Shah Name, Eposi shqiptar dhe eposi pers, ngjashmëri e paralele

Prof. dr. Shaban Sinani

Kultura perse përfaqëson një kulturë që e ka prekur me fqinjësi të drejtpërdrejtë kulturën tradicionale të popullit shqiptar dhe të paraardhësve të tij qysh në periudhën ilire. Për rrethana historike të njohura, kjo ka ndodhur me një numër relativisht të kufizuar kulturash, si ajo helene, romake dhe hebreje. Kujtimi i fqinjësisë së drejtpërdrejtë të botës ballkanase me atë perse vjen i dëshmuar për kohërat moderne përmes tragjedisë së njohur të Eskilit “Persët”, ngjarjet e së cilës zhvillohen në Egje. Me emrin e Perseut, prijësit të luftëtarëve të mbretit Kserks, lidhet etimologjikisht vetë etnonimi i persëve (“farsi”). Në Iranin e sotëm mbijeton prej kohërave antike qyteti Persepolis, i formuar prej dy fjalësh rrënja të dy gjuhëve të ndryshme, persisht (Perseu, emër i përveçëm i heroit) dhe greqisht (“polis”, qytet), dhe ka kuptimin “qyteti i Perseut”. Në një periudhë të mëvonshme krishtërimi arriti ta prekte Lindjen gjer në thellësi, duke lënë gjurmë në toponiminë urbane, mbijetojat e së cilës kanë përballuar, ndër të tjera, me afro pesë shekuj perandori osmane, si: Konya - qytet në Anadoll - (nga “Ikonya”, prej së njëjtës rrënjë të greqishtes, nga e cila bota e krishterë ka marrë fjalën “ikonë”); Kayseri - edhe ky qytet në Anadoll - (nga lat. Caesar, emër perandori, më pas sinonim i të njëjtit emër, me kuptim të përgjithshëm, siç del edhe në gjermanishten bashkëkohore).
Kultura perse nuk erdhi në Ballkan përmes pushtimeve osmane. Mundet që periudha osmane i bëri më të dukshme këto lidhje, sidomos në rrafshin gjuhësor, por edhe në letërsinë gojore dhe në atë të shkruar. Dihet se persishtja është gjuhë e burimit indoeuropian, sikurse shqipja, ndryshe prej një shumice të gjuhëve të popujve të Lindjes, duke përfshirë në tërësi familjen hamito-semite. Në shkencën e historisë së mendimit njerëzor është pranuar, gjithashtu, se humanizmi në letërsinë dhe historinë e mendimit të Persisë, me emra të tillë si Omar Khajami, Saadiu, Rumiu, Rudakiu, Avicena (Ibn Sina) e të tjerë parapriu kronologjikisht shpërthimin prej tërmeti të Rilindjes Europiane. Një prej klasikëve më të mëdhenj të botës shqiptare të letrave, Pjetër Bogdani, në veprën e tij të mirënjohur “Cuneus prophetarum”, citon, në funksion të argumentimit të ideve të veta filozofike humaniste, krahas Kalvinit dhe Luterit, edhe dijetarin pers Avicena. Njohja e yllësisë së poetëve dhe dijetarëve të mëdhenj të humanizmit klasik pers, siç e njihnin klasikët e letërsisë dhe të shkrimit në gjuhën shqipe e më në thellësi, do të ndihmonte për një relativizim e krahasim më të shëndoshë të të vërtetave, që lejon të çmohen në kulturën vendëse jo vetëm ato që mund t’i nxjerrë në pah një vështrim eurocentrist.
Poema e madhe heroike “Shah-name” e Firdeusiut përfaqëson një prej përmendoreve madhështore të kulturës botërore, që bashkërenditet për nga fuqia shprehëse me eposin homerik helenik - “Iliada” dhe “Odiseja”, me “Vedat” sanskrite, me “Ramajana-n” dhe “Mahabharata-n” hinduse, me “Gilgameshin” e shumerëve dhe “Qadesh-in” e egjiptianëve të vjetër, me “Torah-un” aramaik e “Eneida-n” romake. “Shah-name-ja” mbetet përherë një vepër mjeshtërore e trashëgimisë kulturore perse.
Vexhi Buhara, një prej orientalistëve të mëdhenj të Shqipërisë, pati menduar të përkthente “Shah-name-në” qysh në vitet 1970 dhe për këtë punoi jo pak por rreth 20 vjet. Gjatë përgatitjes përfundimtare të veprës për botim rezultoi se Buharaja ka përkthyer rreth nëntë mijë vargje.
Për rëndësinë e ardhjes në shqip të “Shah-name-së” dëshmon edhe fakti se Naim Frashëri, siç dëshmohet nga burime të shkruara arkivore, në kohën kur nisi të përkthente këngën e parë të “Iliadhës së Omirit”, pikërisht në atë kohë pati zgjedhur të përkthente edhe një këngë të “Shah-name-së”, duke dashur t’i tregojë lexuesit bashkëkombës se shqipja ishte një gjuhë që mund të lexonte kryevepra botërore, të afërta e të largëta, të Lindjes e të Perëndimit.
Pavarësisht se mitologjia perso-iraniane është një botë thuajse fare pak e njohur për kulturën shqiptare, lexuesi i vendit do ta mirëpresë “Shah-name-në” - “Librin e mbretërve” - siç do të mund të kthehej në shqip, jo vetëm për bukurinë e saj gjenuine (gjinikuese), jo vetëm për shqipërimin mjeshtëror të V. Buharasë, por, para së gjithash, për afërsitë e befasishme dhe gati-gati të çuditshme të motiveve të saj me vlerat tradicionale shqiptare, pikë së pari të eposit të veriut, por edhe me epe të popujve të tjerë të Ballkanit dhe të popujve europianë. Këto paralele e afëri mund ta kenë shpjegimin: 1. Prej burimit të përbashkët indoeuropian të dy popujve dhe mendësisë së prejardhjes; 2. Prej ligjësive të përgjithshme të zhvillimit të epopesë në një shkallë të caktuar të mendësisë njerëzore; 3. Prej shtegtimit të motiveve lindore drejt botës europiane dhe lidhjes së drejtpërdrejtë kulturore shqiptaro-perse.
Në “Shah-name” kreshniku Feridun ka për totem një lopë të shkëlqimtë, me emrin Bermaja, sikurse në eposin shqiptar Muji dhe Halili kanë mbrojtjen e tri dhive brirë-arta. Në “Shah-name” kreshnikët maturohen para kohe dhe bëhen rishtarë të trimërisë duke qenë ende fëmijë, sikurse Omeri në ciklin heroik të veriut.
Në “Shah-name” heronjtë kalojnë prova të rënda - të themi, të kreshnikërisë (pers. “behadir”) - të dorëzimit në urdhrin e heronjve, sikurse ndodh me “shtatë bëmat e Rustemit”, ndaj të cilave ekzistojnë analogji të qarta në eposin shqiptar. Në “Shah-name”, sikurse në ciklin grek të periudhës bizantine, një nga personazhet - Rustemi që sapo u përmend - është njëfarë digenis-i (fjalë për fjalë nga gr.: “dyracësh”), sepse është fryt i bashkimit të dy etnive, perse dhe arabe; sikurse akritët tek grekët (të mbiquajtur “digenis” pikërisht se kryeheroi ishte bashkim i dy gjinive, dy racave: helene dhe arabe-siriane). Në eposin pers ka atëvrasës e mëmëvrasës, si dhe anasjelltas, sikurse në shumicën e epeve të popujve ballkanas, duke përfshirë edhe atë shqiptar. Në “Shah-name” ka po aq tragjedi për çështjen e fronit e të kurorës, sa thuajse në gjithë letërsinë e kalorësve dhe heronjve europianë, deri tek tragjeditë e Shekspirit.
Heronjtë mitologjikë iranianë, sikurse kreshnikët shqiptarë, bëjnë në fillim dyluftimin e gojëtarisë, i dëshmojnë njëri-tjetrit bëmat për të cilat janë shquar, para se të provojnë fuqinë e krahut. Ata gjenden shpesh para të njëjtave dilema për të zgjedhur e për të vepruar: fuqisë apo dijes, pasurisë a ndjenjave e pasioneve të forta. Ekziston madje një ngjashmëri që nuk mund të jetë e shpjegueshme vetëm me ligjësitë e përgjithshme të epopesë deri për hollësi të tilla të imëta, si: Feriduni i kërkon së ëmës t’i tregojë se ç’zanat kanë pasur të parët e tij - njësoj siç pyet Omeri Ajkunën në eposin shqiptar; djali lufton me babanë dhe vetëm në çastin e frymës së fundit një talisman bën të rinjohin njëri-tjetrin - sikurse në dyluftimin e vëllezërve trimoshë në epikën shqiptare.
Në “Shah-name” ka bëma dhe gjëma të mëdha, sikurse në shumicën e epeve ballkanas e europianë; ka pasione shkatërrimtarë dhe vlime shpërthyes (mbret Kavusi nuk druan të çojë në zjarr Sijavushin, të birin, për hir të së shoqes, sikurse Agamemnoni nuk druan të flijojë Ifigjeninë për hir të fushatës; Suhrabi vritet nga i ati, Rustemi, në dyluftim, dhe vetëm në fundin e tmerrshëm mësohet tmerri i vërtetë i vrasjes së djalit prej babait), ka djem që martohen me njerkat për hir të trashëgimit të pasurisë dhe hasmëri që pushojnë së gjymtuari njerëzinë për hir të dashurive të papërmbajtura, ka braktisje, tradhti dhe kurthe të përbindshme: Destani i Samit rritet prej shpendëve në pyll, sepse i ati nuk e duronte pse kishte lindur i thinjur si plak. Njësoj si Edipin, që prindërit me mallkimin fatal ua hedhin egërsirave posa që kishte lindur, për t’i shpëtuar ndëshkimit të fatthënies, po ashtu Sami hedh tutje të birin për hir të ruajtjes së nderit fisnik. Madje dhe letërkëmbimi, që shpesh është quajtur cilësi europiane e epopeve, është po aq i pranishëm në “Shah-name”, në komunikimin e kreshnikëve me kundërshtarët e tyre, sa edhe në epikën legjendare të popujve të Europës.
“Shah-name-ja”, në përputhje me ligjet e brendshme të epopesë, nuk është krijuar për të tashmen. Objekt i epopesë është e kaluara epike etnike, “e kaluara absolute” - sipas terminologjisë së preferuar nga Gëte dhe Shiler. Burim i epopesë është ndërgjegjja dhe kujtesa e bashkësisë, “gojëdhëna kombëtare”, jo përvoja individuale e subjekteve të marrë veçmas. Epopeja është kulti i të parëve të fisit, në kuptimin e burimit etnik të një populli. I tillë është për shqiptarët cikli verior, e tillë është për persët e hershëm dhe iranianët e sotëm “Shah-name-ja”.
Pikëtakim kryesor midis eposit shqiptar dhe epit klasik pers është raporti midis vetes dhe tjetrit (kundërshtarit). Kuptimi për “veten” dhe “tjetrin” qysh në antikitet ka qenë një referencë vlerësimi për shkallën e zhvillimit të një kulture. Por në dekadat e fundit kjo lidhje ka ardhur duke marrë shkallë pas shkalle cilësinë e një kriteri për të përcaktuar jerarkinë e qytetërimeve. Nisur prej këtij kriteri mund të gjykohet nëse një kulturë e sundojnë “muret” apo “urat”, fobia apo mania, kompleksi i përuljes apo ai i epërsisë.