshës dhe ultimatumit.
Ora 5 pasdite. Koloneli italian De Andrea kërkon takim të ngutshëm me Adjutantin e mbretit. Shqetësimi është i kuptueshëm : Ç’ishte kjo rritje e beftë e zjarrmisë së rrugës? Mos kishte lidhje me ndonjë mobilizim? Përgjigjja do të ishte dhe s’do të ishte befasuese: Mbretëresha ishte duke lindur. Sqarimi i mëvonshëm do të ishte disi më bindës: për herë të parë pas pesëqind vitesh, Shqipërisë po i lindte një trashëgimtar. mbretëror. Italianët, si miqtë më të afërt të Shqipërisë, duhet të gëzoheshin po aq. Natyrisht, koloneli im. Mbreti i parë i Shqipërisë, Wilhelm Wied, nuk pati rast (ose ndoshta moshë), të na lindte një trashëgimtar. Siç mund ta dini, kolonel, mbretëresha është martuar përpara një viti, me 27 prill 1938, në shëmbëllim të martesës së Donikë Komnnit me Gjergj Kastriotin, më 27 prill të vitit 1451. Pesëqind vite me parë, gati e pabesueshme, apo jo? Natyrisht, koloneli im.
Ora 6 pasdite. Mbretëresha ndihet e lodhur.
Në pallat ka hyrje e dalje, por nga fytyrat e njerëzve është vështirë të ndash dy llojet e shqetësimeve.
Mbreti është dyfish i lodhur. Ka mbi një javë pa gjumë. Lajme, deklarata dhe telegrame. Telegrame pa fund. Një pjesë vijnë prej Italisë. Mbi të gjithë, telegramet qetësuese të Musolinit, që kërkojnë t’i mbushin mendjen mbretit se as ndërmend nuk i shkon ideja e një sulmi.
Ora 7 e mbrëmjes. Përgatitet thirrja për “kreshniket”. Kështu ka ca kohë që quhen trupat vullnetare. Ushtarakët e lartë nuk e kanë fort për zemër këtë thirrje. “Kreshnikët” sa ç’mund të ishin të aftë për të kryer ndonjë heroizëm që çdo ushtarak do ta quante të pamundur, po aq mund të prishnin punë me rrëmujën e tyre.
Ora 8 e mbrëmjes. Një raport i fshehtë i kumton mbretit se kryekomandanti i ushtrisë, gjeneral Aranitasi, është tepër i lodhur. Sovrani e lexon për herë të dytë si për të kapur tisin e dyshimit. Por aty për aty thotë me vete “jo”. Ai, mbreti, gjithashtu ishte i lodhur... e kjo s’do të thoshte asgjë.
Mbarimi i ditës se 4 prillit. Adjutanti kthehet nga ministri i Brendshëm në Pallat.
Sallonet janë plot me njerëz që presin “ngjarjen”. Ajo është e dyfishtë dhe shumica e njerëzve si të tillë e përftojnë: Me dy thelbe të ndryshme. Njëri që lidhet me ultimatumin, tjetri me lindjen e mbretëreshës. Ata flasin për ngjarjen e pritshme, madje
përmendin falen kyçe “afat, pa u kujtuar se disa kanë parasysh afatin e ultimatumit e të tjerët, atë të lindjes. Natyrisht, ka një palë të tretë për të cilët ngjarja i përmbledh të dyja anët. E ndër këta, i pari është mbreti.
Sipas kolonelit, ai është shpërfillës dhe i heshtur. Fol me kolonelin, i thotë mbreti ministrit të Jashtëm, Libohova, me të cilin po ecnin të dy në një sallon. Unë po ngjitem lart.
Ministri i Jashtëm i shtjellon Adjutantit parashikimet e tij për sjelljen e mëtejshme të Musolinit. Ishte i bindur se ai nuk do ta kryente këtë turp duke sulmuar Shqipërinë e vogël. E donte shumë famën Musolini dhe tiranët e llojit të tij mund të bënin për famën atë qe s’ia priste mendja askujt. Dhe ato dy pengesat për të cilat pëshpëritej kudo, e Premtja e Zeze, si ditë e papërshtatshme për sulm, dhe lindja e mbretëreshës, aq më shumë e papërshtatshme, nuk ishin aq të lehta për t’u kapërcyer.
Ora 1 pas mesnatë, duke u gdhirë 5 prill.
Adjutanti ngjitet lart për të parë mbretëreshën. Në shkallë ndeshet me dr. Mokinin, parashikimi i të cilit për lindjen nuk i kapërcen 10 orët.
Trashëgimtari (nëse do të kishte të tillë, pra, nëse do të ishte djalë) ka ende moshën e çuditshme minus 10 orë. E ndonëse ashtu, që nga thellësia e minusit, po bëhet ndërkaq problem.
Kur Adjutanti zbret, mbreti gjithashtu ka zbritur. Adjutanti i kujton padronit të vet se duhet të pushojë gjithsesi. Nesër do të presë ambasadorin amerikan Hugh Grant. Mbreti përgjigjet se nuk ka gjumë. Sallonët vazhdojnë të jenë plot në pritje të lindjes së trashëgimtarit.
Ora 2 pas mesnate. Kryekomandanti i ushtrisë, gjeneral Aranitasi, telefonon me ngut për diçka.
Tri orë më pas, në 5 të mëngjesit, mbretëresha sjell në jetë (në luftë, në ultimatum), një djalë. Turmat e rralluara nëpër rrugë çuditërisht e marrin vesh lajmin dhe nisin brohoritjet. Lajmi për një aleance të befasishme ose një arme të re që e shtonte fuqinë mbrojtëse të shtetit, nuk do ta ngrinte më shumë moralin se kjo lindje.
Në orën 8 të mëngjesit, kryeministri i shtetit bashkë me kryetarin e parlamentit i bëjnë përgëzimet monarkut.
Në orën 10, gjëmimi i 101 topave përshëndetin lindjen e trashëgimtarit. Të shumtë janë ata që gjëmimin e topave e marrin për fillim të luftës.
Ora 11, ministri fuqiplotë i Italisë, Jakomoni, ai që pak kohë më pas do të shpallej nënmbret i Shqipërisë, paraqet urimet zyrtare italiane.
Ora 11, disa minuta më pas, i njëjti zyrtar i lartë, i dorëzon një zarf ministrit të Jashtëm shqiptar, Libohovës.
Ora 11, pothuajse në të njëjtën minutë, ministri shqiptar lajmëron mbretin se porsa ka marrë prej Jakomonit ultimatumin, të tretin të vërtetin, siç thuhej, në të folmen popullore.
Është ende 5 prill 1939, ditë e mërkurë. Princi trashëgimtar është vetëm 6 orësh.
Në rrugë, brohoritjet festive kthehen në britma lufte. Qetësimi i përkohshëm ia lë vendin një nervozizmi të dyfishtë. E lehtësuar prej lindjes, shtërzimet që mbretëresha gjer në atë kohë dukej sikur i ndante me shtetin, ia le këtij të fundit.
Ora 1 e mesditës, mbledhje e ngutshme e qeverisë. Përgjigje për ultimatumin: Jo!
Ora 2, mbledhje e parlamentit. E njëjta përgjigje: Jo!
Ora 5 pasdite. Kumtim gjithë ambasadave të huaja. E njëjta orë, ikje e specialistëve italianë.
Ora 6 pasdite, takim me ambasadorin amerikan Hugh Grant. Sipas Grant-it mbreti Zog dha të kuptojë se Shqipëria nuk kishte mundësi të përballej me Italinë, por do të bënte aq sa mundte për t’i treguar botës se shqiptarët nuk do të vdisnin pa luftuar. Ai e tha qartë se nuk do të nënshkruante kapitullimin, ashtu siç kishte bërë tri javë më parë presidenti i Çekosllovakisë.
Sipas Grant-it, gjatë një ore qe kishte vazhduar takimi, mbreti dyzetekatërvjeçar ishte i qetë, përveç çastit kur tha fjalët se italianët po ia shkaktonin këtë gjëmë pikërisht kur mbretëresha sapo kishte lindur. Gjithmonë sipas Grantit, fill pas këtyre fjalëve, “Mbreti kishte vështruar i përhumbur nga dritarja dhe sytë i ishin mbushur me lot”. Është e vetmja dëshmi e këtij lloji për monarkun shqiptar. Ndryshe nga Filipi II i Spanjës, që siç dihej, kishte derdhur lot për flotën e mbytur, Zogu I e kishte bërë këtë për mbretëreshën....
Kryeministri Kotta e pyet mbretin për shëndetin e mbretëreshës dhe të princit kërthi. Pastaj vijon: ne kemi vendosur të luftojmë, por më lejoni t’ju them, Madhëri, se mbretëresha e sëmurë, me princin foshnjë, nuk mund të lihen këtu. Mbreti përgjigjet se mbretëresha, sëmurë ose shëndoshë, do të ketë të njëjtin fat si populli i vet. Kryeministri Kotta, nuk e ka vështirë ta kundërshtojë. Mbretëresha është nderi i mbarë kombit dhe, në qoftë se, ajo, bashkë me foshnjën princ, mos qoftë e thënë, të mbetën në duar të armikut, kjo do të ishte një njollë morale e pashlyeshme për gjithë kombin.
Shqetësimi për mbretëreshën zotëron për ca çaste mbi gjithçka. Mbretëresha robinjë. Bashkë me foshnjën princ. Bota është plot histori rrëmbimi, sidomos epet shqiptaro-sllave. Secila nga të dyja palët si xanxë kryesore ka rrëmbimin e princeshave të palës tjetër. E si të mos mjaftonin këto, tani po futej në valle (në ep) një palë e tretë: italianët. Ka gjasë që gjatë ceremonisë së martesës së tij, mbreti të ketë pikasur vështrimin lakmitar të kontit-kumbar Ciano. E po të ketë ndodhur kjo, mendimi për ta ndëshkuar ka qenë jo larg. Ishin ca njerëz që kushedi pse, ashtu vetvetishëm, ngjanin të lehtë për t’u vrarë... Sipas zbulimit të fshehtë, ky pusht ëndërrokësh, të bëhej një ditë “princ” i Shqipërisë.” S’ishte e rastit, Musolini dhe konti, vjehrri dhe dhëndri, nuk i ndaheshin... S’ishte e rastit që të dy bashkë
Dhëndër dhe vjehërr t’ia zhvatnin, u lëshuan Njëri mbretërinë dhe tjetri gruan... Mendueshëm mbreti dëgjon kryeministrin, po pa vendosmërinë e mëparshme. Në fund të fundit, le ta vendosnin parlamenti dhe qeveria....
E njëjta e enjte. Ora 7 e mbrëmjes. Mbërrin një tjetër telegram i Musolinit. Krejtësisht çoroditës dhe paqësor. Pikë. Me premtimin se asgjë e keqe nuk do t’i ndodhë Shqipërisë. Pikë.
E enjte, ora 12, mesnatë. Mbreti hyn në parlament, ku do të vendoset për mbretëreshën. E premte e zezë. 7 prill, ag. Merret vendimi për largimin e mbretëreshës. Ora 4 e mëngjesit. Mbretëresha, sipas një dëshmie të mjegullt, disi romantike, pasi merr një grusht dheu prej kopshtit në një shami, dhe djalin dyditësh në prehër, e le pallatin dhe niset drejt Jugut, për të kapërcyer po atë mëngjes kufirin me Greqinë.
Pallati mbretëror, që gjatë gjithë javës së fundit kishte përjetuar gjallërinë më të pazakonshme të tij, po qetësohej më në fund. Shuheshin njëri pas tjetrit shandanët, fikeshin zërat, bashkë me kërcitjen e dyerve dhe heshtja e një lloji tëpër të veçantë, ajo që dy mije e pesëqind vite më parë, ishte cilësuar prej një tragjediani grek si heshtja mbretëreshëmunguese, po zotëronte gjithkund.
Makinat e mbretëreshës dhe të rojave duhej të ndodheshin ende në Shqipërinë Jugore, kur një avion i vetmuar sipër detit Adriatik, po i afrohej qiellit shqiptar.

Mbretëresha lehonë do to bënte rrugën drejt Greqisë në gjendje gjysme të pavetëdijshme. Ajo çka ndodhte rrotull saj, stresi, copërat e ankthit, ndjesia e turbullt e fajit, do t’i jepnin këtij rrugëtimi shijen e një ëndrre të keqe.
Ishte kjo gjendje e dyzuar që krijoi ndoshta tërheqjen e ndërsjellë midis lehonës dhe liriko-epikës shqiptare. Brilanti, që kjo e fundit ia hodhi gati si rastësisht, në ikje e sipër mbretëreshës, ishte sa i rrallë, aq edhe misterioz. Misteri nis qysh në dy vargjet e para:
Maxhare, leshera tënde Qysh erdhe në vendin tonë.
Mbretëreshës (hungarezkes) që po ikën, nuk i bëhet një pyetje për ikjen, por për të kundërtën: Ardhjen.
Balada për ikjen, do të ishte një shtysë e besueshme, aq më tepër që s’ishte fjala për një ikje gruaje, qoftë edhe mbretëreshe, por për një fillim katastrofe, rënie mbreti e mbretërie bashkë.
Mirëpo poezia, krejt si në kalendarin e ëndrrës së keqe, ku fundi bëhet fillim e fillimi fund, kryen zhvendosjen dhe përmbys gjithçka.
Ka gjatë qe joshja e ndërsjellë, e pashpjegueshme midis mbretëreshës Geraldinë dhe shqiptarëve, të ketë pasur për zanafillë pikërisht dhembshurinë ndaj femrës lehonë. Për të zbritur më thellë në kohë, ka pasur shenja që shqiptarët, të lodhur nga ashpërsia, prej kohësh kanë kërkuar një zbutje në jetën e tyre.
Nga dy hamendësimet e mundshme, njërit, sipas të cilit, për shqiptarët e rreptë Geraldina ishte mbretëresha më e gabuar, dhe tjetrit, se pikërisht “trëndafili i bardhë” europianoqendror kishte gjetur te këta shkretanë popullin e duhur, ishte ky i dyti që, për një habi të madhe, do të vërtetohej. Stinë pas stine e vit pas viti, me kurorë ose pa kurorë, shqiptarët do ta donin heshturazi, me dhe natyrisht paarsyeshëm, siç janë shpesh dashuritë e vërteta. Do të ishin të butë me të kur erdhi e aq me tepër kur iku, do të ishin ashtu, gjatë mungesës së saj, e sidomos gjatë kohës së komunizmit, atëherë kur për të urryer një mbretëreshë ishte aq lehtë, e për ta dashur, aq vështirë. Dhe nëse shprehja për ta dashur do të ngjante e tepruar, në vend të saj mund të përdoreshin fjalët: për të mos e përfolur. E të mos flisje keq për një mbretëreshë ishte një gjë e rrallë në krejt perandorinë komuniste, por sidomos në Shqipëri.
Përbaltej, urrehej, mallkohej mbreti për gjithçka, vetëm ajo nuk u prek. Një pakt i heshtur e kundërthënës vazhdonte ta mbronte.
Një pakt jo fort i zakonshëm për botën. Në rastet kur mbretit i krijoheshin probleme me vendin e vet, jo vetëm që mbretëresha nuk përjashtohej nga fajet, por ndodhte që pikërisht mbi të të binte pesha kryesore. E sidomos kur ishte e huaj. (Njiheshin gjithkund pëshpërimat: ky i yni s’ishte aq i keq, por ishte ajo, shtriga, ajo austriakja, grekojka, hungarezka qe e kishte marrë me qafë.)
Për një befasi të madhe, në Shqipëri kishte ndodhur e kundërta. Ashtu si popujt që ndiheshin fajtorë e që rrekeshin t’i linin së ardhmes ca dëshmi të fisme, ndoshta edhe shqiptarët, në gjendje të pavetëdijshme, po linin ca shenja që mund t’i ndihnin në orën e gjykimit, përpara botës, por më shumë përpara ndërgjegjes së vet. Kështu kishte ndodhur me mbrojtjen e hebrenjve gjatë luftës, me harmoninë midis besimeve, me ndjesinë e joshjes, gati-gati dashurisë për Amerikën. Geraldina bënte pjesë në këtë përbetim mjegullor. Për të njëjtat arsye ndoshta? Për të tjera, që s’u sqaruan kurrë, e që ndoshta kishin lidhje me gërshetimin: grua e bukur, mbretëreshë dhe lehonë?
Ka gjasë që kjo të mbetet, siç u tha, në mjegull e, në fund të fundit, pa ndonjë rëndësi.
E rëndësishme ishte që ajo e ndjeu dhe iu përgjigj atij që ende e quante popullin e vet. Në moshën tetëdhjeteshtatëvjeçare, pas 63 vjet mërgimi dhe 31 vjet vejane, u ngrit, me mallëngjim natyrisht, dhe po aq paarsyeshëm në dukje, për të ardhur në vendin më të shpërfillur të Europës, atë që shqiptarët ende po nguteshin ta braktisnin, që ngjante si më i panevojshmi për të, prej të cilit kishte ikur si në një rrugëtim ferri, në gjendje gjysmë të ëndërrt. E gjendur në Shqipëri, gjëja e parë që mund të ketë kuptuar ka qenë mos-humbja e kurorës. Natyrshëm e thirrën “mbretëreshë” dhe po aq natyrshëm, si e tillë, ajo u soll, ndonëse kurora s’i duhej më. Kishte ardhur thjesht për të vdekur, në tokën që, duke mos qenë e saj, i ishte bërë mëmëdhe.
Ardhja e saj ndodhi në pranverë të vitit 2002. Në fillimvjeshtën e po atij viti, i mbylli sytë, me dëshirën e fundit që një ditë t’ia sillnin përbri trupin e burrit të saj mbret.
Siç ndodh në kësi rastesh, po të donim që me një frazë të vetme të jepnim diçka përgjithësuese për këtë të fundit, mbretin Zog, diçka përtej gjykimeve pro e kundër të historisë, për ato që kishte mundur të bënte a për të tjerat që s’i kishte bërë dot, mund të thoshim se, së paku, i kishte dhënë Shqipërisë një histori dashurie.”

Pasaportat, procedurat për aplikim

Valentina Madani

Qeveria minimizon çdo mundësi falsifikimi të pasaportave biometrike përmes procedurave të reja. Ministria e Jashtme përmes një udhëzimi të ri për procedurat e marrjes së një pasaporte biometrike parashikon aplikimin e çdo shtetasi në zyrat e gjendjes civile pranë bashkive/komunave/njësive bashkiake ku ndodhet regjistri themeltar i shtetasit. Sipas këtij udhëzimi punonjësi i zyrës së gjendjes civile i kërkon shtetasit/es aplikues për pajisjen me pasaportë biometrike, paraqitjen e dokumentit të identitetit ose certifikatës me fotografi për personat nën 16 vjeç dhe më pas fillon intervistën me shtetasin (mbi gjeneralitetet, apo të dhëna të tjera) dhe pasi bindet se është personi i njëjtë, i jep shtetasit formularin (vetdeklarim i të dhënave personale). Udhëzimi i ministrisë së Brendshme bën të qartë se në rast se nga verifikimi rezulton se të dhënat e shtetasit me fotografinë e vendosur në formular nuk janë të rregullta, dokumentet bllokohen duke përpiluar një procesverbal konstatimi dhe i dërgohen me shkresë sektorit kundër krimit financiar në drejtorinë e policisë së qarkut për hetime të mëtejshme, për veprën penale për falsifikim të dokumentit zyrtar, në bazë të nenit 1 86 të Kodit Penal. Formularët e vetëdeklarimit të verifikuar, komisariati i policisë i dërgon me shkresë përcjellë se të listuar,, të firmosur e të vulosur nga shefi i komisariatit të policisë brenda tre ditëve, në zyrat e gjendjes civile për fillimin e procedurave të aplikimit dhe pajisjes me pasaportë biometrike dhe brenda 24 orëve për formularët e vetëdeklarimit për aplikimet me emergjencë.