|
|
Saturday, October 30, 2010
Suplement shëndeti:Kurat popullore që kurojnë gastritin akut dhe ulcerën e stomakut
Një përmbledhje e këshillave më të fundit që japin mjekët që nëse çdokush do t’i zbatojë nuk do të jetë i rrezikuar nga sëmundjet e stomakut, do të keni mundësi ta lexoni në suplementin e kësaj fundjave në gazetën “Tirana Observer”. Bananet ulin aciditetin e stomakut. Lakra turshi parandalon ulcerën. Hudhrën parandalon shfaqjen e ulcerës në stomak. Cilat janë vetitë kuruese të mjaltit, mollës dhe bimëve kurative. Si ndikon mënyra e të ushqyerit në shfaqjen e sëmundjeve të stomakut. Këto dhe shumë këshilla e rekomandime të tjera të mjekëve, në suplementin e sotëm prej pesë faqesh, për t’u mbrojtur nga sëmundjet e stomakut. Kështu, në numrin e së shtunës ju do të keni mundësi të lexoni gjithçka për mënyrën se si duhet të ushqeheni në shekullin e XXI për të mbajtur larg sëmundjet e stomakut.
Shpluhurosen poezitë e rinisë së Robert Shvarc
Shtëpia Botuese “OMSCA-1” nxori në qarkullim librin “Vargje të pluhurosura”. Janë rreth 110 poezi, shkruar kryesisht në vitet ’50-’60 e që shumë pak syresh kanë parë dritën e botimit. Është folur edhe më parë për Shvarcin poet, janë botuar edhe pak poezi të tij, që datojnë fillimvitet ’90, si “Tingëllim për Shkodrën”, “Ma vranë Sarajevën”, apo “Vargje lamtumire për një shok rinie”, por këtë herë “Vargjet e pluhurosura” tregojnë se Shvarc nuk ishte një poet i rastësishëm. Janë poezi kushtuar dashurisë, ëndrrave, mikut, qytetit, Shkodrës, idealeve, trishtimit, mallit... Ai vetë i quan “vargje sirtari”, që në të vërtetë janë dëshmitë e një pene të rëndësishme në letrat shqipe. Por që vetë shkrimtari vendosi t’i mbyllë në sirtar, pasi e kuptoi se duhet të hiqte dorë nga idealet. Sepse në komunizëm, idealet shkonin veç në një kahje, atë të diktaturës. Ja si shkruan në një prej poezive të tij, Shvarc “Lamtumirë ideale, lamtumirë,/ ç’po më zbeheni si yjet ndër agime,/ ç’po ma lini n’errësirë veten time,/ në errësirë të një jete pis të nxirë”. Dhe vendosi të merret me përkthimin e të mëdhenjve të letërsisë botërore, çka nuk qe edhe aq e thjeshtë sa e pandehte. Heshtja nuk shihej me sy të mirë. Teksa kanë kaluar 7 vjet nga
vdekja e tij, heshtja thyhet dhe bëhet e gjallë krijimtaria e tij letrare. I lindur në Sarajevë, por i rritur në Shkodër, Shvarci e dashuroi dialektin shkodran, aq sa poezitë e tij i ka shkruar më së shumti në këtë dialekt. Gjithashtu, i ka shkruar disa poezi këtij qyteti. Teksa kalon nga njëra poezi në tjetrën, çuditshëm të mbulon një tis trishtimi. Nëpër vargje ndien pak fatalitet prej “brezi të humbur”, një prej përfaqësuesve më të mëdhenj të të cilëve do ta përkthente më vonë. Poeti nuk është qaraman, përkundrazi herë-herë rebelohet, por ndoshta ai e ndiente se idealizmi i tij shumë shpejt do të vritej.
Në duart e një miku
Për botimin e këtij libri poezish u kujdes përkthyesi dhe shkrimtari Amik Kasoruho, i cili i ka redaktuar ato me kujdesin dhe dashurinë e një miku të hershëm. Dikur Shvarc i ka dedikuar edhe një poezi miqësisë së tyre. “Gjithmonë bisedoj me Robertin si kam bërë kah mot, duke shfletuar letra tashmë të zverdhura që i kemi pas shkruar njëri–tjetrit, poezi të tij të hedhura netëve pa gjumë të rinisë së tij të trazuar, fotografi të shumë viteve më parë. Nëpërmjet tyre më flet shoku im i adoleshencës, mbushur me ëndrra të pafajme (ne kishim vetëm ëndrra, asgjë tjetër! - do të shkruante në vjershën “Vargje lamtumire për një shok rinie”, botuar në gazetën “Drita”, në maj 1991), miku i ngushtë në tërë hallet e gëzimet e mia, ai që më bënte të krenohesha që isha shok me të. Dhe ndërsa bëj kështu, e lë atë të flasë. Unë dëgjoj dhe kujtoj”, shkruan Kasoruho në pasthënien e librit, i cili ka jo pak për të treguar për Shvarcin. Në ditët më të zeza në jetën e një njeriu, çka nuk ka të paguar është mbështetja e një miku. I tillë kishte qenë Shvarc për Amik Kasoruhon dhe ky i fundit, nuk mundet që në çdo varg të shkruar nga ai, të lexojë diçka nga vetja, nga jeta e tij, nga shpirti i mikut. “Lexoj në vjershën “Dikujt” të shkruar në vitin 1950, dy vargjet e para: Në agimin pa ndriçim të jetës tënde - u mundove t’i afrohesh të vërtetës. Dhe m’u kujtuan vitet e burgut, rinia ime e dënuar, njerëzit që druheshin të më aviteshin pas lirimit, dyert e mbyllura. Pa mu kujtua se qe pikërisht Roberti ai që më mori në shtëpinë e tij - duke rrezikuar shumë - dhe më strehoi dhe më fali qetësinë që të jep një çati mbi krye, një shok aty pranë. Shumëkush asokohe u mundua t’i afrohej të vërtetës. Ata që nuk përcëlluan krahët në këtë përpjekje, që i përngjet pak edhe guximit të fluturës që i vjen rreth flakës së qiriut, u ndrynë në një heshtje të imponuar dhe sfilitëse, e cila e shtynte Shvarcin të klithte “të rrosh e prapë të jesh i vdekur fare, - të ndjesh e ndjenjën ta varrosësh thellë” (vjersha “Unë” -1956)”, vijon ai, duke shtuar se çka e karakterizonte atë më së shumti, veç gjenisë si përkthyes dhe talentit të poetit, ishte dashuria për njerëzit. Këtë dashuri që ai e shprehte në vargjet: “Gjithmonë i kam dashur lotët/Por në sytë e mij/Të tjerëve ua kam fshirë!”
Na vranë idealizmin...
“Janë vargje sirtari, të shkundura nga pluhuri i shumë e shumë viteve. Vargje thuajse të harruara, të ndrydhura, të frikësuara e, pse jo, edhe të ndjekura – sepse totalitarizmi edhe meditimet krejt personale e krejt pa të keq i quante “ideologji borgjeze me helm të sheqerosur kundër diktaturës së proletariatit”. Ekziston një thënie e një të mençuri: Ai që s’është idealist në moshën njëzetvjeçare, s’është njeri; ai që mbetet idealist edhe pasi i kalon të dyzetat, është idiot”. Idealizmi i brezit tim – me përjashtim të konformistëve të ndërgjegjshëm – mori fund në vitet ’60, kur u bindëm se në Shqipërinë “socialiste” s’ishte aspak puna për të mbrojtur një ideal të madh njerëzor, por vetëm e vetëm për të ruajtur një fron sundimtari…
Kam shkruar edhe unë, prozë e poezi, deri në fund të viteve ’50. Por pastaj vendosa të hesht, të hesht në mënyrën time: penën e vura në shërbim të penave të fuqishme të letërsisë botërore. Pa këtë ekuilibër që arrita të fitoj për vete, do të kisha marrë fund për së gjalli. Por edhe kjo punë ishte një punë me zarar, sepse diktatura nuk kënaqej vetëm të heshtje ndaj saj, por dëshironte edhe të flisje për të.
Brezat e rinj le të më falin, nëse vargjet e mia të dikurshme ndoshta s’do t’i ngrohin sa ç’duhet – fundja janë vargje të pluhurosura dhe tani jemi në fund të shekullit XX. Por për diçka duhet të jenë të sigurt: në çdo gjë që kam shkruar ose rikrijuar, kam menduar gjithmonë për rininë dhe për atë do të mendoj përsëri, deri sa të kem jetë”.
Robert Shvarc
Alma Mile
Biografia në gjermanisht, si shkëlqeu dhe u kryqëzua këngëtarja Alida Hisku
Ajo që ka ndodhur me artisten e famshme, u ngjan atyre historive të trishta, të cilat harrohen me të njëjtën forcë që kujtohen. Alida Hisku u nda me skenën në kulmin e shkëlqimit, duke lënë pas dilema e mistere të shumta, që pavarësisht sqarimeve të ndryshme, nuk u zbardhën asnjëherë të plota. Fillimisht u përqas me një goditje politike për adhurimin e këngëve italiane. Pastaj u fol për një ditar të fshehtë me refleksione reaksionare. U aludua për një lidhje agjenturore me grupin e Fiqirete Shehut. Pati zëra se refuzoi ofertën për t’u futur nuse në Bllok. Flitej sakaq për një histori rozë. E lënduar nga fluksi i rrëfenjave të tilla, aq sa nga goditja e beftë e verës ‘83, Alida Hisku bëri ccështë e mundur për të shkuar me mënyrën e vet te thelbi i së vërtetës. Sfida ishte e jashtëzakonshme, por këngëtarja e famshme ju përgjigj me një përkushtim shembullor. Me botimin së fundi në gjermanisht të librit “Biografi”, ndjehet disi e lehtësuar, pasi mendon se ka depërtuar në pjesën më të rëndësishme të dramës misterioze, e bindur se vulën përfundimtare e kanë dosjet e mbyllura. Sidoqoftë, kjo nuk e pengon të rrëfejë për “Panorama”, momentet kulmore të jetës e karrierës artistike dhe të hedh dritë në mjaft aspekte të panjohura të historisë së saj...
Zonja Alida, pas kaq kohësh larg artdashësve shqiptarë, mund të pohoni se jeni ndarë përfundimisht me skenën?
Po e keni fjalën për këngën, e kam shprehur dhe herë tjetër, se me të nuk kam për t’u divorcuar kurrë. Bile edhe vdekjen kur e mendoj, e përfytyroj me të në buzë. Kam munguar për artdashësit vërtet, po kjo është e kushtëzuar nga largësia fizike. Jetoj prej vitesh në Gjermani e rrethanat janë të tilla, që të vi gjithnjë e më rrallë në Shqipëri. Megjithatë, asnjëherë nuk e mendoj veten ndryshe, veç si një artiste shqiptare. Historia e suksesit dhe talentit tim është ngjizur pikërisht aty...
Së fundi keni botuar një libër, ku përshkruani në gjermanisht historinë tuaj në vitet e diktaturës...
Në fakt kam shkruar historinë e dramës sime, që nis me shkëlqimin si artiste dhe mbyllet me kryqëzatën e regjimit, e cila më shpalli të padëshiruar në kulmin e shkëlqimit...
Pse jo në shqip, apo mendoni se historia juaj tek ne është e njohur...
Ka folur për të disa herë media e Tiranës, duke shtjelluar nga vështrime të ndryshme metamorfozën e jetës dhe karrierën time. Në rrëfimet e saj ka të vërteta, por ka dhe mangësi e qasje jo reale. Ka mandej edhe trillime, të cilat nuk kanë të bëjnë fare me ato që më kanë ndodhur. Pikërisht për këto arsye, kam menduar disa herë të gjej një mënyrë për të sqaruar biografinë time. Arsyeja pse kam nguruar, ka të bëjë me ndjenjën e racionalitetit dhe nderimin për korifenjtë e artit shqiptar, që kanë përjetuar një dramë të tmerrshme në vitet e diktaturës. Ç’mund të flisja unë para Sherif Merdanit, Visar Zhitit etj.? Kur gjykova ta hidhja në gjermanisht historinë time, kisha parasysh demonstrimin para të tjerëve të sjelljeve paradoksale të komunizmit ndaj artistëve e shkrimtarve. Fakti që lexuesi këtu e ka pritur mirë, tregon se kjo materie ka qënë katërcipërisht e paperceptueshme për të....
Ju thatë se historia juaj ende nuk është zbardhur e plotë...
Këtu kam parasysh mistere të veçanta të saj, të cilat vazhdojnë të mbeten të pazbuluara...
E keni fjalën për rrethanat që kanë lidhje me penalizimin si e padëshiruar për të kënduar para publikut...
Ato të plota nuk i di as vetë. Ma do mendja se kjo ka për të vazhduar gjatë, për aq kohë sa të famshmet dosje do qëndrojnë të mbyllura. Misteret janë aty. Së paku pjesa që mbart logjikën e goditjes, absurdin e kryqëzimit dhe mekanizmin e persekutimit. Hezitimi për të hapur arkivat është brengosës. Më saktë, frika që i mban ato të kyçura edhe pas 20 vjetësh. Një situatë e tillë favorizon vetëm inkuizitorët e dikurshëm. Ne viktimat e tyre kemi të drejtë të pyesim: Kush investon ende për ta në shoqërinë shqiptare? Dilema është jo pak e ngatërruar. Sidoqoftë, një ditë e vërteta do dalë në dritë...
Për dramën e Alida Hiskut qarkullojnë disa opsione. Thonë se jeni penalizuar për interpretimin e këngëve italiane. Aludohet për një lidhje të fshehtë me grupin e Fiqrete Shehut. Ka zëra se jeni goditur pas refuzimit të ofertës për t’u futur nuse në Bllok. Flitet se ju ka kryqëzuar ditari ku mbanit shënime. Ka ndërkaq dhe një histori rozë ...
Të lutem deri këtu. Në një mënyrë a në një tjetër, i kam dëgjuar të gjitha. Ka prej tyre që qëndrojnë. Ka mandej dhe intriga. E vërteta është krejt tjetër, të paktën nga mënyra si e kam përjetuar unë. Diçka rreth thelbit të saj jam përpjekur ta shtjelloj në librin që botova në Gjermani. Pjesën tjetër jam duke e kompletuar për një botim të dytë. Gjithsesi, presektutimi në optikën time është vetëm një fragment i historisë së Alidës, sado dramatik qoftë...
Ta lëmë për një moment këtë aspekt e të kthehemi te fillesat e karriereës artistike. Kur jeni ngjitur për herë të parë në skenë?
Eventi i parë kombëtar ka qënë Festivali i Pionierëve në Shkodër, në vitin 1969. Aty jam vlerësuar me Medalje të Artë për këngën e Tonin Dajisë “Vjelset e portokalleve”. Duhet thënë se me skenën isha njohur më herët, nëpërmjet debutimeve në festivale lokale dhe anketa muzikore. Kur isha në shkollën 8-vjeçare mora pjesë në Festivalin e Nëntë të Këngës në RTSH. Për vite me radhë pastaj kam qënë pjesë e pandarë e këtij aktiviteti të rëndësishëm...
Madje memoria e artëdashësve ju ka fiksuar si një prej këngëtareve që keni koleksionuar më shumë çmime...
Po ti numëroj trofetë e festivaleve të këngës në RTSH, deri tek i 20-ti, vetëm çmime të para bëhen pesë, shumë të tjera janë të dyta dhe të treta. Mjaft të tjerë i kam marrë në Festivalin “Studenti”, Festivalin e “Ushtarit”, atë të këngës popullore, në dekadat e majit etj.
E gjitha kjo kur nuk vinit në art nga auditoret e shkollës artistike, por nga radhët e punonjësve të tipografisë...
Në rastin tim, debutimi në art nuk vinte nga radhët e klasës punëtore, siç cilësohej atëherë, por nga një familje me talent artistik. Nëna ime për më shumë se 20 vjet ka kënduar në korin e TOB. Motra, Arjana Hisku, ka kënduar aty rreth 30 vjet. Po kështu edhe vëllai, Artani, i cili ishte një nga solistët bas-bariton në këtë institucion. Në këtë kuptim vetëm babai nga gjitha familja ishte jashtë botës së këngës. Ai ishte një nga tipografët e njohur të Tiranës. Sa për profesionin e tipografit, duhet thënë se e zgjodha si bazë jetese. Ndërkaq, hobi im mbeti kënga. Të dyja i ushtrova njëherazi për vite me radhë. Kjo më jepte kënaqësi e ndjehesha e lumtur...
Pra, Alida Hisku është produkt i një familje artistësh...
Këtë më së shumti ia dedikoj nënës, e cila ka qënë pjesë e filarmonisë së TOB-it, që në vitet e para. Nuk kishte konservatorin, por një shkollë muzike dy vjeçare. Ajo ka interpretuar në disa opera klasike si “Madam Batërflai”, “Peshkataret e Perlave”, “Rigoleto”, “Traviata”,”Karmen”, “Mrika” etj. Kur ishim të vegjël na merrte me vete jo vetëm në shfaqje, por edhe gjatë provave. Në një farë kuptimi, TOB-i për ne ishte bërë si pjesë e shtëpisë. Madje jemi aktivizuar edhe në role episodike në opera të ndryshme. Kuptohet me dëshirën e nënës, por edhe me kërkesën e mjeshtërve të mëdhenj si Avni Mula, Gaqo Çako, Ramiz Kovaçi, Hysen Koçia, Ibrahim Tukiçi, Nina Mula, Rozmari Jorganxhi, Hysen Kurti, Marie Kraja, të cilët na trajtonin si fëmijët e tyre...
Çfarë kujtimesh ruani nga këta artistë të mëdhenj të muzikës shqiptare?
I kam njohur që e vogël, pasi asokohe TOB-i ishte si një familje e madhe. Fëmijëria ime në pjesën më të madhe kaloi në shoqërinë e tyre, në mjediset e Pallatit të Kulturës. Madje jo vetëm kaq. Në sezonin e verës kur mbyllej teatri, shkonim bashkë në plazhin e Durrësit. Në zonën “Hekurudha” ishte caktuar një vilë për personelin e TOB-it. Aty jam takuar për herë të parë me Vaçe Zelën. Një ditë teksa pushoja me mamanë në rërë, nisa të këndoja “Valsin e lumturisë”. Në mos gaboj isha pesë vjeçe. Një çast u mblodhën të gjithë rreth meje dhe po dëgjonin. Sa mbarova, shpërthyen duartrokitjet. E para m’u afrua Vaçja. Më përqafoi dhe duke u kthyer nga grupi i artistëve, foli e ngazëllyer: “Nuk e mendoja kurrë që kjo këngë ishte kaq e bukur”. Unë nuk e dija se kënga ishte e saj...
Diçka për këngët e festivaleve. Artdashësit e shumtë veçojnë nga koleksioni juaj artistik “Vajzat e fshatit tim”. Në fakt, a është kjo më e bukura dhe çfarë kujtoni nga periudha kur e keni realizuar?
Për mua mbetet një këngë e dashur. Të të tillë veç të tjerave, e bëjnë rrethanat në të cilat është realizuar. Kam qenë 16 vjeçe kur e kam kënduar. Një komision me kompozitorë të njohur kishte përzgjedhur këngët, që do garonin në festival. Një komision tjetër me artistët më në zë bënin përzgjedhjen e këngëtarëve sipas këngëve. Me sa më kujtohet, në atë festival këtë e bënte Gaqo Çako me Vaçe Zelën. Kënga “Vajzat e fshatit tim” kishte mbetur e fundit. Mesa duket, fakti që dukej si këngë popullore dhe kishte për autor një kompozitor të pa dëgjuar, e kishte lënë jashtë vëmendjes. Dikush aty nga fundi propozoi me gjysmë zëri të ma jepnin mua. Ashtu u bë. Në fakt ma dhanë si këngë të dytë. Askujt nuk ia mbushte mendjen se mund të kishte sukses. Edhe unë fillimisht nuk isha shumë optimiste, por miqësia me Enver Shëngjergjin, më detyronte t’ia bëja shërbimin deri në fund. Ishte shumë e thjeshtë dhe e mësova menjëherë. E mësova dhe të them të drejtën u miqësova me të. Gjithsesi, nuk më shkonte mendja kurrë se mund të zinte ndonjë çmim në festival...
Në mos gaboj ka qënë Festivali i 16 i Këngës në RTSH dhe kënga “Vajzat e fshatit tim” u vlerësua me çmim të parë...
Në fakt ishte Festivali i 15 i Këngës në RTSH. Siç e thashë, nuk pretendoja për ndonjë çmim. Sa mbarova interpretimin, u largova.
Teksa po dilja jashtë, më thirrën për t’u kthyer mbrapsht. Më thanë se duhet të dilja prap në skenë. Ashtu bëra. Interpretova edhe një herë “Vajzat e fshatit tim”. Salla këtë radhë u ndez nga duartrokitjet. Pastaj më thanë se mora çmimin e parë. Më dukej si ëndërr dhe aty për aty thashë se ishte e pamundur. Po, po, ti je fituesja, m’u kthye udhëheqësi artistik duke më përqafuar. “Po Vaçja, çfarë do marrë?”, u shpreha me naivitet fëmije. Një moment mbeta si e ngrirë. Dikush më preku në sup dhe sakaq iu hodha në qafë Ferdinand Dedës. Ishin çaste të paharruara. Mbaj mend se si dhuratë për çmimin mora një termus dhe një orë tavoline “Made In Cina”...
A mund të themi se “Vajzat e fshatit tim” është kënga më e dashur për ju?
Nuk e di sa do të qëndronte një pohim i tillë, por e vërteta është se ajo më ka ngjitur më shumë. Mbaj mend se kur isha e izoluar në qelitë e Brakës, e këndoja shpesh nën zë për të zbutur sa të ishte e mundur trishtimin e tmershëm. Më thonë se të njëjtën gjë kam bërë edhe kur kam isha paciente e spitalit psikik. Fakti që i jam rikthyer në momentet më dramatike të jetës, tregon se “Vajzat e fshatit...” ka ngjizur thellë në shpirtin tim...
Kush kanë qënë njerëzit që ju kanë mbështetur në rrugën e artit dhe si i vazhdoni marrdhëniet me ta?
Kur dua t’i kthehem këtij momenti, më del përpara një listë e gjatë. Sidoqoftë, nuk mund të rri pa përmendur emrat e kompozitorëve të talentuar si Agim Krajka, Aleksandër Lalo, Avni Mula, Enver Shëngjergji, Kujtim Laro, Kastriot Gjini, etj., pa kontributin dhe ndihmën e të cilëve nuk do të isha ajo Alidë që duartrokitej nga publiku. Të njëjtën mirënjohje adresoj për shumë nga këngëtaret e famshme të skenës shqiptare që më mbështetën e më mbajtën afër me shumë dashuri. Është vendi të veccoj këtu të madhen e brilanden Vacce Zela. Atë e kam patur idhullin e jetës time...
Alida Hisku është fiksuar në kujtesën e artëdashësve duke kënduar me sy mbyllur...
Ka qenë krejt spontan një veprm i tillë. Ma vinin shpesh në dukje këtë të gjithë udhëheqësit artistik e sidomos regjisorët, por asnjëherë nuk e riparova. Më dukej se kur mbyllja sytë isha më e qetë, më e afërt me publikun dhe më e sigurt në logjikën e këngës. Nuk di çtë them tjetër për këtë ves, nëse mund të quhet i tillë...
vijon nesër...
Pirro Çako dhe Vesa Luma sjellin për herë të parë në këngë një moment masturbimi
Ndërkohë që Vesa Luma kërkon suksesin artistik të radhës me një këngë me skena masturbimi, ish-i fejuari i këngëtares i ka dhënë fund beqarisë. Ai këto ditë është fejuar me një bukuroshe nga Prishtina. Në një festë familjare të organizuar po ashtu në Prishtinë, Genci nuk ka ngurruar t’i thotë “po” të përzgjedhurës së tij me të cilën janë në lidhje prej disa muajsh. Në këtë festë me rrethin e ngushtë familjar, e pranishme ka qenë edhe motra e Gencit, aktorja e njohur Arta Dobroshi, e cila këtë rast e ka shfrytëzuar për të prezantuar bashkëshortin e saj, regjisorin e njohur anglez Daniel Mulloy. Disa foto ekskluzive nga ceremonia e fejesës së Genc Dobroshit po i publikojmë edhe ne.
VESA Çudit të gjithë me ofSHamat e masturbimit
Ka kaluar të gjitha parashikimet tona. Dikur me këngë ritmike dhe shumë lozonjare, kësaj here Vesa Luma na ka çuditur me një baladë e cila ka rreth 5 sekonda një stimulim masturbimi. Duke mos u mësuar ta shohim në kufinjtë e skandaleve muzikore, por në një tjetër linjë, Vesa ka menduar që mesa duket kësaj here të mos diskutohet vetëm si një pjesmarrëse tek “Kënga Magjike”, por si një këngëtare që bën diçka për herë të parë, ndan një moment intim siç është seksi me veten ose masturbimi, me të gjithë shikuesit. Nuk e dimë e kujt ka qenë ideja, e Pirro Çakos apo e Vesës, por një moment i tillë në një këngë, na ka bërë që të na duken fare të zakonshme skenat e nxehta të seksit që shohim shpesh në disa klipe shqiptare.
“Kam pritur prej kohësh që të bashkëpunoj me Pirro Çakon dhe më duket se e kam gjetur momentin e duhur. Kënga është në punim e sipër. Do të jetë një baladë e fuqishme e cila besoj që do të më sigurojë një paraqitje dinjitoze”, - kështu ka theksuar Vesa në një prononcim për mediat në Kosovë disa muaj më herët kur kënga e saj akoma ishte e papërfunduar. “Vetëm” titullohet kënga e re e punuar nga Pirro Çako dhe Darko Dimitrov, e cila është me të vërtetë një baladë e fuqishme por paraqitjen dinjitoze nuk e dimë a do ia sigurojë Vesës. Këngëtarja këtë radhë në ekran është paraqitur pak më ndryshe se herët e tjera. E veshur me një fustan të shkurtër seksi ngjyrë të zezë dhe me një look të ri ku bien në sy balluket e reja që ka sajuar këngëtarja. Nuk kanë se si të mos na bëjnë përshtypje disa fjalë të këngës ku ajo thotë: “Por unë do ta provoj, sonte pa ty do guxoj... të bëj e vetme dashuri!!!” Komentet e para në youtube për këngën janë nga më të ndryshmet. Aty dikush e komplimenton e dikush tjetër rrëfen se është zhgënjyer nga Vesa. Madje ka patur nga ata që kanë shkruar se e pëlqejnë shumë pjesën e këngës në minutën e 2: 38 sekonda, në të cilën fillon dhe skena e shum-ëpërfolur ku këngëtarja na fut në një moment super erotik. E kush mund ta mendonte që fantazia artistike të kishte shkuar kaq larg duke e bërë edhe masturbimin të këndojë!
GENC DOBROSHI HARRON
VESA LUMËN, FEJOHET PËRSËRI
Ka kaluar një kohë tepër e gjatë që kur në media paraqiteshin si çift, këngëtarja Vesa Luma dhe regjisori Genc Dobroshi (vëllai i aktores Arta Dobroshi), por tani siç e dimë ata janë të ndarë. Arsyet e ndarjes nuk i tregoi asnjëri edhe pse flitej se moskuptimi nga njëri-tjetri ka mundur të jetë një ndër shkaqet e ndarjes, derisa vazhduan jetën e tyre në kahje të ndryshme. Vesa Luma krijoi disa këngë të reja dhe nuk ka pranuar se është në lidhje me ndonjë mashkull tjetër, kurse Genci nuk mbeti keq në këtë drejtim. Këto ditë nga Prishtina po vijnë lajme pozitive sa i përket jetës private të regjisorit të njohur kosovar i cili tashmë ka harruar këngëtaren e njohur Vesa Luma dhe këto ditë është fejuar me një tjetër bukuroshe.
ORGANIZATOR I SPEKTAKLIT “SHPIJA E KOSOVËS”
Genci përveç punës si regjisor nëpër filma, ka filluar të realizojë edhe spektakle televizive. Një format i ri televiziv që filloi të shfaqet vitin e kaluar nëpër ekranet kosovare “Shpija e Kosovës”, i njëjtë me “Big brother Albania” po organizohet edhe këtë vit dhe nën regji të Genc Dobroshit. Ai ka treguar se interesimi i kandidatëve ka qenë shumë i madh dhe ka shtuar se ka një numër të madh aplikantësh potencialë që hezitojnë të konkurrojnë për arsye të ndryshme. Reality shou “Shpija 2” pritet të fillojë më 26 nëntor, ndërkohë java e kaluar, 15 tetori, ka qenë faza mbyllëse e aplikimeve.
ARTA DOBROSHI me BASH KËSHORTIN DANIEL MULLOY
Aktorja e njohur kosovare Arta Dobroshi momentalisht është duke jetuar në Angli. Ajo është në lidhje dashurie me regjisorin Daniel Mulloy. Arta ka qenë e pranishme në Prishtinë për disa ditë me qëllim të disa obligimeve familjare, duke shfrytëzuar rastin që të marrë pjesë edhe në fejesën e vëllait të saj, Gencit. Pasi u bë e famshme falë rolit të Lornës, ajo tashmë është shumë e angazhuar në realizimin e disa filmave, që pritet të shfaqen gjatë vitit të ardhshëm. Ndër ta, filmi “Baby”, nën regji të bashkëshortit të saj ku Arta do të luajë rolin e “Amirës” së bashku me aktorin Daniel Kaluuya dhe do të jetë aktorja e parë shqiptare që shfaqet në ekran me një aktor me ngjyrë, si dhe tek filmi “Late Bloomers”, nën regji të Julie Gavras, aktorja do të luajë rolin e ‘Mayas”. I përzgjedhuri i Artës, Daniel Mulloy, është 33 vjeç dhe si profesion ka regjinë, skenarin si dhe punon si producent filmik.
Teksti i këngës “Vetëm”
Ishte viti më i gjatë që kalova, në vetmi
Asnjë natë s’u ngroha dot, asnjë natë
Mbaja frymë se dikush, do trokiste prap në portë
Duke pritur kështu me ankth
Asnjë lajm nuk mora unë, asnjë shenjë asnjë kontakt
Me vetminë e përqafuar në një shtrat.
Rrefreni:
Ti je shumë larg dhe nuk e dinë se çdo të thotë e vetme në një dhomë pa ty ku s’bëhet dashuri,
Ti nuk e di se çdo të thotë të përqafosh një të padukshëm që nuk puth nuk prek asnjë sekondë,
Por unë do ta provoj, sonte pa ty do guxoj... të bëj e vetme dashuri!!!
Ah, ah ah ah ah ahhhh (momenti i masturbimit)
Fytyrën tënde, puthjen tënde në mungesë do ta ëndërroj unë, edhe këtë natë.
Vajza ime, Xhoana Nano!
Magdalena Alla
INTERVISTA
Nënë e bijë duket se mbrujnë një marrëdhënie të dhembshur, komplekse dhe të fortë. Si kur kanë qenë apo janë larg, ashtu edhe kur afrohen e takohen më shumë brenda mureve të shtëpisë, të asaj shtëpie ku u ngjizën që të dyja. Si atëherë kur për shkak edhe të sëmundjes së Edës, Xhoin e rritën tezet dhe gjyshërit, dhe Eda sa herë merrte rrogën aty e kishte kokën, duke i çuar të bijës jo pak para. Si tani që është e bija që i mobilon shtëpinë nënës dhe i ka caktuar edhe një shumë të hollash muaj për muaj. Një marrëdhënie e ndërsjellë, e qëndrueshme, e pandryshueshme kujdesi.
Tashmë janë rrëzuar pengesat e dikurshme, por vajza ka një biznes dhe një martesë impenjuese, që edhe i largon deri diku. Megjithatë, Xhoi shihet të hyjë shpesh në tunelin pranë kinema "Agimit" te "Shallvaret" në Tiranë, për të vizituar të ëmën. Siç thotë vetë e ëma: "Nuk ndihem kurrë e harruar prej vajzës sime. Përkundrazi!" Dhe kur ato janë tok krijojnë aureolën e papërsëritshme të çdo marrëdhënieje nënë-bijë.
Eda, a ka ndryshuar ndopak Xhoi që kur u bë zonja e kryeministrit apo ish-kryeministrit?
Jo. Xhoi është gjithmonë po ajo vajza e thjeshtë me të gjithë. Vjen shpesh të më takojë, edhe pse shpesh bllokohet nga punët. Por nuk më harron kurrë. Xhoi për mua është një engjëll, qoftë në pamje, qoftë në shpirt. Unë ëndërroja të kisha një fëmijë dhe Zoti ma dha si e doja.
Ta dha edhe shumë të bukur në pamje...
Po. Ma dha edhe shumë të bukur.
Si e shpjegon Xhoin-engjëll apo nënat në përgjithësi i idealizojnë fëmijët?
Xhoi është zemërmirë, nuk di të bëjë keq. Është e dashur, e bukur si engjëll. Plus mua më ka respektuar si nënë, më ka qëndruar pranë në të gjitha problemet e mia.
Këtë shtëpi të bukur, Xhoi ta ka zbukuruar?
Po. Gjithë shtëpinë. Dhe Xhoi më ka ndihmuar gjithmonë ekonomikisht. Edhe kur ka qenë në Greqi, edhe tani. Por kam dhe pensionin tim. Por gjithsesi, ajo më ka caktuar një shumë të përmuajshme për kafe, cigare. Ja që e pi duhanin, edhe pse dua ta lë dhe më bën dëm. Por nuk shpenzoj për dreka, darka jashtë. Nuk para më pëlqen. Xhoi më ndihmon se nuk do që mua të më dridhet dora kur të dal me shoqet. Sot jam 58 vjeçe dhe nuk kam fuqi, dhe Xhoi më paguan edhe një grua që më pastron shtëpinë.
Me kë jetoni zonja Eda?
Jetoj me babanë tim 83 vjeç dhe djalin, vëllanë e Xhoit, Kristin, 23 vjeç. Për djalin dua që ai një ditë të martohet dhe të jetojë më vete, të bëjë jetë evropiane. Por, nëse unë në pleqëri katandisem keq, Xhoi, ime bijë po mendon edhe për të ardhmen time. Më thotë se do të paguajë një grua që të më rrijë pranë e mos të më lërë vetëm.
Shkon në shtëpinë e saj?
Shkoj me raste. Kur i vdiq i ati i shkova për vizitë. Por Fatosi nuk pranon të takohet me mua. Edhe goca nuk më tregon. Nuk i hyj shumë filozofisë së këtyre gjërave. Zoti thotë: "Po nuk vlerësove robin që ke në tokë, unë s'të vlerësoj.
Si e ke pritur martesën e vajzës me Fatos Nanon?
Të them të drejtën, kur më tha që do të martohej me një politikan, u mërzita. Nuk doja politikan, por është zgjedhja e vajzës sime dhe e respektoj.
Të fliste Xhoi përpara se të martohej për lidhjen me ish-kryeministrin?
Jo. Kur Xhoi jetonte në Greqi, unë kam qenë atje vetëm 10 ditë, sepse nuk rri dot në vend të huaj. Jam mësuar në Shqipëri. Dhe kam një natyrë, që po nuk m'u hap vetë vajza, nuk e pyes. Nuk jam kureshtare dhe nuk dua të ndërhyj në gjërat e saj, kur tashmë është e rritur.
Ndryshimin e moshës në martesë, nënat tona tradicionale, por jo vetëm tonat, e kanë problem zakonisht. Po ju e patët?
Edhe unë e pata shumë problem. Le të jesh e lidhur psikologjikisht në mentalitet, them se duhet edhe ajo në trup. Nuk them bukuri kushedi çfarë, por jo me diferencë të madhe moshe. Tani këshilloj dhe djalin rreth kësaj. Por thashë, është zgjedhja e vajzës sime. Nuk kam të drejtë të ndërhyj.
Jeni e kënaqur që vajza juaj jeton mirë ekonomikisht?
Xhoi ia ka dalë vetë. E ka të mirën nga Zoti, edhe para martesës me Fatos Nanon. E ka pasur agjencinë "Xhoi Travel" përpara se të njihte Fatosin.
Jeni një zonjë që edhe sot e pasqyroni bukurinë që keni pasur dikur. Por, në fakt, Xhoi ka një bukuri tjetër, që nuk iu ngjan shumë...
Po. Xhoi i ngjan më shumë të atit.
Çfarë mban mend nga fëmijëria, adoleshenca e saj?
Mbaj mend shumë pak gjëra, se unë atëherë isha e sëmurë dhe Xhoi është rritur më shumë te tezet dhe daja. Tani një teze e saj punon në shtëpinë e Xhoit, dy të tjera janë në Greqi, njëra në Petrelë, ndërsa daja në Tiranë. Por nuk harroja kurrë që sa herë mundja të çoja për Xhoin e vogël pambarimisht para, që ajo të rritej mirë. Gëzova që vajzës sime si engjëll iu lidh një pension, atëkohë prej 1500 lekësh e kështu ajo mund të rritej pa i munguar gjë dhe me dinjitet si shumë fëmijë të tjerë. Dëshira ime ishte të mos ma fyenin dhe ta respektonin fëmijën tim dhe këtë Zoti ma realizoi.
Ka pasur ndonjë dhunti apo tipar të veçantë Xhoi?
Xhoi nuk ka ndonjë dhunti të veçantë, por është e zonja e vetes. Shpesh këshillon edhe tim bir, vëllanë e saj, i cili sot është 23 vjeç dhe punon në një bankë si jurist: "Mos jeto nga shpatullat e mamit, por të çash vetë në jetë, të bëhesh zot i vetes, siç u bëra unë që 18 vjeçe". Kur më mungon ndonjëherë, dhe ia them këtë, më thotë: "Eh, ke çunin tani". Por ia kthej: "Ti ke qenë dhe je dashuria fillestare e jetës sime"...
Fatos Nano: Divorci me Rexhinën, asnjë lidhje me Xhoin
Fatos Nano ishte lidhur që në kohën e gjimnazit me shoqen e klasës, Rexhinën. Nga martesa gati 20-vjeçare çifti pati dy fëmijë, djalë dhe vajzë. Rexhina Nano ishte modeli i bashkëshortes së përkushtuar dhe besnike deri në fund. Në momentet më të vështira të jetës së saj, gjatë burgimit të bashkëshortit (1994-1997) ajo i qëndroi pranë Nanos. Kjo do të vijonte deri në 2002-in, kur kryeministri do të shpallte divorcin me të. Disa vite më vonë, gjatë një rrëfimi për një televizion grek, Nano do të shprehej se Rexhina ishte shoqja e jetës së tij për shumë vjet, veçanërisht në periudhën kur ishte i burgosur, ishte nëna e fëmijëve të tij. Ndërsa ndarja ndodhi, sipas tij, sepse dashuria kishte marrë fund. Por ai këmbëngulte se dashuria me Xhoanën nuk kishte të bënte me divorcin nga Rexhina. Dasma e tij me Xhoin ishte një festë private, mes rreth 100 familjarëve dhe miq të ngushtë në ceremoninë në kishën ortodokse në Tiranë, nën bekimin e Janullatos.
Xhoi: Njohja me Fatosin
Xhoana e kishte njohur Fatos Nanon, gjatë një vizite në Tiranë, ndërsa jetonte në Athinë dhe ishte bashkëpronare në një biznes me linjat e udhëtarëve, që e ka vijuar me sukses edhe në ditët e sotme. Ishin takuar në një ambient me miqsh të përbashkët dhe ishte një dashuri me shikim të parë. Ai i ishte prezantuar si Fatos Nano, ndërsa ajo Xhoana Nano.
Birësimi i djalit të Xhoanës
Pak vite më parë, Fatos Nano arriti të birësojë djalin e bashkëshortes, Xhoana. Babai biologjik, Artur Muharremi, kishte rënë dakord që atësia e djalit të tij, Klajdi, atëherë 14 vjeç t'i kalonte ish-kryeministrit. Xhoana Nano dhe Artur Muharremi kishin qenë bashkëshortë deri në 25 mars 1998-ën, kur vendosën për zgjidhjen e martesës dhe kujdestaria e fëmijës i ishte dhënë Xhoanës. Tashmë djali i Xhoanës gëzon të drejta të plota për trashëgiminë prindërore në familjen e ish-kryeministrit, si dy fëmijët biologjikë Sokoli dhe Eda.Nekrofili e re...
Piramida me dy kulme
Piramida nuk e mbante Enverin
Te pathenat e Kadarese: Asnjëherë nuk kam thënë “Jashteqitja e kombit”
INTERVISTA/Shkrimtari i madh shqiptar, flet per diktaturen, marredheniet me diktatorin Hoxha, letren derguar presidentit Ramiz Alia, para takimit me intelektualet, largimin nga Shqiperia, pse nuk u perfshi ne politike si dhe per tranzicionin shqiptar Shkrimtari i madh shqiptar, Ismail Kadare ne nje interviste te gjate ne emisionin “Opinion” te gazetarit Blendi Fevziu, ne TV Klan ka prezantuar para publikut tere shqetesimet e tij ne kohen e diktatures, duke i bere nje zberthim te plote gjithe ketij mekanizmi kriminal, qe nga diktatori Hoxha e deri tek pasuesi i tij, Ramiz Alia. I cili per te, megjithese ishte me i bute, nuk levizte nga linja e ashper e diktatures. Kadare flet per letren e derguar Ramiz Alise, ku i rendiste te gjitha rezervat per situaten ne vend, nderkohe qe takimin me intelektualet ne vitin ‘90 qe erdhi me pas, e quan nje farse. Njeheresh Kadare sqaron dhe arsyet pse u largua nga vendi si dhe tere zhvillimet politike qe kane prekur Shqiperine, ne tere keto vite te tranzicionit. Zoti Kadare, kane kaluar pothuajse 20-vjet qe nga rrezimi i komunizmit, ndryshimi i regjimit komunist ne Shqiperi.
Ne momentin kur Enver Hoxha vdiq, ne prill te vitit 1985 dhe kur mendohej qe ai nuk do te jetonte me gjate, kishit iluzion se Shqiperia do te hapej?
Po natyrisht. Si te gjithe. Mund te thuash se te gjithe kishin iluzione.
Nga vinte ky iluzion? Iluzioni eshte instiktiv.
Kur ka nje tirani te zgjatur, cdo vdekje e tiranit krijon iluzione ne menyre te padiskutueshme. Sa me e eger te jete tirania, sa me e gjate te jete ajo, aq me i forte eshte iluzioni.
Eshte i paarsyeshem disa here.
Me teper eshte i arsyeshem se sa i paarsyeshem, por mjafton dhe ai i paarsyeshmi per te krijuar atmosfere iluzive absolute.
Enver Hoxha e kishte shenjuar ne nje fare mase pasardhesin e tij. Ishte Ramiz Alia, qe ne ate kohe e drejtonte shtetin edhe “de jure”, por edhe “de fakto”, pasi pas vdekjes se Enver Hoxhes, ishte Presidenti i vendit dhe u be dhe sekretar i Pare i Komitetit Qendror. Ju e keni njohur Aline edhe para vdekjes se Enver Hoxhes, cili ishte mendimi qe kishit per te?
Mendimi per Ramiz Aline ka qene disi jo brenda klisheve te sistemit komunist. Ishte e rralle per ate sistem, pasi zakonisht pasardhesi modelohej sipas diktatorit. I ngjan qofte nga xhestet, qofte nga fjalet, qofte nga hija. Zgjidhet si i tille, qe te mos krijoje zhgenjim, zhgenjimin e zbutjes. Per habi, Ramiz Alia nuk e jepte kete peshe te diktatorit.
Ishte ndryshe? Po flasim per pjesen jo zyrtare..?
Ishte nje natyre qe te jepte pershtypjen qe ishte i modelueshem. Ishte me i bute se cdo diktator.
A ishte i hapur drejt Perendimit, qofte ne biseda, qofte menderisht?
Jo. Me teper ishte nje hapje thjesht qe vinte si mungese karakteri, ose nje karakter i trajtueshem, i perthyeshem. Nuk ishte si rezultat i nje bindje te tij te brendshme.
A kishte pasur ferkime mes jush? Po Per arsye te letersise?
Po, per arsye te letersise. Por me ate ishte e lehte te kishe ferkime.
Cfare do te thote kjo?
Qe nuk krijonte ate peshe qe thashe me pare. Mund t’i thoshe gjera, per te cilat mund te pendoheshe me vone, te thoshe, “ku dreqin ja thashe kete gje”, por ne menyre te natyrshme nuk kishe frike pse ia kishe thene.
A mund te thuhet se Ramiz Alia, ishte pasardhesi me “pozitiv”, sa mund te thuhet pozitiv per nje njeri qe zevendeson nje diktator, nga ata qe Enver Hoxha dukej se do te linte pas?
Po keshtu dukej, sidomos ne fillim. Ose ashtu perfytyrohej ne mendjet e shumices se shqiptareve, por ne fakt ai ishte nje pasardhes i stilit te bute.
Cfare do te thote kjo?
Domethene i stilit kinse te bute, por qe si perfundim ishte e njejta gje.
A keni pasur raste te takoni dhe te flisni me Ramiz Aline, pas viteve 90?
Po sigurisht.
Keni arritur te beni biseda me delikate se sa ato normalet?
Po absolutisht. Me te mund t’i beje bisedat, te vije ne shtepi e t’i thoshe gruas ose njeriut te afert, qe biseduam kete dhe kete dhe per cudi arritem te bisedonim. Te linte gjithmone nje shprese se dicka do te ndodhte. Por me vone, shume shpejt, vinte zhgenjimi, gjithmone. Nuk ka ndodhur vetem me mua, por edhe me te tjere qe me kane treguar, ka ndodhur e njejta gje.
Pra Ramiz Alia, te priste mire por nuk reagonte?
Si duket, ne ate cast ai kur ishte me ty, pesonte nje lloj pershtatjeje. Ka natyra te tilla qe per arsye karakteriale, me shume se sa bindjeje politike apo ideologjike, arrinte nje lloj pershtatjeje me ty. Dhe pastaj kjo pershtatje, dehje e castit, venitej dhe i linte vendin nje shterpesie te zakonshme te komunizmit.
A mund te thuhet qe Ramiz Alia, ishte i kontrolluar dhe i pamundur te vepronte si pasoje e nje grupi konservator brenda Partise se Punes, apo ishte mos deshire e tij per te vepruar?
Ne keshtu mendonim, se ne fillim ishte i kushtezuar apo i kapur si te thuash nga nje grup konservatoresh, i cili me sa duket nuk ekzistonte. Sepse te gjithe ishin sic thuhej ne ate kohe qe konservatori me i madh ne Byrone Politike, ishte Enver Hoxha dhe njekohesisht liberali me i madh ishte po ai. Domethene, qe cdo varej nga humori i tij dhe te gjithe te tjeret kishin aftesine e te pershtaturit me te.
Cili ka qene momenti i pare, ne te cilin ju jeni zhgenjyer me Ramiz Aline?
Zhgenjimet kane qene te herepashershme. Por si te thuash, te durueshme. Ne kuptimin qe si te thuash, ne fund te fundit, kot e pate kete iluzion sepse nuk kishte se si te ndodhte ndryshe. Ky sistem, krijon brumin e njerezve te vecante, te cilet jane te pandreqshem nga nje pikepamje. Mirepo njeriu ka gjithnje prirjen te besoje se dicka do te thyhet, ndryshoje.
Po zhgenjimi final?
Zhgenjimi final ishte kur une kam bere dy takime me te, ne fillim te vitit 90, ku i kam trajtuar probleme jashtezakonisht delikate. Pak a shume, ato qe i kam shkruar dhe i kam botuar ne letren time dhe i kam trajtuar me goje.
Takimet i kishit kerkuar ju apo Ramiz Alia?
Me duket une. Sepse ka qelluar dicka e tille, qe une do te perfitoja nga nje takim per te biseduar gjate me te.
Ju vendoset ta takonit per t’i folur hapur?
Po absolutisht. I kam folur hapur per te gjitha problemet qe kam shkruar ne leter. Duke filluar nga problemet me te renda te nje diktature, sic eshte terrori. I kam folur hapur, se ne vendin tone ka terror, ka vrasje, ka tortura, ka shkelje te ligjit, shkelje te te drejtave te njeriut, e te gjitha, te gjitha.
A ishte shume e rende qe tek diktatori, te trokisje dhe te vije gishtin mbi plaget e ketij regjimi?
Jo. Me te, cuditerisht ne ate kohe, nuk ishte ndonje guxim i madh qe te thuash po vete, e po ja them keto gjera. Jo. Shkova me gjakftohtesi. Madje kam ende sot ne arkivat e mia, kam shenimet, pyetjet qe do t’i beja, te dhjeta faqet me shenime dhe pikat qe do te bisedoja me te. Domethene me gjakftohtesi i kam menduar te gjitha. Problemin e Stalinit, problemin e Marksizem-Leninizmit ne shkalle boterore, problemin e fese. Por kryesisht ishin problemet e shtrengeses dhe te terrorit.
Cili ishte reagimi i tij?
Reagimi i tij, nuk mund te them se ishte fare i keq. Kishte rezerva, domethene, qe jo po nuk eshte ashtu, ndoshta ke mungese informimi, po kjo gje ka filluar te korrigjohet. Ishte relativisht pozitiv. Aq sa mund te ishte, nga nje shef komunist. Por pas 3-4 javesh, une vendosja t’ia shkruaj te gjitha ato qe i thashe, sepse papritur fillova te dyshoj se nuk ishte ashtu sic e kisha menduar une. Duke pritur me padurim shenjat e ndryshimit qe ai dha te kuptohej se do te behen, per habi shikoj se asnje nuk po ndryshonte. Une i shkrova ne leter, te gjitha ato qe kisha thene. Ne letren time, ka se paku dhjete emra qe denoncohen, emra te rendesishem duke perfshire edhe anetare te Byrose Politike, qe praktikisht denoncohen si kriminele. Lihet te kuptohet qe po bejne krime, po torturojne njerez, po krijojne vrasje ne kufi etj.
Reagimi i tij ishte i ndryshem nga ai ne zyre?
Reagimi i tij ishte katastrofik. Pergjigjja ishte nje shemtire morale, e paperfytyrueshme. Ne castin qe une kam marre letren e tij, i kam thene time shoqe Helenes, qe ne duhet te ikim nga ky vend menjehere sepse ketu nuk ndryshon asgje. Une dua te gjej nje tribune qe t’i them keto mendime.
Ishte e pamundur qe keto mendime t’i thoshit ne Shqiperi, publikisht?
E pamundur, absolutisht. Si mund te thoshe ne Shqiperi, qe shefi i sigurise, me emer, Zylyftar Ramizi, e urrejne gjithe shqiptaret sepse torturon njerez.
Ramiz Alia thote se ju ka thirrur ju, ne nje takim me intelektualet dhe ka kerkuar nga ju nje mendim per pluralizmin politik…?
Kjo eshte nje nga genjeshtrat me te medha qe ka ndodhur ne vitet 90′. Takimi me intelektualet ishte nje farse e gjitha. Si mendoni ju, se une nuk do kisha guximin ti thosha Ramiz Alise dy fjale per terrorizmin, kur i kisha shkruar gjithe ato te “zeza” ne leter.
Perse ishte nje farse takimi me intelektualet?
Ishte nje farse, ishte ndertuar i gjithi si nje skenografi e keqe per te hapur te nesermen ne te gjithe Tiranen, qe ‘Ramiz Alia, donte te liberalizonte vendin, ta demokratizonte, por medet e penguan intelektualet dhe ne radhe te pare shkrimtaret’. Mund te mendohet ne ndonje vend, qe nuk ka ndodhur kurre ne kete bote, qe nje diktator, pak me i bute, por megjithate nje diktator, te kerkoje te liberalizoje vendin dhe te dalin shkrimtaret ta pengojne. Nuk ka bere vaki ndonjehere. Kjo ishte thelbi pse u organizua ky takim.
Pse ju nuk folet hapur ne takimin me intelektualet, nderkohe qe kishit folur shume hapur ne takimet vetem per vetem me te?
Sepse ai me dha mua nje pergjigje paralajmeruese dhe sepse ai beri nje paralajmerim shume te keq ne ate mbledhje. Paralajmerim, qe zhduku nga te gjitha dokumentet dhe qe njerezit, per turp te tyre, nuk kane guximin ta thone ende sot. Ai ka thene keto mendime, tre kater fraza qe perpara se te bisedojme per pluralizmin, dua te them nje informacion sipas te cilit ‘nga informacionet qe ka shteti shqiptar, duhet te dini se nepermjet kesaj parulle, borgjezia nderkombetare me agjentet e saj ne Shqiperi, do qe te permbyse pushtetin’. Domethene, qe ai na quajti ne, qe kishim ndermend te flisnim. Ata qe thone se ishte konsultim i hapur, genjejne te gjithe. Po te shikoni, teksti im atje eshte pa kuptim. Teater absurd. Ka 3-4 fraza te miat qe jane atje ne ate dokumente. Dy fraza, jane qe une nuk e di cdo te thote kjo fjale!!.
Ju mendoni se mund te pergjigjet ndonje shkrimtar ne kete menyre?. Mund te pergjigjesha une me nje fraze te tille?! Dhe ai thoshte: Po si more nuk e dini se cfare eshte pluralizmi!!. Dhe une them prape se, nuk e di si kuptohet ketu kjo fjale, ju na quajtet ne agjente. Une kisha vite qe e dija se me quanin agjent, e dija fare mire kete. Fraza ime e trete dhe e fundit ishte, se ky diskutim eshte teper i renduar politikisht.
Ku eshte i renduar ky diskutim politikisht?.
Aty nuk del asgje. Diskutim i renduar politikisht, do te thote se ai beri paralajmerime, se ata qe flasin per pluralizmin, jane agjente. Une kisha dhjete vjet qe mendoja dhe e dija qe me quanin agjent.
Bashkim Shehu, djali i Mehmet Shehut, ne librin e tij “Vjeshta e Ankthit”, deklaron se i ati i tij, kryeministri Shehu dhe nje nga njerezit me te ashper te regjimit, i kishte deklaruar se ju ishit agjent i Perendimit. A eshte pak paradoksale kjo situate?
Kryeministri ju quante agjent te Perendimit, ju vazhdonit te botonit librat tuaj. Ne fund te vitit 1990, kishit nje raport shume komod ne lidhje me regjimin. Ju zgjodhen ne Frontin Demokratik, kishit te drejte t’ia thoshit Ramiz Alise gjerat hapur. Cka ndodhur realisht? A eshte e vertete qe Bashkim Shehu e ka bere kete bisede me ju?
Eshte plotesisht e vertete. E ka shkruar ne librin e tij “Vjeshta e Ankthit”. Libri eshte botuar edhe ne gjuhe te huaja. Eshte nje deshmi e jashtezakonshme. Ka ardhur tek une ne shtator te vitit 1981 dhe me tha se kam nje bisede te rendesishme, qe ti duhet ta dish patjeter, pasi une nuk mund te fle i qete po nuk ta thashe. Dhe ma tha me dy fjale: Im ate, dje eshte grindur me mua dhe me ka thene, nuk do ta takosh me, se ai ishte shkrimtar i ri dhe takohej me mua dhe me tregonte tekstet e tij, qe nuk do ta takosh me Ismail Kadarene, sepse sipas mendimit tone, ai eshte agjent i Perendimit. Kete duhet ta dish me tha dhe une e degjova.
Kjo ishte kambana qe binte?
Sigurisht. Une e kisha degjuar kete gje nga sigurimsat, nga keta idiotet e diktatures, nga lloj, lloj njerezit qe kercellinin dhembet, ah keta shkrimtaret, ti kemi ne dore pa jua rregullojme neve. Njihej kjo gje, nuk ishte ndonje gje, une e kam shkruar edhe ne letrat e mia. E kam shkruar 20-vite perpara, se si perceptohen shkrimtaret dhe intelektualet nga njerezit e sigurimit.
Cdo te thote per nje diktature, qe nje shkrimtar te jete agjent i Perendimit?
T’ju saktesoj dicka. Bashkim Shehu, iken i tronditur dhe vjen pas nje ore prape dhe me thote, se dua ta plotesoj ate qe te thashe, sepse prape nuk jam i qete. Nuk eshte vetem mendimi i tim eti tha, por kete mendim ma tha dje pasi ka dale nga zyra e Enver Hoxhes.
Cdo te thote te degjosh kete akuze? U trembet?
U paralizova me teper se u tremba per nje moment. Por ngaqe e dija kete gje, cuditerisht po te them qe nuk u tremba, s’do te me besoje, askush nuk me beson. Une nuk e di se cfare ka qene, por ka qene me teper nje paralize, si njeriu kur del nga nje spital ku merr vesh se ka nje semundje te rende. Nje njeri ne nje diktature, kur merr vesh qe e shohin me sy te keq, sigurisht qe ka pakenaqesi. Kur merr vesh qe e shohin me nje sy shume te keq, sigurisht qe ka nje tronditje edhe me te madhe, dhe kur merr vesh se i bejne nje akuze kaq te rende, gjeja e pare eshte qe ai duhet te bjere ne depresion. Une nuk kam rene ne depresion dhe kjo me jep te drejten te them, qe ajo trembje ka qene disi e nderlikuar.
Ne c’kuptim e nderlikuar?
Ka qene e nderlikuar ne kuptimin qe, kjo ishte verifikimi i dickaje qe une e dija. Por e dija si nje mendim i pjeses me vulgare te diktatures, mendim i delenxhinjve, sherbetoreve.
Ne fakt nuk ishte keshtu, ishte mendimi edhe i njerezve me te rendesishem te regjimit?
Ishin kryesoret, qe e kishin kete mendim. Prape une mendova se ky mendim, nuk mund te ishte i rastit, i tanishem. Duhet te ishte disi i vjeter dhe instikti me tha, qe une kam jetuar me kete akuze, me kete semundje. Nga nje pikepamje, une do te them tani dicka qe mund te duket paradoksale, sac me beri keq ne cast, ky lajm i tille ashtu sic erdhi, gjithashtu mua me ka bere mire.
Pse me ka bere mire? Sepse une kuptova qe une kete shtet, mund te jetoj edhe me kete akuze supreme. Qe ishte paradoksi me i madh. Ne mendjen e tyre, une jam shkrimtar, jam njekohesisht agjent, por qe te jem i sinqerte, nuk e besoja se ata e besonin kete gje. Po ata eksitonin veten, sepse ishte me mire qe te isha vertete nje agjent, sepse se paku te isha i qete se jam nje agjent qe i sherbeja dickaje, se kam nje mbrojtje te huaj, te burimit ndaj te cilit jam agjent. Kjo ishte me paradoksalja. Por nga ana tjeter, une u mesova me kete gje. Kalonin muajt, kalonin vitet, une botoja normalisht. Me e gezueshme ishte per qenien time, qe une nuk rashe ne depresion, por vazhdova qe te shkruaja normalisht.
Cili eshte shpjegimi, magjia, po e quaj keshtu sepse eshte gati magjik fakti qe ju nuk u ndeshkuat dhe arritet te mbijetonit ne diktature?
Nuk eshte kaq magjike, eshte dukuri shume e njohur. Shkrimtaret teper te njohur denohen me shume veshtiresi. Sa denohen me aq lehtesi disa here, po keshtu nuk denohen me aq lehtesi qe mund te kujtohet. Po te shikojme pervojen ruse, sovjetike, shkrimtaret jane denuar ne menyren me ekstreme, me te skajshme, flas per shkrimtare te njohur, por eshte gjithashtu mbyllur syri per shkrimtare po aq te njohur dhe po aq te rrezikshem ne menyre po te skajshme.
Nese regjimi nuk reagoi ndaj jush zoti Kadare, a tentoi t’ju joshte, t’ju jepte privilegje? A ishit ju, i privilegjuar nga ai regjim?
Privilegji edhe terrori shkojne bashke te dyja. Te gjithe shkrimtaret, artistet apo intelektualet e njohur, ne nje sistem tiran, ne diktature, jane ne nje fare menyre te privilegjuar. Ekzistojne personalitete te njohur te privilegjuar, sepse ndodh qe regjimi te ta prese cdo burim dhe ti te mos mundesh te kesh asnje akses ne njohje. Vogelsia e Shqiperise ne kete rast, e bente pak te veshtire kete gje. Ishte nje cilesi pozitive e vogelsise. Nuk ishte aq e lehte, qe te menjanoje nje shkrimtar te njohur, nje artist te njohur, filozof te njohur. Gje qe ishte shume e lehte ne vende si Rusia apo vende si Kina. Pra ishte kjo gje, qe per sa kohe qe ti botoje dhe shkruaje, ti ishe i privilegjuar ne thelb dhe nuk mund te thoshe kurre qe jam nje njeri i persekutuar, sepse persekutimi ishte kaq i eger dhe kaq i dukshem ne shtresat e tjera te popullsise, sa fakti qe kishe nje publikim ti kishe nje privilegj te madh.
Raportet tuaja kane qene problematike me nje pjese te regjimit apo dhe vete me Enver Hoxhen?
Misteri ose magjia e mbijeteses ne nje regjim te tille, varet nga sunduesi kryesor dhe une ate mbrojtje e kam pasur. Po. E kam pasur.
Ne arkivat e Sigurimit te Shtetit, dosja juaj figuronte si nje nga me te trashat. Ju e kishit vene re qe ndiqeshit?
Jo. Por e merrja me mend se duhej te ndiqesha, pra une u mesova me kete gje.
Dosja figuron se eshte hapur shume vjet perpara…?
Me intuite e dija. Si cdo shkrimtar i njohur, une kisha qene ne Moske. Kisha mesuar shume sekrete te sistemit stalinist, sepse bisedohej atje midis studenteve dhe kam mesuar shume gjera, si pergjoheshin shkrimtaret, dite e nate, megjithate jetonin normalisht.
Si pergjoheshin shkrimtare te medhenj. E dinit kush ju spiunonte?
Jo. E merrja me mend disa here.
Qellonte qe dallonit ndonje njeri ndonjehere qe vinte t’ju nxirrte ndonje informacion, apo vinte per t’ju provokuar?
Qellonte, por per cudi nuk me shqetesonte shume, sepse fakti qe pak a shume e dija dhe dyshoja me ndihmonte. Ka pasur raste kur ndonje njeri i sigurimit me ka paralajmeruar. Pa me njohur fare, thjesht nga dashuria per letersine, me ka paralajmeruar. Madje nje here me ka thene edhe diten kur “do te vije nje spiun nga ne dhe keni kujdes”.
Dhe erdhi spiuni?
Erdhi spiuni dhe duke me thene madje, kujdes se ka regjistrues me vete. Nje njeri qe nuk e njihja madje, me tha edhe emrin dhe me ane te nje ndermjetesi ma beri kete gje. Une nuk e njihja personin, por ai qe me paralajmeroi me dergoi nje njeri qe e kishte shok dhe une e kisha shok. E gjeti tha, dhe i tha qe do e thuash nga ana ime, ndonese une me siguri pushkatohem.
Personin qe erdhi, ju e njihnit?
Po e njihja. Ishte nje shkrimtar dhe une isha i paralajmeruar per kete. Mbaj mend edhe diten, ka qene e merkure, tek “Flora”.
Dhe biseda rrodhi normalisht?
Po dhe biseda eshte nje histori shume e nderlikuar, ne fund te fundit eshte nje histori e bukur njerezore, sepse ai ishte nje nga shoket e mi me te mire dhe mua me erdhi shume trishtim kur degjova qe do te vinte ai. Por nje ndjesi me thoshte, qe nuk eshte per keq kjo pune. Nuk do te demtoje.
Pra, njeriu qe ju prisnit se do te vinte si i sigurimit, ishte nje miku juaj i vjeter?
Shume mik i vjeter, i shkolles.
Qe erdhi me porosi te regjistronte biseden me ju?
Po dhe une e dija. Dhe pastaj komentet qe i beri bisedes sime, ishin qe te me lehtesonte mua sa me shume. Po, sepse une s’mund te beja me te nje bisede te ndryshme nga ato qe kisha bere me te dhjetera here.
Pra nuk ndryshuat, pavaresisht se e dinit se ai kishte regjistrues?
Nuk eshte kaq e lehte te shpjegohet, por une e mendova se si duhet te sillem. Te sillem ne ate menyre qe te isha i besueshem. Thashe ato pakenaqesi te thjeshta, shume te thjeshta qe shpreha, ishin pakenaqesi qe nje shkrimtari i faleshin. Madje i quheshin shyqyr qe ka kaq e nuk ka me teper. Se pakenaqesine supreme duhet ta kishe kunder Enver Hoxhes.
Gje qe ju nuk e benit?
Jo. Kisha shume kujdes.
Cilat kane qene raportet tuaja me bashkeshorten e Enver Hoxhes?
Shume te ftohta. Ajo ka qene mosbesuese, dihej ajo pune. Por kjo gje nuk me shqetesonte. Dhe gjate viteve 1989-1990? As me interesonte fare, sepse kisha nje armiqesi pothuajse te hapur me te.
Kur ishte momenti qe ju e ndjenit se mund te flisnit publikisht dhe te mos ndeshkoheshit?
Asnjehere. Ende jo. Sepse ne vitin 1990 ishin te dyja dhe nje lloj lirimi dhe nje rrezikim nga nje diktature ne panik. Nje diktature ne panik eshte shume e rrezikshme.
A ishit i konfrontuar me Sigurimin e Shtetit shume fort ne ate kohe, pas botimit te romanit “Thikat” dhe sulmet qe i keni bere ne letren e dorezuar Ramiz Alise?
Kishte presione nga Sigurimi i Shtetit ne ate kohe?
Jo. Une nuk kam pasur ndonje konfrontim te hapur asnjehere. Dhe ne letren time une i shkruaja Ramiz Alise, se une nuk kam ndonje obsesion per policine ose per zbulimin shqiptar. Por nga ana tjeter qe te jem i sinqerte, nuk kam ndonje respekt, sepse kam 20 vjet qe letrat e mia hapen.
Pra nuk keni pasur asnje raport me ta?
Jo. Ata me shmangeshin mua. Nuk mund te ankohem, s’kam pasur asnje konfrontim direkt.
Kur filluat ta ndjenit se regjimi ne Shqiperi, nuk qendronte me?
Ne faza varet, sipas gjendjes shpirterore. Here dukej sikur i kishte ardhur fundi, here dukej sikur jo, here te tjera sikur u gabuam here sikur ja tani s’do gabohemi me. Nuk mundet asnje njeri te gjykoje sot, se ne i parashikonim gjerat.
Pas rrezimit te Murit te Berlinit dhe ndryshimeve ne Evropen Lindore, ishit te sigurt se edhe ne Shqiperi do te ndodhte ndryshimi?
Po, isha i sigurt. A tentuat ju ne ate kohe, qe te dilnit publikisht dhe te krijonit nje lloj disidence? Ishte krejtesisht e pamundur. Une nuk njoh asnje qe ka tentuar.
Po ju do te kishit deshire ta benit, apo ishit indiferent?
Natyra ime ka qene e papershtatshme per angazhime publike qe duan nje vrull, nje kontakt publik me masa, me turma. Sepse ne raste te tilla, qe t’i hysh kesaj gjeje, duhet te perballesh me to. Ka qene e huaj per mua. Kjo eshte vertetuar kur une kam pasur mundesine te kem poste te tilla te larta, shume te larta dhe me sinqeritetin me te madh i kam shmangur, refuzuar dhe nuk kam pasur asnje grimce pendimi. Pra kam vertetuar se nuk e kam dashur asnje here kete karriere.
Ne fillim te vitit 1990, filluan te shfaqet format e para te revoltes, ndonese embrionale. Ne Shkoder, u tentua te rrezohej busti i Stalinit, ne Tirane u be ajo qe konsiderohet demonstrata e heshtjes ne 28 janar, diten e ditelindjes tuaj, madje keni dale ate dite ne Bulevard dhe me pas ne ngjarjet e Kavajes. A patet ndonje moment qe patet frike se situata ne Shqiperi mund te kishte nje transformim te dhunshem?
Po, me eshte dukur se mund te ndodhte kjo gje dhe gjithmone kam pasur mendimin se do te ishte nje gje shume e keqe.
Do te ishte nje gje e keqe?
Po te kishte nje konfrontim te dhunshem, po.
Nga se ju vinte kjo frike?
Per natyren e raporteve shoqerore shqiptare, do te kishte nje dhune qe nuk do te mbyllej kollaj nga te dy anet. Them une. Ketu fanatiket e diktatures, e donin fshehtas nje gje te tille, qe te kishin nje shkas per te bere nje pergjakje. Por fitimi nga kjo pergjakje ne krahasim me demtimin e rende te Shqiperise, do te ishte shume i vogel.
Cili ishte qendrimi i klases intelektuale ne ate kohe?
Ishte i mpire pak a shume, ne pergjithesi. Nuk kishte asnje tradite te nje lirie minimale.
Ne mars ose ne prill te vitit 1990, ju botuat ne gazeten “Zeri i Rinise” nje interviste, ne te cilen benit apel per ate qe mund te quhet, rehabilitim i figurave te lena ne heshtje apo te denuara ne ate kohe si Fishta, Konica, Koliqi dhe nderkohe qe benit fjale per nje raport me te hapur, te politikes shqiptare ndaj Perendimit. Cfare reagimi pati pas kesaj?
Une nuk e quaj ndonje artikull shume te rendesishem kete. Ishte me e pakta gje qe mund te behej ne ate kohe. Nuk ishte ndonje guxim i madh, ishte nje gje e thjeshte relativisht.
Cfare reagimi pati?
Pati nje fare reagimi. Kam frike se u mistifikuan disa shkrime qe u bene ne ate kohe. Ishte dicka, por ishte fare pak.
Po i rikthehem edhe nje here takimit me Ramiz Aline. Ju thate se shkruat ne mbi dhjete faqe, pikat qe do te diskutonit me Ramiz Aline. Pas takimit me te, a patet bindje se Ramiz Alia kishte ne dore ta ndryshonte dhe a donte ta ndryshonte sistemin?
Pasi me dha pergjigjen, une kuptova se ky njeri absolutisht eshte fatkeqesi e Shqiperise. Per mundesite qe kishte dhe qe ai nuk kreu asnje prej tyre, e shnderruan ne nje fatkeqesi. Koha e tregoi me vone, se ishte vertete keshtu. Dhe une, qe ate dite qe kam marre pergjigjen e tij, kam pritur vec rastin te largohem dhe per te folur haptazi per punet e Shqiperise.
Mendonit se ne Perendim mund te flisnit me hapur se sa ne Shqiperi?
Jo me hapur, por fare hapur.
Nderkohe qe korrik te vitit 1990, nje pjese e madhe e qytetareve te Tiranes, me shume se 5000 vete u futen ne ambasadat e huaja. Si e mbani mend kete moment? Si e perjetuat?
E mbaj mend shume mire. Ishte nje aksion i madh, pas te cilit regjimit ishte shansi i fundit qe i jepej per te bere ate ndryshim, qe ishte pritur prej kohesh. Qendrimi ndaj kesaj ngjarjeje te rendesishme, ishte nga me ciniket, me idiotet dhe nga me te egrit qe mund te mendohet.
Nderkohe qe nje pjese e intelektualeve te asaj kohe e denuan xhestin e emigranteve publikisht ne Televizionin Shqiptar? Midis zerave qe qarkullonin, thuhej se edhe ju i keni quajtur si jashteqitja e kombit…?
Ishte nje nga shpifjet me te ndyra te sigurimit shqiptar. Te sigurimit dhe te partise bashke, edhe te shtetit. Ishte kryekeput nje genjeshter.
Ju nuk e keni thene kurre kete fjale?
Absolutisht jo. Perkundrazi, ne ate kohe, gjeja e pare qe bera kur une kam shkuar ne France, ishte mbrojtja e emigranteve shqiptare.
A u ftuat ju te merrni pjese ne mitingun qe u organizua per largimin e emigranteve, ne korrik te vitit ‘90?
U ftuam te merrnim pjese disa shkrimtare por asnje nuk mori pjese, nuk shkoi. Ajo tribune, ende sot, asnje here nuk eshte afruar per te pare se kush ka qene vertete atje. Sic duket, dikush eshte i interesuar qe te mos dalin ata, ne menyre qe shpifje te tilla te vazhdojne te qarkullojne. Perhapja e kesaj shpifjeje kaq masive, tregonte se sa shume agjente kishte sigurimi, kudo. Pra ndaj them se gjeja e pare qe kam bere ne France, ishte e kunderta, sepse aty mberriten emigrantet shqiptare, te cilet u trajtuan nga nje pjese e shtypit si arrogante. Ishte nje akuze e cuditshme dhe mua me kujtohet nje nga intervistat e para qe me kane marre dhe kam pasur nje konfrontim tamam per kete gje me gazetaret franceze. Sapo kam ikur, pas dy-tre javesh, kam botuar disa nga faqet me tronditese per ti mbrojtur ata. Kjo dihet. Eshte bere dhjete here ky pergenjeshtrim dhe keto shpifje vazhdojne te qarkullojne. Kjo tregon se sa te forta jane rrenjet e te keqes ne Shqiperi, shpifja e fabrikuar nga sistemi.
Hapja e viteve 1990 ishte edhe traumatike per Shqiperine? Sigurisht qe ishte traumatike. Ne c’kuptim?
Cdo tirani kur bie eshte traumatike. Dehja e lirise mund te jape disa here efekte te kunderta, te papritura, te befasishme. Ne fakt nuk ndodhi ndonje hata. Shpesh here degjojme qe zhgenjim i madh, ai qe prisnim nuk ndodhi etj. Nuk ndodhi ndonje gje, qe mund te vesh duart ne koke.
A ishte Perendimi indiferent ne vitin 1990? Ose, e la izolimin ne Shqiperi dhe nuk u more, sa u more me vendet e tjera te Evropes?
Kjo teze permendet shpesh, pra shperfillja e Perendimit. Mendoj se ne duhet te heqim dore nga zakoni i keq qe, per te gjitha te keqijat fajesojme shume vete, boten dhe kryesisht Evropen. Natyrisht qe ka pasur shperfillje per nje regjim, i cili ka pasur ne baze te tij shkeputjen nga Evropa. Sigurisht qe do te kesh nje shpagim per kete, ndonese une nuk e mendoj kurre se kjo eshte nje hakmarrje evropiane, por vetvetiu, ajo krenaria jone e shemtuar, qe jemi anti-evropiane, as e cajme koken per ate bote, qe kemi miq tane, kemi zakonet tona te neveritshme ne kete rast, politike, sigurisht qe ne do te na zgjatej dora me kursim. Dhe kur na u zgjat dora, i famshmi shansi gjerman, qe here pas here kujtohet edhe sot dhe ka gjithmone avokate qe thone se nuk ka qene i vertete. Ka qene krejtesisht i vertete. Une kam biseduar ketu, para disa vitesh, me djalin e Shtrausit dhe i kam bere tamam kete pyetje. Qe ne Shqiperi ka ende pikepyetje se kjo eshte nje mit, pra shansi gjerman dhe me tha nuk ka qene nje mit. Im ate me tha, ka ardhur disa here dhe kishte ne dore te hapte nje rruge per Shqiperine. Por ketu tha, ajo qe ndodhi ishte nje nga krimet e medha te bere nga njerezit, qe ende nuk u del emri qe i bene. Ne arkivat e Ministrise se Jashtme dhe te Komitetit Qendror, duhet te gjenden emrat e krimineleve qe e sabotuan shansin gjerman dhe te cilet kishin tmerr nga shansi evropian. Nuk donte regjimi shqiptar te kishte miqesine e Evropes. Regjimi shqiptar, nje nga problemet kryesore qe kishte pasi ra, pasi vdiq Enver Hoxha, ishte te mos afrohej me Perendimin. Perendimi ishte vdekja e tij dhe ndaj i mori te gjitha masat. Ne nuk deshem ne radhe te pare dhe perendimi u tregua i pakujdesshem na dha nje ndeshkim.
Ne vitin 1990, kur ju thoni se Ramiz Alia reflektoi negativisht ndaj letres tuaj, u moren disa hapa te rendesishem, sic ishte rivendosja e marredhenieve diplomatike me SHBA dhe Bashkimin Sovjetik, qe ishin nje tabu per lidershipin e asaj kohe, gjysme lejimi i fese, pra u tolerua feja dhe nderkohe u kthyen dy vendime te rendesishme, u hoq neni i agjitacion propagandes dhe u hoq arratisja, si tradhti ndaj atdheut…?
Keto ishin gjera aq te vockla ne krahasim me tmerret qe kishin ndodhur ne Shqiperi, sa qe eshte e turpshme qe ti kujtosh si suksese ndaj kesaj diktature. Hic fare, nuk ishte as hapje. Ishte nje surrogat, shembelltyre gjoja e hapjes, se nuk ishte hapje. Ishte thjesht per te shtyre kohen. Une kam ngritur tezen qe nuk ma ka pranuar asnje njeri, qe sipas mendimit tim, komunistet shqiptare kishin hyre ne lidhje me pucistet ruse e sovjetike, jo me shtetin sovjetik te Gorbacovit, por me pucistet te cilet kishin pushtuar diplomacine ne Rusi dhe Ministrine e Brendshme, pra dy pikat kryesore. Pra kishin arritur te krijonin lidhje me kastat e vjetra komuniste.
Ne Shqiperi ekzistonte nje fryme pro sovjetike?
Absolutisht. Une kam marre vesh per takime te fshehta qe krijoheshin ne ate kohe dhe zhvilloheshin diku nga Turqia, Turkistani, Kazakistani, qe mos binin ne sy. Midis nesh dhe pucisteve te Bashkimit Sovjetik. Pucistet ishin gjysme legale dhe gjysme ilegale, ata qe rrezuan Gorbacovin dhe ata do te vinin ne Rusi dhe nje nga lajmet e para qe do te jepnin, do te ishte kthimi i dy deleve te zeza, Jugosllavise dhe Shqiperise.
Zoti Kadare, dukej se te gjitha keto ishin te pamundura ne nje kohe kur i gjithe blloku Lindor ekonomikisht ishte i rrenuar…?
Une nuk besoj ne kete determinizmin ekonomik. Shume njerez e shpjegojne kolapsin, nepermjet ekonomise. Nuk eshte e vertete. Ketu ishte nje vullnet i eger politik qe nuk lejonte asgje, nuk ishte ekonomia. Shqiperia do ta shtynte me ate varferi qe ishte mesuar, mund ta shtynte edhe 3-4 vjet. Kjo pi uje per vendet e zhvilluara, qe kane nje strukture te madhe ekonomike, te fuqishme e cila mund te bjere ne kolaps. Por ne cfare kolapsi do te binte Shqiperia? Cfare do ti mungonte kaq, sa mos te shtynte disa jave, disa muaj. Asgje. Njerezit do te varferoheshin disa me teper, por ne krahasim me varferine qe kishin pasur, nuk do te ishte ndonje gje e madhe.
Ju thate se me te marre pergjigjen e Alise, ne maj te vitit 1990, vendoset te iknit nga Shqiperia. Kur e realizuat kete plan?
Ne rastin me te pare. Une nuk do te kaperceja ndonje mal apo ndonje liqen, sigurisht do te prisja ndonje ftese nga botuesi im, nga dalja e librit tim ne shtator. Prandaj, ne ate mbledhjen e famshme te intelektualeve, une nderkaq kisha pasaporten ne xhep, per te dale jashte dhe per te ikur. Gjendja ime shpirterore, ishte e kushtezuar edhe nga kjo gje. Me veten time thosha, per Ramiz Aline, “fol se shume shpejt do te bisedojme edhe per kete gje”.
Cdo me thene kjo?
Do te thote, shume shpejt une do te kem rastin, se ishte fund i gushtit ne ate kohe dhe une ikja ne shtator, do ta marresh vesh kete qe po na pyet tani me kaq dinakeri.
Si ju lejoi regjimi komunist qe te largoheshit me gjithe familjen?
Ka qene nje lloj nderlikimi i bere me qellim. Erdhi botuesi im me gjithe gruan e tij dhe une ftesen e kisha bashke me time shoqe ne promovimin e librit dhe njera nga vajzat kishte kohe qe bente nje stazh ne France dhe gjithe puna ishte per vajzen e dyte. Erdhi botuesi vetem per kete gje, sepse e lajmeroi vajza e madhe, erdhi te merrte vajzen e vogel si mysafire. Ne ate kohe, perfitova nga nje fare heqjeje vemendjeje, sepse u hap lajmi se Ramiz Alia do te shkoje ne Amerike. Si te thuash, pati ketu nje lloj shthurje te vigjilences dhe vajza ime shkoi atje. E moren ata burre e grua, u duk e besueshme kjo gje, keshtu qe qelluam atje te gjithe. Ne shkuam ne shtator atje. Madje po hap nje paranteze, nuk e kam percjelle aspak Ramiz Aline, sic thote tani andej ketej, se me percolli Ismail Kadare ne aeroport. Une kam qene ne France ne ate kohe.
Ramiz Alia thote qe ju mban mend ne aeroport, se ju ka dhene doren?
Bejuni pak kurioz, shkoni e gjeni arkivat dhe po e pate fytyren time atje. Une kam qene ne France, ne Paris e them me pergjegjesi te plote.
Ne fillim te shtatorit ju keni qene ne France, nderkohe qe vendimin per t’u larguar e keni marre ne 25-26 tetor. Per se pritet nje muaj e gjysme?
Prita pikerisht nga udhetimi i Ramiz Alise ne Amerike. Une nuk e besoja se ky udhetim do te behej vertete. Por kur e mesova qe u be vertete, atehere i thashe sime shoqeje, mos ka ndodhur ndonje mrekulli. Se perderisa Presidenti shqiptar shkon ne Shtetet e Bashkuara, dicka qe nuk e dime mund te kete ndodhur. Mendova se ndoshta ka ndodhur ndonje zhvillim pozitiv jashtezakonisht i forte. Ne fakt, ai ka qene nje udhetim blof. Me sa di une, nuk ka qene fare udhetim zyrtar, asgje. E kam marre vesh nga diplomatet tane ne Paris, kur me treguan per te famshmen qe paskam thene nje here e u be buje, se e kane shoqeruar shqiptaret e armatosur. Po eshte e vertete. Une jam revoltuar nga kjo gje sepse une e kuptova se ishte nje udhetim blof. Diplomatet me thane se ishte nje sukses i madh vizita e Ramiz Alise ne Amerike, se shkoi shume mire dhe e shoqeronin shqiptare te armatosur. Nga kjo kuptova se ishte nje blof. Ketu rikonfirmova vendimin per te ikur, se ne kete vend nuk behet asgje.
Dhe e bete publik ne kohen kur ne Shqiperi po zhvillohej mbledhja e Ministrave te Jashtem te Ballkanit?
Te them te drejten, kete nuk e kam bere me qellim, e kam bere pa dashur.
A kishte informacione regjimi, se ju do te mbeteshit ne France?
Nuk besoj. S’ka se si. Mund te dyshonte. Dikush mund te thoshte se ky po vonon shume, eshte me gjithe familjen atje.
A u konsultuat me perfaqesues te shtetit francez?
Po sigurisht. E para, botuesi im e dinte qe 2-3 muaj me pare dhe nuk besoj se botuesi im te ishte kunder meje ne asgje. Por besoj, se botuesi im gjithashtu te ishte si cdo intelektual i shquar te vinte ne dijeni shtetin francez per dicka qe ishte pozitive, s’kishte asgje te keqe.
Diten qe vendoset te kerkonit strehim politik, u takuat me ministrin e Jashtem francez?
Pikerisht, me Roland Dyman.
A patet nje diskutim per zhvillimet politike ne Shqiperi?
Sigurisht. Patem rreth nje ore e gjysme bisede.
Cili ishte mendimi i tij?
Te them te drejten, per punet e Ballkanit qe biseduam, pershtypja ime ishte qe informimi i tij ose ishte dicka i pasakte ose ishte i tille qe mua nuk me la nje pershtypje shume te mire. Po une nuk i dhashe rendesi.
Qe do te thote?
Ne ate kohe, mos harroni ministri i Jashtem francez, ishte nje nga njerezit me te afert te Presidentit ne Tirane, i cili ishte gjithashtu, nje president i Frances, i dalluar per nje afri tradicionale me Serbine.
Po ne raport me regjimin komunist ne Shqiperi?
Ai kishte mendimin e pergjithshem, qe ishte nje regjim qe duhet te binte.
Nje paranteze brenda kesaj logjike. A eshte e vertete qe Franca e ka mbeshtetur indirekt, regjimin komunist ne Shqiperi pergjate disa dekadave ne kohen e Hoxhes?
Kam frike se kjo eshte nje mit. Franca ka qene nje nga vendet e pakta me te cilen kishim marredhenie diplomatike dhe sigurisht ka qene nje post i Perendimit, qe te mos terhiqej teresisht perendimi nga Shqiperia. Ishin dy vende, Franca dhe Italia.
Pra nuk ka qene nje afrim i Frances me regjimin komunist?
Jo, ishte thjesht nje alibi me teper per te justifikuar ate rolin e saj qe ky vend te mos ngelej si shkretetire, jashte cdo vemendjeje Perendimore. Kete rol e kryente Franca dhe alibia ishte e besueshme per shkak te nje sentimentalizmi te fryre pak ne Shqiperi lidhur me Enver Hoxhen, i cili kur i interesonte, donte disa here te mos e fshihte ate luster frankofilie te lehte, per te ngjallur shpresa tek ato shtresa intelektualesh, qe nuk ishin te pakte, te deklasuarish, ose te njerezve te rrezuar nga pushteti, qe ulej pak ajo fryma rebeluese, ne qofte se ngjallej diku.
Ju thate se kur u larguat, ishit i bindur se do te rreshtoheshit kunder regjimit, bete nje deklarate me rastin e largimit dhe i rate shume fort, por me pas thuajse heshtet. Nuk reaguat me publikisht ne France…?
Nuk besoj se kam heshtur. Por nuk ka qene rasti se besoj se pas nje deklarate ku tregon nje program se pse ke ikur nga vendi jone dhe se cfare denon dhe cfare pret, nuk kishte rast me duket mua per te bere nje deklarate te dyte dhe te trete.
A kishit ndonje projekt konkret, se si do te angazhoheshit ne France?
Jo, nuk kisha ndonje projekt. Te them te drejten nuk doja te beja, kisha sinjale te luaja ndonje rol. Por une doja te luaja vetem rolin tim si shkrimtar. Pra mos prisni nga une qe te filloj te krijoj nje parti, ose te marr pjese ne ndonje parti, ose grupim apo aleance politike etj. Nuk ishte natyra ime kjo.
Pati tentativa nga regjimi per t’ju kerkuar, gjate kohes qe ju kishit kerkuar strehim politik ne France?
As mund te mendohej nje gje e tille. Nuk pati. Une nuk kam asnje dijeni per kete gje.
Ju vete nuk keni marre asnje sinjal?
Absolutisht jo. Nuk mundesha, nuk me gjenin dot njehere, kurre.
Ju ruheshit nga shteti francez ne ate kohe?
Jo, une kam preferuar te mos jem nen nje mbrojtje paranojake, nuk pata ndonje ruajtje kush e di se cfare. Thjesht kam pasur nje menjanim privat, qe ishte ndoshta me i sigurt se cdo menjanim.
Momentin qe ju u larguat nga Shqiperia, qe perkonte me konferencen e Ministrave te Jashtem te Ballkanit, brenda 24 oreve, autoritetet shqiptare me nje kerkese te sigurimit, larguan te gjithe gazetaret e huaj qe ndodheshin ne Shqiperi. A e ndiqnit ju jehonen e ngjarjeve ketu?
Jo nuk mund ta ndiqja ne fillim, kurrsesi. Telefonatat e para qe kam bere, kane qene me “Zerin e Amerikes”, qe me informonin me ngjarjet qe ndodhnin. Ka qene nje heshtje e plote.
Si e moret lajmin, qe ne Shqiperi kishin nisur protestat e studenteve?
Lajmi i pare qe kam degjuar, perpara kesaj, ishte nje deklarate e Gramoz Pashkos, tek “Zeri i Amerikes”, pak dite pasi une kisha ikur dhe jam habitur sepse mu duk si nje lajm shume i gezueshem. Sepse ky njeri, qe guxoi te mos flase kunder meje, po perkundrazi, ishte nje gezim i madh psikologjik e njerezor por edhe nje gezim intelektual e politik sepse kuptova se ne Shqiperi po leviz dicka. Ky ishte sinjali i pare. Ishte dita e dyte qe ne po kapnim ne ate vend qe ishim, sinjalin e Zerit te Amerikes, ne France. Nuk ishte e lehte.
Ishte e papritur, ju nuk e dinit?
Krejtesisht e papritur. Kemi qene befasisht shume te lumtur nga kjo gje, te gjithe. Pas disa ditesh, botuesi im me dha nje shuk te madh informacionesh, sinjale, letra dhe mesazhe nga Shqiperia.
Cdo me thene nje shuk?
Nje tufe te madhe gazetash franceze, kosovare, jugosllave dhe disa letra dhe mesazhe nga miqte e mi te shkruara, mesazhe telefonike te regjistruara. Ku thoshin se ‘ne ju mbeshtesim’.
Si e moret lajmin qe ne Shqiperi kishin nisur protestat e studenteve?
E mora vesh. Ndodhesha ne Paris ne ate kohe. Kurse lajmi me i bujshem ishte rrezimi i statujes se Enver Hoxhes. Une kam qene ne Alpet e Zvicres dhe mbaj mend qe e kam degjuar te gjithe naten, ne dhjetera gjuhe te ndryshme.
E kuptuat qe regjimi u rrezua?
Po, qe kishte marre fund. Ky ishte momenti i pare qe kuptuat se regjimi u rrezua? Jo me pare, qe ne ngjarjet e Dhjetorit.
Ne momentin qe u dekretua pluralizmi politik, a kuptuat qe regjimi tashme nuk mund te jetonte me? Po, absolutisht. A patet tundimin per t’u perfshire ne politike?
Jo, asnjehere, absolutisht.
A patet oferta nga opozita e asaj kohe?
Po.
Asnje moment nuk hezituat per te qene pjese e politikes?
Asnje moment. Kam pasur oferta madje nga shtete te huaj, shume serioze dhe ua kam thene prere te gjitheve se, ‘mos u merrni me kete gje, une nuk marr pjese”
Perse kjo vendosmeri?
Nuk e di, keshtu e kisha.
Mendoj se ishte jo vetem nje trent por edhe ndoshta nje mision ne ate kohe..?
Mund te ishte ne te gjitha kuptimet e mira te fjales, ose gjysme te mira, por une kete gje nuk e beja. Nje here kam mundur ta shpjegoj, nuk e di sa kam qene i besueshem, sepse kjo pyetje me eshte bere me dhjetera here. Kam gjetur me ne fund nje shpjegim qe luajti nje rol pozitiv qe se paku te mos ma benin me si pyetje. Sa ia kisha mbushur une mendjen vetes sime se eshte keshtu e vertete, pergjigjja ime ishte kjo: Nje shkrimtar, nuk eshte i pershtatshem per poste te tilla qe mendoni ju. Shkrimtari eshte nje qenie e vetmuar, qe punon i vetmuar, qe nuk pranon keshilla nga askush dhe nuk do te pergjigjet perpara askujt. Ai eshte pra jo demokratik ne thelbin e tij. Eshte i papershtatshem sidomos per demokracine.
E kishit bere kete analize?
Po, ja mbusha mendjen vetes se keshtu eshte. Nuk jam shume i sigurt, por mendoj se eshte keshtu.
Pavaresisht vendimit racional, a patet brenda vetes nje tundim?
Me dukej nje tmerr. Tmerri me i madh ne bote.
Qe te merreshit me politike?
Qe te merrem me drejtimin e politikes. Te jem drejtuesi.
Zoti Kadare, ju jeni shkrimtar, por permes publicistikes keni trajtuar edhe tema qe merren me identitetin e shqiptareve, me Shqiperine, historine e Shqiperise. Nese ju pyes sot, 20-vjet me pas, cfare vendi ze viti 1990 ne historine e Shqiperise, a do te kishit nje pergjigje?
Ze ate vend qe duhet te zinte nje vit i pashmangshem. Qe ne qofte se nuk do te ishte ‘90 do te ishte ‘91 dhe do te ishte me keq gjithmone. Po te ishte nje vit me pare se ‘90, do te ishte me mire. Ky vit ka shenuar ne nje fare mase edhe jeten tuaj.
Deri ne ate vit, ju keni jetuar ne diktature dhe pas ketij viti ishit i lire te shkruanit, te flisnit te benit jeten tuaj. Diktatura mendonit se ju ishit agjent, por prape shkruanit, ndonese ishit i pergjuar. Mbas vitit 90, cfare humb dhe cfare fiton nje shkrimtar i mesuar te jetoje ne diktature dhe t’i mbijetoje diktatures, ne nje bote te lire?
Kete kapercim nje shkrimtar e ka me te lehte se gjithkush. Ne qofte se shkrimtari, ka besim tek letersia, tek arti i tij, ai eshte njelloj tek te gjitha regjimet, pak a shume njelloj. Nuk ka ndryshim.
Ka komente qe pjesa me solide e vepres tuaj, eshte ajo e krijuar ne diktature…?
Misteri me i madh i kesaj pyetjeje, ne qofte se une pergjigjem si shkrimtar, jo si moralist, eshte se kjo nuk dihet. Cili regjim eshte me i lehte dhe cili regjim eshte me i keq. Mund te tingellonte cinike qe ta thuash kete, por per fat te keq ne universin e letersise ka gjera shpesh here paradoksale dhe cinike. Po ashtu eshte e verteta.
Domethene, ti nuk mund ta dish kurre, per ty si krijues, cila kohe eshte me e mire dhe cila me e keqe.
Arti shpesh bie ne kundershtim me jeten. Eshte njelloj si te them, kur mendojme te flasim per “Komedine Hyjnore” te Dantes, nuk eshte me interesante parajsa se sa eshte ferri. Pra ferri eshte dukshem me interesant, i mesem eshte purgatori, parajsa eshte interesante, por jo aq sa duhet te ishte. Prandaj ky eshte paradoksi i madh i artit. Kjo eshte pergjigjja e nje shkrimtari, qe ne kete rast mund te jete jo e pershtatshme per moralin njerezor. Jo e pershtatshme per te verteten ne jeten shoqerore. Ketu, letersia ndahet nga jeta. Ka disa te verteta qe jane te hidhura per jeten, nuk jane te favorshme per shkrimtaret, por nuk jane as te disfavorshme.
Si do ta etiketonit ate kohe qe keni jetuar, thuajse 30-vjet, ju dhe shume shqiptare te tjere?
Per Shqiperine ka qene nje kohe e humbur. Eshte nje tragjedi per nje vend. Ka qene nje kohe kur ne kete vend, u forcua e keqja, i dha rrenje te tjera te keqes. Ka qene nje e keqe shqiptare, qe ka ekzistuar gjithmone nje e keqe rumune, franceze, ruse, angleze, bullgare, cdo vend e ka te keqen e vet. E keqja shqiptare eshte se erdhi shume shpejt pas sundimit Osman, komunizmi. I la shume pak kohe te merrte fryme Shqiperia. Tani po behet perhere te dyte nje periudhe pauze. Nje periudhe qe Shqiperia shikon vetveten me ne fund. Ose qe duhet ta shikoje normalisht dhe qe per fat te keq, nuk e sheh dot ende normalisht.
Kam vene re se ju jeni me optimist se sa shqiptaret e tjere, qe ankohen per menyren se si po zhvillohet dhe po ecen Shqiperia…?
Une nuk kam ndonje optimizem kush e di se cfare, te them te drejten. Sepse une jam i ndergjegjshem per vetite dhe per theniet qe ka cdo popull. Une popullin shqiptar, e ve nder popujt qe nuk eshte as me i keq as me i mire nder te tjeret. Ngaqe e njoh pak a shume, ate qe quhet njerezim. Ne qofte se ky quhet optimizem, une e pranoj. Kaq. Populli shqiptar eshte si te tjeret dhe fatin nuk e ka as aq te zi sa e mendojne, as aq te lumtur sa e mendojne. Ka nje fat midis te dyve.