Robert Shvarc, Vargjet e pluhurosura.

Admirina Peçi

Robert Shvarc ka botuar qysh herët poezi. Ishte fillimi i viteve ’50... “Ju siguroj që ish te shumë i talentuar. Por më
vonë ai hoqi dorë nga botimi i poezive...”, thotë Amik Kasoruho, një prej miqve më të afërt të Robert Shvarc, i cili ka vendosur të na zbulojë pikërisht këtë anë të panjohur të përkthyesit brilant, që paskësh qenë edhe një poet i mrekullueshëm, por që këtë mikrobotë rrezatuese të botës së tij të madhe ia paskësh dëftuar vetëm miqve të tij të afërt.
Ka një kohë për gjithçka në këtë botë. E duket kjo është koha ideale të zbulojmë poetin Robert Shvarc. Që prej më shumë se një viti Amik Kasoruho po merrej me botimin e një vëllimi poetik të Robert Shvarc, e tashmë ky libër nën logon e shtëpisë botuese “Omsmca” është gati për të shkuar tek vitrinat e librarive e bibliotekave. Kasoruho i ka qëndruar besnik një fashikulli me poezi,(shumë i dashur për të, të cilin e kish marrë me vete që kur emigroi në Itali dhe e ka mbajtur si një hajmali për vite të tëra) me një parathënie kaq domëthënëse dhe emocionuesve që vetë Shvarc kishte shkruar në krye të këtij vëllimthi.
Në këtë intervistë me Amik Kasoruhon, do të zbulojmë shumë detaje nga kjo mardhënie e veçantë që Robert Shvarc pati me poezinë.
Po ashtu do të botojmë për herë të parë një cilëk me poezi të zgjedhura nga ky vëllim, së bashku me pasthënien e shkruar nga vetë Kasoruho, një shënim ku veç librit, zbërthehet edhe mardhënia e të dyve, përjetimet e egra të një sistemi si ai që kaloi Shqipëria për afro 50 vjet, dhe rrugët që mori fati i të dyve në ato rrethana…

Z.Kasoruho, si lindi ideja për përzgjedhjen dhe botimin e poezive të Robert Shvarcit?
Ka qenë një mendim i hershëm. Edhe pse që në gjallje të tij qeshë përpjekur t’i mbushja mendjen per botimin e një përmbledhjeje poetike, (kete episod e kam vënë në dukje në pasthënien e librit që po botohet), filloi mori trajtën e një borxhi qe duhej larë, kur miku im u nda prej nesh. Mungesa e tij, malli për të, ideja që ai nuk jeton më, më mbushën shumë dhe gjatë vizitave të here pas hershme në familjen e Shvarcit, e shoqja, Aristeja më tregonte dorëshkrime të Robertit. Disa prej tyre i kisha edhe unë të ruajtura. Kjo ishte shkëndija, kurse shtysa përfundimtare ishte një fletore që gjetëm mes dorëshkrimeve, e modeluar nga vet Shvarci si kopertinë libri me titullin “Vargje të pluhurosura”. Aty ishin një tufë e mirë poezish.

Të gjithë e njohin si përkthyes Robert Shvarcin. Ndërsa ju e keni njohur herët. Si kanë qënë fillimet e Shvarcit në fushën e letrave?
Shvarci ka botuar qysh herët poezi. Ishte fillimi i viteve ’50. Ato u botuan fillimisht në gazetën “Letrari i ri” dhe në “zërin e rinisë” ju siguroj që ishte shumë i talentuar. Më vonë ai hoqi dorë nga botimi i poezive dhe për këte flet shumë qartë në parathënien e librit të poezive të tij.

Dhe për një kohë të gjatë poezitë i shkruante për vete, apo për ndonjë mik. Përse nuk i ka botuar?
Këtë përgjigje e ka lënë të shkruar vet Shvarci në një shënim që e kishte vënë në krye të fletores së poezive që i kishte titulluar pikerisht “Vargje të pluhurosura” dhe që është vënë në parathënien e librit të poezive të tij (po e citoj fjalë për fjalë):
“Janë vargje sirtari, të shkundura nga pluhuri i shumë e shumë viteve. Vargje thuajse të harruara, të ndrydhura, të frikësuara e, pse jo, edhe të ndjekura – sepse totalitarizmi edhe meditimet krejt personale e krejt pa të keq i quante “ideologji borgjeze me helm të sheqerosur kundër diktaturës së proletariatit”.
Ekziston një thënie e një të mënçuri: Ai që s’është idealist në moshën njëzetvjeçare, s’është njeri; ai që mbetet idealist edhe pasi i kalon të dyzetat, është idiot.” Idealizmi i brezit tim – me përjashtim të konformistëve të ndërgjegjshëm – mori fund në vitet ’60, kur u bindëm se në Shqipërinë “socialiste” s’ishte aspak puna për të mbrojtur një ideal të madh njerëzor, por vetëm e vetëm për të ruajtur një fron sundimtari …
Kam shkruar edhe unë, prozë e poezi, deri në fund të viteve ’50. Por pastaj vendosa të hesht, të hesht në mënyrën time: penën e vura në shërbim të penave të fuqishme të letërsisë botërore. Pa këtë ekuilibër që arrita të fitoj për vete, do të kisha marrë fund për së gjalli. Por edhe kjo punë ishte një punë me zarar, sepse diktatura nuk kënaqej vetëm të heshtje ndaj saj, por dëshironte edhe të flisje për te.
Brezat e rinj le të më falin, nëse vargjet e mia të dikurshme ndoshta s’do t’i ngrohin sa ç’duhet – fundja janë vargje të pluhurosura dhe tani jemi në fund të shekullit XX. Por për diçka duhet të jenë të sigurtë: ne çdo gjë që kam shkruar ose rikrijuar, kam menduar gjithmonë për rininë dhe për atë do të mendoj përsëri, deri sa të kem jetë.

Duke i lexuar, hedhur në kompjuter, përzgjedhur, çfarë karakteristikash keni vënë re në poezinë e Shvarcit?
Në gjithë poezinë e Shvarcit vihet re ndershmëria e njeriut, sinqeriteti i artistit. Është përgjithësisht një poezi rrëfimtare, sa më duket se janë faqe të jetës së Shvarcit. Ishte njeri që ndjente peshën e fatit, merrte mbi vete bënte të vetën çdo gjë që u ndodhte atyre që njihte apo që i jetonin pranë, e çmonte miqësinë si rrallëkush. Marrëdhënia me jetën shprehet në poezi në fillin e një konflikti ku është një lloj opozitari, që i ka ruajtur të paprekura parimet e veta duke qenë një njeri që nuk binte në kompromis, kur ishte puna për të ruajtur integritetin e tij moral apo për të respektuar njeriun me “Nj” të madhe.

A ndryshojnë nga poezitë që shkruhen sot?
Ai e parandjen edhe vetë këtë kur shkruan se këto poezi “janë vargje sirtari”, por unë mendoj ndryshe. Them se poezia nuk ka kohë, as moshë, ajo është poezi, ndihet, lexohet dhe rilexohet. Po t’i shkoni deri në fund vëllimit poetik do kuptoni se është poet i brengës dhe i mallit, është poet i dashurisë dhe i jetës. Është njeri që e do vendin, dhe gjuhën shqipe e çmon shumë.

Nuk keni frikë se lexuesi i sotëm nuk do t’i kuptojë dot ato?
Përkundrazi, besoj që lexuesi i sotëm ka nevojë të kthejë kokën pas e të këmbëngulë në poezinë e vërtetë. Sot poezitë janë meditime, si t’i shkruash në prozë, si në varg, është relativisht kollaj, nuk ka asnjë rregull, as metrikë, as rimë, as ritëm, as… kurse tingëllima është tingëllimë, vargu është varg, sepse nuk mund të jetë prozë. Jo se metrika e kushtezon poezinë, por ajo i jep atë hijeshi dhe harmoni që mbase sot është zëvendësuar nga figuracioni apo nga meditimet, dhe kësisoj sikur ka filluar të zbehet kufiri midis poezisë dhe prozës.

Si u arrit botimi i këtij libri?
Duhet të kujtoj se librin kam dashur ta botoj me shpenzimet e mia. Ishte një lloj “amaneti” që i kisha premtuar vetes, t’i dhuroja familjes dhe mbarë vendit - një Shvarc poet të botuar. Më vonë, ky botim u bë i mundur falë një kontributi të Ministrisë së Kulturës, dhe duhet të theksoj, se ishte vëmendja personale e ministrit Ferdinad Xhaferaj, që lehtësuan anën ekonomike të botimit. Gjej rastin ta falenderoj për gjestin e tij.

Duke mos e ndarë këtë intervistë nga ajo që ju dhe Shvarci keni bërë – përkthimi- me se po merreni këto kohë?
Sapo konkludova me shtëpinë botuese “Omsca” dhe botuesin Luan Pengili, të cilin duhet ta falenderoj për seriozitetin e marrëdhënies që krijoi me mua për botimin e librit të Shvarcit, një seriozitet dhe përgjegjshmëri që duhet të ketë ai që kërkon të botojë një libër, iu futa punës intensivisht për t’i dhënë dorën e fundit përkthimit të një prej veprave më të veçanta të letërsisë angleze, “Lartësitë e Stuhishme” të Emili Brontë-s, një histori dashurie që konsiderohet si nje nga veprat me kryesore të letërsisë së kohës së romanticizmit. Do doja që kjo histori të njihej nga lexuesi shqiptar. Është ndër librat që e kam përkthyer me shumë dëshirë. Uroj që lexuesi ta pëlqejë. Pas kësaj pune, do sistemoj gjithë publicistikën time të botuar në mediat e huaja dhe vendase.

Herën tjetër do flasim për përkthimin dhe librin e Brontés më gjerësisht, besoj. Po te ju, a ka lënë gjurmë letërsia e të tjerëve, ose thënë më thjesht, ju shkruani poezi, veç romanit apo publicistikës që keni botuar?
Eh, them njëlloj si miku im i vjetër dhe më i ngushti mik, Robert Shvarci, shkruaj për vete, qëllon edhe poezi. Poezitë që kam shkruar (mund të them se nuk kam botuar veçse nja dhjetë syresh), në një farë mënyre do të jenë “testamenti” im. Tani, çfarëdo që të bëj, e shkruaj me shumë passion, me shumë dashuri, sepse jam duke jetuar në vendin tim dhe kjo është gjëja më e bukur që më ndodh. Është emocion që ka nevojë edhe për poezinë, apo jo?!

EPITAF

gjithnjë i desha lotet,
por vetëm të miat:
të tjerëve ua kam tharë…

Dhe kështu rodhën motet

NE UDHEKRYQ

Në udhëkryq rri e mejtoj
Në vlen të rroj, në vlen të vdes:
fort e nemitur është nata,
fort mall të lig ajo më ndes…

Në udhëkryq të jetës sime
Shpërndan tingllime dhemshurisht
Rini e vojtur që s’u rojt,
që po vetvritet mizorisht …
***

E dua dhimbjen time … Po: e dua!
Ajo më lindi – nënë unë e kam.
Por kur shoh lot të ndrijë ndër sytë e tua
ti nuk e di se sa fatkeq që jam!

Ti nuk e di o shpirti im i dytë
si brenga zbret në zemrën e cfilitur,
kur ti i ngre drejt meje te dy sytë
ku ndrit e trishtë shpresa e venitur!

“Nuk mundem më!” – Tingllimi i fjalës sate
rrëqethi trupin tim, edhe më kot
ngushllim të dhash në terr të kësaj nate
ndër sytë e tu unë puthnja veçse lot …

Tiranë 16 Shtator 1957

***

… të flas, të flas me et’ për shpagë
Ndër ethet zjarr të kësaj nate.
Oh, dije mirë këtë plagë
Ma mbyll veç plagë e zemrës sate.

Maj 1955

LULET E MUNDIMIT

(Sonet)

Si nuk po vyshken lulet e mundimit,
si s’po mbaron kjo natë e brengës sonë
o mike e dhëmshur, vallë gjithëmonë
do jemi fli e lotit, e trishtimit?

Atje ku ankthi vret me pa mëshirë,
atje ku shpresa zhduket sa po vjen
e pikëllimi zemrën nis e bren,
ne endemi të dy – me sy të ngrirë,

e këta sy vështrojnë rreth e rreth,
por vesa s’ndrin e ëmbël përmbi gjeth
e paqja shpirtin krejt e ka harruar …

Kudo veç pluhur, ndot e fat i zi,
urrejtje e ftohtë, çpagim edhe zili
e lot krenar që fshehur rrjedh helmuar. .

Syt’ e tu, e dashtun,
janë të përlotun...

KA KOHË QË YJET S’ULEN PËRMBI TOKË…

Ka kohë që yjet s’ulen përmbi tokë,
ka kohë që njerëzit s’rrijnë me krye përpjetë
tue pritë me u ra ndër dhambë kafshat’e shkretë –
dhe vjershat janë lirue: pesë groshë një okë…

Me duer ndër xhepa poetët trokë
shetisin rrugve t’errta, krejt të qetë;
askush s’i nget, askush s’po don me i pyetë
ç’ka kanë në zemër e ç’ka kanë në kokë…

Urdhno, zotni, pak dritë n’mos daç errsinë!
Pesë groshë një okë . – Nji andërr e tanë rinije!

Tridhet vjet – e tridhet okë dashnije!

Urdhno, zotni, nji kangë për njerëzinë!
Pesë grosh nji okë – nji jetë e tanë dlirsije!
Tridhet vjet – e tridhet okë marrije!...

***

Syt’ e tu, e dashtun, janë të përlotun
Sytë e tu, e dashtun më hapin një botë të tanë
Që e kam andrruem, por nuk e paskam njoftun,
Syt’ e tu, e dashtun që tash i kam aq pranë ...

Në shregull shpresash të marra jam kotun,
Maleve të nalta, që puthen me qiejt, jam ngjitë
Dhe greminave të thella, ku lëvrijnë
kaçamijt’ e krimbat kam rrëshqitë
Dhe kam vra, sepse kam dashunue
Dashuninë që s’ishte dashuni
Dhe kam pëmbysë me hov të çmendun
Kështjella fantazish që kisha ngrefun
Në trunin tem të smuet e n’zemrën teme t’lodhun
Për me gjetë ndër mija sy
dy sy, e dashtun, si tuejat, të përlotun ...


FALME

Oh, falmë, falmë mikja ime
në ta lëndova përsëri
at’ plagë që s’don më ngushëllime,
që don të mbetet si jetime,
krenare pa njeri!

Oh, falmë, falmë pse kërkoj
prej teje unë dashurinë
e dhëmshurisht pse të qortoj
në çastet-vrer, kur shpesh harroj
se ty ta vranë rininë …

Esht’malli im gjithë pikëllim
që djeg e bren aq pushtetplot
e kur s’e gjen ate flijim
që e njeh aq fort në shpirtin tim,
i mbeten veçse lot!

Esht’ zemra ime q’u mësua
çdo rrahje t’sajën ta durojë,
që kurrë s’i tha njeri “të dua!”
që u ndez përherë dhe u shua…
pse di të dashurojë.

E pra më fal e dashur ti,
tani t’kuptoj unë ty më mirë:
çdo ças dhe unë po ndiej mërzi
e shpesh s’kam mall, s’kam dashuri,
s’kam gaz, s’kam më dëshirë!

Oh falmë, falmë mikja ime,
s’do t’i lëndojmë ne kurrsesi
k’to plagë që s’duan ngushëllime,
që duan t’mbeten veç jetime
ashtu si unë, ashtu si ti …

1957
UNË S’MBAJ SHPRESË

E ç’të shpresoj tani për ritakime?
Ato po mbeten gonxhe që nuk çelin!
Parajsë dhe skëterrë në zemrën time,
rënkime dhe shpresa që më dhelin!

Gjithnjë tek un’ jetoka një dëshirë:
t’i falem pastërtisë së panjohur,
asaj që është m’e lartë dhe m’e mirë,
asaj që deri tani nuk më ka ngrohur.

Këtë e quaj unë shenjtërim –
dhe e ndiej për Ty, o mike e shpirtit tim!

Por ja që mbetem prapë i vetmuar
dhe koha shkon, asgjë nuk më dhuron.
E gjith’ ajo, që n’heshtje kam varguar,
më lumturon e prapë më trishton…

E malli prapë më shtyn nëpër shtegtime,
ku unë dalngadalë vras veten time.
Dhe po humbas, por nuk më vjen çudi,
se jeta më llastoi e përkëdheli:
më fali zjarr, kurorë dhe lavdi,
por dhe më shpesh më tundi nga themeli –
………………………………………….


TINGËLLIMET E PLAGUEME

Po flen qyteti, vlla, dremit qyteti…
Nuk ka as dritë, as hapat nuk kërcasin,
veç val’t e qeta, ku andrrat i tret deti…
Sa vjet kaluen, vlla, qëkurse mbeti

nji zemër kndej plague – e nji coptue
përmbas prangoresh, n’rininë e saj shitue,
me dhimbë krenare, që asnji kangë poeti
ndër tela t’lyrës s’mundet m’e u naltue…

Po flen qyteti, vlla… Në breg ku rrimë
e lehtë përpëlitet vala-virgjineshë,
e don me folë, e don me na tregue

si netët shkojnë, e andrrat veç nji grimë
na puthin n’ballë, e ikin tue u qeshë…

- 2 -

O ti, dashnija e eme e andrrueme
ke mbetun veç e gjallë në lotin tonë,
ke mbetun si dëshira e plagueme
ndrydhë n’nji varrë të vjetër që më dhemb…

Kush je, ku je, kur vjen e kur po shkon –
pse shkon si vjen, e prap ti mue më len
n’nji terr të zi, ku drita nuk agon,
n’nji vuejtje prore, që vuejtje t’tjera m’bjen.

A thue kanë me kalue dhe shumë agime
tue t’thirrë ndër andrrat, vash’e mallit tem,
me shpresa që veniten si gjetht në vjeshtë?...

A thue gjithmonë e trishtë kanga ime,
Si kanga e bylbyl-qytetit n’gem
ka me tingllue n’kte shekull kaq të thjeshtë?!...

-3 -

Mos pyet pse syt’e mi janë të trishtuem
n’pranver’n e bardhë të vjeteve të mia,
ata nuk dijnë t’shpërthejnë ndër mij shkëndia,
ata nuk dijnë si brof nji shpirt i gzuem…

Mos pyet pse hapat e mij i drejtoj
kah krah’t e butë, përkdhelës të vetmisë –
Ç’më duhet mue njaj gazi i rinisë
Kur gazi s’asht çka unë i trishtë andrroj?

Kush gjen çka zemra i lypë në këte shekull
ku vlerë nuk kanë as lotët, as betimet,
ku jeta lot me ty porsi n’nji shrregull

e gazi lind atje ku janë idhnimet?!
Mos kqyr pra, e dashtun, ti ndër syt’ e mia
unë s’mund t’dhuroj atë çka lypë rinia./Gazetashqiptare