INTERVISTA/Shkrimtari i madh shqiptar, flet per diktaturen, marredheniet me diktatorin Hoxha, letren derguar presidentit Ramiz Alia, para takimit me intelektualet, largimin nga Shqiperia, pse nuk u perfshi ne politike si dhe per tranzicionin shqiptar Shkrimtari i madh shqiptar, Ismail Kadare ne nje interviste te gjate ne emisionin “Opinion” te gazetarit Blendi Fevziu, ne TV Klan ka prezantuar para publikut tere shqetesimet e tij ne kohen e diktatures, duke i bere nje zberthim te plote gjithe ketij mekanizmi kriminal, qe nga diktatori Hoxha e deri tek pasuesi i tij, Ramiz Alia. I cili per te, megjithese ishte me i bute, nuk levizte nga linja e ashper e diktatures. Kadare flet per letren e derguar Ramiz Alise, ku i rendiste te gjitha rezervat per situaten ne vend, nderkohe qe takimin me intelektualet ne vitin ‘90 qe erdhi me pas, e quan nje farse. Njeheresh Kadare sqaron dhe arsyet pse u largua nga vendi si dhe tere zhvillimet politike qe kane prekur Shqiperine, ne tere keto vite te tranzicionit. Zoti Kadare, kane kaluar pothuajse 20-vjet qe nga rrezimi i komunizmit, ndryshimi i regjimit komunist ne Shqiperi.
Ne momentin kur Enver Hoxha vdiq, ne prill te vitit 1985 dhe kur mendohej qe ai nuk do te jetonte me gjate, kishit iluzion se Shqiperia do te hapej?
Po natyrisht. Si te gjithe. Mund te thuash se te gjithe kishin iluzione.
Nga vinte ky iluzion? Iluzioni eshte instiktiv.
Kur ka nje tirani te zgjatur, cdo vdekje e tiranit krijon iluzione ne menyre te padiskutueshme. Sa me e eger te jete tirania, sa me e gjate te jete ajo, aq me i forte eshte iluzioni.
Eshte i paarsyeshem disa here.
Me teper eshte i arsyeshem se sa i paarsyeshem, por mjafton dhe ai i paarsyeshmi per te krijuar atmosfere iluzive absolute.
Enver Hoxha e kishte shenjuar ne nje fare mase pasardhesin e tij. Ishte Ramiz Alia, qe ne ate kohe e drejtonte shtetin edhe “de jure”, por edhe “de fakto”, pasi pas vdekjes se Enver Hoxhes, ishte Presidenti i vendit dhe u be dhe sekretar i Pare i Komitetit Qendror. Ju e keni njohur Aline edhe para vdekjes se Enver Hoxhes, cili ishte mendimi qe kishit per te?
Mendimi per Ramiz Aline ka qene disi jo brenda klisheve te sistemit komunist. Ishte e rralle per ate sistem, pasi zakonisht pasardhesi modelohej sipas diktatorit. I ngjan qofte nga xhestet, qofte nga fjalet, qofte nga hija. Zgjidhet si i tille, qe te mos krijoje zhgenjim, zhgenjimin e zbutjes. Per habi, Ramiz Alia nuk e jepte kete peshe te diktatorit.
Ishte ndryshe? Po flasim per pjesen jo zyrtare..?
Ishte nje natyre qe te jepte pershtypjen qe ishte i modelueshem. Ishte me i bute se cdo diktator.
A ishte i hapur drejt Perendimit, qofte ne biseda, qofte menderisht?
Jo. Me teper ishte nje hapje thjesht qe vinte si mungese karakteri, ose nje karakter i trajtueshem, i perthyeshem. Nuk ishte si rezultat i nje bindje te tij te brendshme.
A kishte pasur ferkime mes jush? Po Per arsye te letersise?
Po, per arsye te letersise. Por me ate ishte e lehte te kishe ferkime.
Cfare do te thote kjo?
Qe nuk krijonte ate peshe qe thashe me pare. Mund t’i thoshe gjera, per te cilat mund te pendoheshe me vone, te thoshe, “ku dreqin ja thashe kete gje”, por ne menyre te natyrshme nuk kishe frike pse ia kishe thene.
A mund te thuhet se Ramiz Alia, ishte pasardhesi me “pozitiv”, sa mund te thuhet pozitiv per nje njeri qe zevendeson nje diktator, nga ata qe Enver Hoxha dukej se do te linte pas?
Po keshtu dukej, sidomos ne fillim. Ose ashtu perfytyrohej ne mendjet e shumices se shqiptareve, por ne fakt ai ishte nje pasardhes i stilit te bute.
Cfare do te thote kjo?
Domethene i stilit kinse te bute, por qe si perfundim ishte e njejta gje.
A keni pasur raste te takoni dhe te flisni me Ramiz Aline, pas viteve 90?
Po sigurisht.
Keni arritur te beni biseda me delikate se sa ato normalet?
Po absolutisht. Me te mund t’i beje bisedat, te vije ne shtepi e t’i thoshe gruas ose njeriut te afert, qe biseduam kete dhe kete dhe per cudi arritem te bisedonim. Te linte gjithmone nje shprese se dicka do te ndodhte. Por me vone, shume shpejt, vinte zhgenjimi, gjithmone. Nuk ka ndodhur vetem me mua, por edhe me te tjere qe me kane treguar, ka ndodhur e njejta gje.
Pra Ramiz Alia, te priste mire por nuk reagonte?
Si duket, ne ate cast ai kur ishte me ty, pesonte nje lloj pershtatjeje. Ka natyra te tilla qe per arsye karakteriale, me shume se sa bindjeje politike apo ideologjike, arrinte nje lloj pershtatjeje me ty. Dhe pastaj kjo pershtatje, dehje e castit, venitej dhe i linte vendin nje shterpesie te zakonshme te komunizmit.
A mund te thuhet qe Ramiz Alia, ishte i kontrolluar dhe i pamundur te vepronte si pasoje e nje grupi konservator brenda Partise se Punes, apo ishte mos deshire e tij per te vepruar?
Ne keshtu mendonim, se ne fillim ishte i kushtezuar apo i kapur si te thuash nga nje grup konservatoresh, i cili me sa duket nuk ekzistonte. Sepse te gjithe ishin sic thuhej ne ate kohe qe konservatori me i madh ne Byrone Politike, ishte Enver Hoxha dhe njekohesisht liberali me i madh ishte po ai. Domethene, qe cdo varej nga humori i tij dhe te gjithe te tjeret kishin aftesine e te pershtaturit me te.
Cili ka qene momenti i pare, ne te cilin ju jeni zhgenjyer me Ramiz Aline?
Zhgenjimet kane qene te herepashershme. Por si te thuash, te durueshme. Ne kuptimin qe si te thuash, ne fund te fundit, kot e pate kete iluzion sepse nuk kishte se si te ndodhte ndryshe. Ky sistem, krijon brumin e njerezve te vecante, te cilet jane te pandreqshem nga nje pikepamje. Mirepo njeriu ka gjithnje prirjen te besoje se dicka do te thyhet, ndryshoje.
Po zhgenjimi final?
Zhgenjimi final ishte kur une kam bere dy takime me te, ne fillim te vitit 90, ku i kam trajtuar probleme jashtezakonisht delikate. Pak a shume, ato qe i kam shkruar dhe i kam botuar ne letren time dhe i kam trajtuar me goje.
Takimet i kishit kerkuar ju apo Ramiz Alia?
Me duket une. Sepse ka qelluar dicka e tille, qe une do te perfitoja nga nje takim per te biseduar gjate me te.
Ju vendoset ta takonit per t’i folur hapur?
Po absolutisht. I kam folur hapur per te gjitha problemet qe kam shkruar ne leter. Duke filluar nga problemet me te renda te nje diktature, sic eshte terrori. I kam folur hapur, se ne vendin tone ka terror, ka vrasje, ka tortura, ka shkelje te ligjit, shkelje te te drejtave te njeriut, e te gjitha, te gjitha.
A ishte shume e rende qe tek diktatori, te trokisje dhe te vije gishtin mbi plaget e ketij regjimi?
Jo. Me te, cuditerisht ne ate kohe, nuk ishte ndonje guxim i madh qe te thuash po vete, e po ja them keto gjera. Jo. Shkova me gjakftohtesi. Madje kam ende sot ne arkivat e mia, kam shenimet, pyetjet qe do t’i beja, te dhjeta faqet me shenime dhe pikat qe do te bisedoja me te. Domethene me gjakftohtesi i kam menduar te gjitha. Problemin e Stalinit, problemin e Marksizem-Leninizmit ne shkalle boterore, problemin e fese. Por kryesisht ishin problemet e shtrengeses dhe te terrorit.
Cili ishte reagimi i tij?
Reagimi i tij, nuk mund te them se ishte fare i keq. Kishte rezerva, domethene, qe jo po nuk eshte ashtu, ndoshta ke mungese informimi, po kjo gje ka filluar te korrigjohet. Ishte relativisht pozitiv. Aq sa mund te ishte, nga nje shef komunist. Por pas 3-4 javesh, une vendosja t’ia shkruaj te gjitha ato qe i thashe, sepse papritur fillova te dyshoj se nuk ishte ashtu sic e kisha menduar une. Duke pritur me padurim shenjat e ndryshimit qe ai dha te kuptohej se do te behen, per habi shikoj se asnje nuk po ndryshonte. Une i shkrova ne leter, te gjitha ato qe kisha thene. Ne letren time, ka se paku dhjete emra qe denoncohen, emra te rendesishem duke perfshire edhe anetare te Byrose Politike, qe praktikisht denoncohen si kriminele. Lihet te kuptohet qe po bejne krime, po torturojne njerez, po krijojne vrasje ne kufi etj.
Reagimi i tij ishte i ndryshem nga ai ne zyre?
Reagimi i tij ishte katastrofik. Pergjigjja ishte nje shemtire morale, e paperfytyrueshme. Ne castin qe une kam marre letren e tij, i kam thene time shoqe Helenes, qe ne duhet te ikim nga ky vend menjehere sepse ketu nuk ndryshon asgje. Une dua te gjej nje tribune qe t’i them keto mendime.
Ishte e pamundur qe keto mendime t’i thoshit ne Shqiperi, publikisht?
E pamundur, absolutisht. Si mund te thoshe ne Shqiperi, qe shefi i sigurise, me emer, Zylyftar Ramizi, e urrejne gjithe shqiptaret sepse torturon njerez.
Ramiz Alia thote se ju ka thirrur ju, ne nje takim me intelektualet dhe ka kerkuar nga ju nje mendim per pluralizmin politik…?
Kjo eshte nje nga genjeshtrat me te medha qe ka ndodhur ne vitet 90′. Takimi me intelektualet ishte nje farse e gjitha. Si mendoni ju, se une nuk do kisha guximin ti thosha Ramiz Alise dy fjale per terrorizmin, kur i kisha shkruar gjithe ato te “zeza” ne leter.
Perse ishte nje farse takimi me intelektualet?
Ishte nje farse, ishte ndertuar i gjithi si nje skenografi e keqe per te hapur te nesermen ne te gjithe Tiranen, qe ‘Ramiz Alia, donte te liberalizonte vendin, ta demokratizonte, por medet e penguan intelektualet dhe ne radhe te pare shkrimtaret’. Mund te mendohet ne ndonje vend, qe nuk ka ndodhur kurre ne kete bote, qe nje diktator, pak me i bute, por megjithate nje diktator, te kerkoje te liberalizoje vendin dhe te dalin shkrimtaret ta pengojne. Nuk ka bere vaki ndonjehere. Kjo ishte thelbi pse u organizua ky takim.
Pse ju nuk folet hapur ne takimin me intelektualet, nderkohe qe kishit folur shume hapur ne takimet vetem per vetem me te?
Sepse ai me dha mua nje pergjigje paralajmeruese dhe sepse ai beri nje paralajmerim shume te keq ne ate mbledhje. Paralajmerim, qe zhduku nga te gjitha dokumentet dhe qe njerezit, per turp te tyre, nuk kane guximin ta thone ende sot. Ai ka thene keto mendime, tre kater fraza qe perpara se te bisedojme per pluralizmin, dua te them nje informacion sipas te cilit ‘nga informacionet qe ka shteti shqiptar, duhet te dini se nepermjet kesaj parulle, borgjezia nderkombetare me agjentet e saj ne Shqiperi, do qe te permbyse pushtetin’. Domethene, qe ai na quajti ne, qe kishim ndermend te flisnim. Ata qe thone se ishte konsultim i hapur, genjejne te gjithe. Po te shikoni, teksti im atje eshte pa kuptim. Teater absurd. Ka 3-4 fraza te miat qe jane atje ne ate dokumente. Dy fraza, jane qe une nuk e di cdo te thote kjo fjale!!.
Ju mendoni se mund te pergjigjet ndonje shkrimtar ne kete menyre?. Mund te pergjigjesha une me nje fraze te tille?! Dhe ai thoshte: Po si more nuk e dini se cfare eshte pluralizmi!!. Dhe une them prape se, nuk e di si kuptohet ketu kjo fjale, ju na quajtet ne agjente. Une kisha vite qe e dija se me quanin agjent, e dija fare mire kete. Fraza ime e trete dhe e fundit ishte, se ky diskutim eshte teper i renduar politikisht.
Ku eshte i renduar ky diskutim politikisht?.
Aty nuk del asgje. Diskutim i renduar politikisht, do te thote se ai beri paralajmerime, se ata qe flasin per pluralizmin, jane agjente. Une kisha dhjete vjet qe mendoja dhe e dija qe me quanin agjent.
Bashkim Shehu, djali i Mehmet Shehut, ne librin e tij “Vjeshta e Ankthit”, deklaron se i ati i tij, kryeministri Shehu dhe nje nga njerezit me te ashper te regjimit, i kishte deklaruar se ju ishit agjent i Perendimit. A eshte pak paradoksale kjo situate?
Kryeministri ju quante agjent te Perendimit, ju vazhdonit te botonit librat tuaj. Ne fund te vitit 1990, kishit nje raport shume komod ne lidhje me regjimin. Ju zgjodhen ne Frontin Demokratik, kishit te drejte t’ia thoshit Ramiz Alise gjerat hapur. Cka ndodhur realisht? A eshte e vertete qe Bashkim Shehu e ka bere kete bisede me ju?
Eshte plotesisht e vertete. E ka shkruar ne librin e tij “Vjeshta e Ankthit”. Libri eshte botuar edhe ne gjuhe te huaja. Eshte nje deshmi e jashtezakonshme. Ka ardhur tek une ne shtator te vitit 1981 dhe me tha se kam nje bisede te rendesishme, qe ti duhet ta dish patjeter, pasi une nuk mund te fle i qete po nuk ta thashe. Dhe ma tha me dy fjale: Im ate, dje eshte grindur me mua dhe me ka thene, nuk do ta takosh me, se ai ishte shkrimtar i ri dhe takohej me mua dhe me tregonte tekstet e tij, qe nuk do ta takosh me Ismail Kadarene, sepse sipas mendimit tone, ai eshte agjent i Perendimit. Kete duhet ta dish me tha dhe une e degjova.
Kjo ishte kambana qe binte?
Sigurisht. Une e kisha degjuar kete gje nga sigurimsat, nga keta idiotet e diktatures, nga lloj, lloj njerezit qe kercellinin dhembet, ah keta shkrimtaret, ti kemi ne dore pa jua rregullojme neve. Njihej kjo gje, nuk ishte ndonje gje, une e kam shkruar edhe ne letrat e mia. E kam shkruar 20-vite perpara, se si perceptohen shkrimtaret dhe intelektualet nga njerezit e sigurimit.
Cdo te thote per nje diktature, qe nje shkrimtar te jete agjent i Perendimit?
T’ju saktesoj dicka. Bashkim Shehu, iken i tronditur dhe vjen pas nje ore prape dhe me thote, se dua ta plotesoj ate qe te thashe, sepse prape nuk jam i qete. Nuk eshte vetem mendimi i tim eti tha, por kete mendim ma tha dje pasi ka dale nga zyra e Enver Hoxhes.
Cdo te thote te degjosh kete akuze? U trembet?
U paralizova me teper se u tremba per nje moment. Por ngaqe e dija kete gje, cuditerisht po te them qe nuk u tremba, s’do te me besoje, askush nuk me beson. Une nuk e di se cfare ka qene, por ka qene me teper nje paralize, si njeriu kur del nga nje spital ku merr vesh se ka nje semundje te rende. Nje njeri ne nje diktature, kur merr vesh qe e shohin me sy te keq, sigurisht qe ka pakenaqesi. Kur merr vesh qe e shohin me nje sy shume te keq, sigurisht qe ka nje tronditje edhe me te madhe, dhe kur merr vesh se i bejne nje akuze kaq te rende, gjeja e pare eshte qe ai duhet te bjere ne depresion. Une nuk kam rene ne depresion dhe kjo me jep te drejten te them, qe ajo trembje ka qene disi e nderlikuar.
Ne c’kuptim e nderlikuar?
Ka qene e nderlikuar ne kuptimin qe, kjo ishte verifikimi i dickaje qe une e dija. Por e dija si nje mendim i pjeses me vulgare te diktatures, mendim i delenxhinjve, sherbetoreve.
Ne fakt nuk ishte keshtu, ishte mendimi edhe i njerezve me te rendesishem te regjimit?
Ishin kryesoret, qe e kishin kete mendim. Prape une mendova se ky mendim, nuk mund te ishte i rastit, i tanishem. Duhet te ishte disi i vjeter dhe instikti me tha, qe une kam jetuar me kete akuze, me kete semundje. Nga nje pikepamje, une do te them tani dicka qe mund te duket paradoksale, sac me beri keq ne cast, ky lajm i tille ashtu sic erdhi, gjithashtu mua me ka bere mire.
Pse me ka bere mire? Sepse une kuptova qe une kete shtet, mund te jetoj edhe me kete akuze supreme. Qe ishte paradoksi me i madh. Ne mendjen e tyre, une jam shkrimtar, jam njekohesisht agjent, por qe te jem i sinqerte, nuk e besoja se ata e besonin kete gje. Po ata eksitonin veten, sepse ishte me mire qe te isha vertete nje agjent, sepse se paku te isha i qete se jam nje agjent qe i sherbeja dickaje, se kam nje mbrojtje te huaj, te burimit ndaj te cilit jam agjent. Kjo ishte me paradoksalja. Por nga ana tjeter, une u mesova me kete gje. Kalonin muajt, kalonin vitet, une botoja normalisht. Me e gezueshme ishte per qenien time, qe une nuk rashe ne depresion, por vazhdova qe te shkruaja normalisht.
Cili eshte shpjegimi, magjia, po e quaj keshtu sepse eshte gati magjik fakti qe ju nuk u ndeshkuat dhe arritet te mbijetonit ne diktature?
Nuk eshte kaq magjike, eshte dukuri shume e njohur. Shkrimtaret teper te njohur denohen me shume veshtiresi. Sa denohen me aq lehtesi disa here, po keshtu nuk denohen me aq lehtesi qe mund te kujtohet. Po te shikojme pervojen ruse, sovjetike, shkrimtaret jane denuar ne menyren me ekstreme, me te skajshme, flas per shkrimtare te njohur, por eshte gjithashtu mbyllur syri per shkrimtare po aq te njohur dhe po aq te rrezikshem ne menyre po te skajshme.
Nese regjimi nuk reagoi ndaj jush zoti Kadare, a tentoi t’ju joshte, t’ju jepte privilegje? A ishit ju, i privilegjuar nga ai regjim?
Privilegji edhe terrori shkojne bashke te dyja. Te gjithe shkrimtaret, artistet apo intelektualet e njohur, ne nje sistem tiran, ne diktature, jane ne nje fare menyre te privilegjuar. Ekzistojne personalitete te njohur te privilegjuar, sepse ndodh qe regjimi te ta prese cdo burim dhe ti te mos mundesh te kesh asnje akses ne njohje. Vogelsia e Shqiperise ne kete rast, e bente pak te veshtire kete gje. Ishte nje cilesi pozitive e vogelsise. Nuk ishte aq e lehte, qe te menjanoje nje shkrimtar te njohur, nje artist te njohur, filozof te njohur. Gje qe ishte shume e lehte ne vende si Rusia apo vende si Kina. Pra ishte kjo gje, qe per sa kohe qe ti botoje dhe shkruaje, ti ishe i privilegjuar ne thelb dhe nuk mund te thoshe kurre qe jam nje njeri i persekutuar, sepse persekutimi ishte kaq i eger dhe kaq i dukshem ne shtresat e tjera te popullsise, sa fakti qe kishe nje publikim ti kishe nje privilegj te madh.
Raportet tuaja kane qene problematike me nje pjese te regjimit apo dhe vete me Enver Hoxhen?
Misteri ose magjia e mbijeteses ne nje regjim te tille, varet nga sunduesi kryesor dhe une ate mbrojtje e kam pasur. Po. E kam pasur.
Ne arkivat e Sigurimit te Shtetit, dosja juaj figuronte si nje nga me te trashat. Ju e kishit vene re qe ndiqeshit?
Jo. Por e merrja me mend se duhej te ndiqesha, pra une u mesova me kete gje.
Dosja figuron se eshte hapur shume vjet perpara…?
Me intuite e dija. Si cdo shkrimtar i njohur, une kisha qene ne Moske. Kisha mesuar shume sekrete te sistemit stalinist, sepse bisedohej atje midis studenteve dhe kam mesuar shume gjera, si pergjoheshin shkrimtaret, dite e nate, megjithate jetonin normalisht.
Si pergjoheshin shkrimtare te medhenj. E dinit kush ju spiunonte?
Jo. E merrja me mend disa here.
Qellonte qe dallonit ndonje njeri ndonjehere qe vinte t’ju nxirrte ndonje informacion, apo vinte per t’ju provokuar?
Qellonte, por per cudi nuk me shqetesonte shume, sepse fakti qe pak a shume e dija dhe dyshoja me ndihmonte. Ka pasur raste kur ndonje njeri i sigurimit me ka paralajmeruar. Pa me njohur fare, thjesht nga dashuria per letersine, me ka paralajmeruar. Madje nje here me ka thene edhe diten kur “do te vije nje spiun nga ne dhe keni kujdes”.
Dhe erdhi spiuni?
Erdhi spiuni dhe duke me thene madje, kujdes se ka regjistrues me vete. Nje njeri qe nuk e njihja madje, me tha edhe emrin dhe me ane te nje ndermjetesi ma beri kete gje. Une nuk e njihja personin, por ai qe me paralajmeroi me dergoi nje njeri qe e kishte shok dhe une e kisha shok. E gjeti tha, dhe i tha qe do e thuash nga ana ime, ndonese une me siguri pushkatohem.
Personin qe erdhi, ju e njihnit?
Po e njihja. Ishte nje shkrimtar dhe une isha i paralajmeruar per kete. Mbaj mend edhe diten, ka qene e merkure, tek “Flora”.
Dhe biseda rrodhi normalisht?
Po dhe biseda eshte nje histori shume e nderlikuar, ne fund te fundit eshte nje histori e bukur njerezore, sepse ai ishte nje nga shoket e mi me te mire dhe mua me erdhi shume trishtim kur degjova qe do te vinte ai. Por nje ndjesi me thoshte, qe nuk eshte per keq kjo pune. Nuk do te demtoje.
Pra, njeriu qe ju prisnit se do te vinte si i sigurimit, ishte nje miku juaj i vjeter?
Shume mik i vjeter, i shkolles.
Qe erdhi me porosi te regjistronte biseden me ju?
Po dhe une e dija. Dhe pastaj komentet qe i beri bisedes sime, ishin qe te me lehtesonte mua sa me shume. Po, sepse une s’mund te beja me te nje bisede te ndryshme nga ato qe kisha bere me te dhjetera here.
Pra nuk ndryshuat, pavaresisht se e dinit se ai kishte regjistrues?
Nuk eshte kaq e lehte te shpjegohet, por une e mendova se si duhet te sillem. Te sillem ne ate menyre qe te isha i besueshem. Thashe ato pakenaqesi te thjeshta, shume te thjeshta qe shpreha, ishin pakenaqesi qe nje shkrimtari i faleshin. Madje i quheshin shyqyr qe ka kaq e nuk ka me teper. Se pakenaqesine supreme duhet ta kishe kunder Enver Hoxhes.
Gje qe ju nuk e benit?
Jo. Kisha shume kujdes.
Cilat kane qene raportet tuaja me bashkeshorten e Enver Hoxhes?
Shume te ftohta. Ajo ka qene mosbesuese, dihej ajo pune. Por kjo gje nuk me shqetesonte. Dhe gjate viteve 1989-1990? As me interesonte fare, sepse kisha nje armiqesi pothuajse te hapur me te.
Kur ishte momenti qe ju e ndjenit se mund te flisnit publikisht dhe te mos ndeshkoheshit?
Asnjehere. Ende jo. Sepse ne vitin 1990 ishin te dyja dhe nje lloj lirimi dhe nje rrezikim nga nje diktature ne panik. Nje diktature ne panik eshte shume e rrezikshme.
A ishit i konfrontuar me Sigurimin e Shtetit shume fort ne ate kohe, pas botimit te romanit “Thikat” dhe sulmet qe i keni bere ne letren e dorezuar Ramiz Alise?
Kishte presione nga Sigurimi i Shtetit ne ate kohe?
Jo. Une nuk kam pasur ndonje konfrontim te hapur asnjehere. Dhe ne letren time une i shkruaja Ramiz Alise, se une nuk kam ndonje obsesion per policine ose per zbulimin shqiptar. Por nga ana tjeter qe te jem i sinqerte, nuk kam ndonje respekt, sepse kam 20 vjet qe letrat e mia hapen.
Pra nuk keni pasur asnje raport me ta?
Jo. Ata me shmangeshin mua. Nuk mund te ankohem, s’kam pasur asnje konfrontim direkt.
Kur filluat ta ndjenit se regjimi ne Shqiperi, nuk qendronte me?
Ne faza varet, sipas gjendjes shpirterore. Here dukej sikur i kishte ardhur fundi, here dukej sikur jo, here te tjera sikur u gabuam here sikur ja tani s’do gabohemi me. Nuk mundet asnje njeri te gjykoje sot, se ne i parashikonim gjerat.
Pas rrezimit te Murit te Berlinit dhe ndryshimeve ne Evropen Lindore, ishit te sigurt se edhe ne Shqiperi do te ndodhte ndryshimi?
Po, isha i sigurt. A tentuat ju ne ate kohe, qe te dilnit publikisht dhe te krijonit nje lloj disidence? Ishte krejtesisht e pamundur. Une nuk njoh asnje qe ka tentuar.
Po ju do te kishit deshire ta benit, apo ishit indiferent?
Natyra ime ka qene e papershtatshme per angazhime publike qe duan nje vrull, nje kontakt publik me masa, me turma. Sepse ne raste te tilla, qe t’i hysh kesaj gjeje, duhet te perballesh me to. Ka qene e huaj per mua. Kjo eshte vertetuar kur une kam pasur mundesine te kem poste te tilla te larta, shume te larta dhe me sinqeritetin me te madh i kam shmangur, refuzuar dhe nuk kam pasur asnje grimce pendimi. Pra kam vertetuar se nuk e kam dashur asnje here kete karriere.
Ne fillim te vitit 1990, filluan te shfaqet format e para te revoltes, ndonese embrionale. Ne Shkoder, u tentua te rrezohej busti i Stalinit, ne Tirane u be ajo qe konsiderohet demonstrata e heshtjes ne 28 janar, diten e ditelindjes tuaj, madje keni dale ate dite ne Bulevard dhe me pas ne ngjarjet e Kavajes. A patet ndonje moment qe patet frike se situata ne Shqiperi mund te kishte nje transformim te dhunshem?
Po, me eshte dukur se mund te ndodhte kjo gje dhe gjithmone kam pasur mendimin se do te ishte nje gje shume e keqe.
Do te ishte nje gje e keqe?
Po te kishte nje konfrontim te dhunshem, po.
Nga se ju vinte kjo frike?
Per natyren e raporteve shoqerore shqiptare, do te kishte nje dhune qe nuk do te mbyllej kollaj nga te dy anet. Them une. Ketu fanatiket e diktatures, e donin fshehtas nje gje te tille, qe te kishin nje shkas per te bere nje pergjakje. Por fitimi nga kjo pergjakje ne krahasim me demtimin e rende te Shqiperise, do te ishte shume i vogel.
Cili ishte qendrimi i klases intelektuale ne ate kohe?
Ishte i mpire pak a shume, ne pergjithesi. Nuk kishte asnje tradite te nje lirie minimale.
Ne mars ose ne prill te vitit 1990, ju botuat ne gazeten “Zeri i Rinise” nje interviste, ne te cilen benit apel per ate qe mund te quhet, rehabilitim i figurave te lena ne heshtje apo te denuara ne ate kohe si Fishta, Konica, Koliqi dhe nderkohe qe benit fjale per nje raport me te hapur, te politikes shqiptare ndaj Perendimit. Cfare reagimi pati pas kesaj?
Une nuk e quaj ndonje artikull shume te rendesishem kete. Ishte me e pakta gje qe mund te behej ne ate kohe. Nuk ishte ndonje guxim i madh, ishte nje gje e thjeshte relativisht.
Cfare reagimi pati?
Pati nje fare reagimi. Kam frike se u mistifikuan disa shkrime qe u bene ne ate kohe. Ishte dicka, por ishte fare pak.
Po i rikthehem edhe nje here takimit me Ramiz Aline. Ju thate se shkruat ne mbi dhjete faqe, pikat qe do te diskutonit me Ramiz Aline. Pas takimit me te, a patet bindje se Ramiz Alia kishte ne dore ta ndryshonte dhe a donte ta ndryshonte sistemin?
Pasi me dha pergjigjen, une kuptova se ky njeri absolutisht eshte fatkeqesi e Shqiperise. Per mundesite qe kishte dhe qe ai nuk kreu asnje prej tyre, e shnderruan ne nje fatkeqesi. Koha e tregoi me vone, se ishte vertete keshtu. Dhe une, qe ate dite qe kam marre pergjigjen e tij, kam pritur vec rastin te largohem dhe per te folur haptazi per punet e Shqiperise.
Mendonit se ne Perendim mund te flisnit me hapur se sa ne Shqiperi?
Jo me hapur, por fare hapur.
Nderkohe qe korrik te vitit 1990, nje pjese e madhe e qytetareve te Tiranes, me shume se 5000 vete u futen ne ambasadat e huaja. Si e mbani mend kete moment? Si e perjetuat?
E mbaj mend shume mire. Ishte nje aksion i madh, pas te cilit regjimit ishte shansi i fundit qe i jepej per te bere ate ndryshim, qe ishte pritur prej kohesh. Qendrimi ndaj kesaj ngjarjeje te rendesishme, ishte nga me ciniket, me idiotet dhe nga me te egrit qe mund te mendohet.
Nderkohe qe nje pjese e intelektualeve te asaj kohe e denuan xhestin e emigranteve publikisht ne Televizionin Shqiptar? Midis zerave qe qarkullonin, thuhej se edhe ju i keni quajtur si jashteqitja e kombit…?
Ishte nje nga shpifjet me te ndyra te sigurimit shqiptar. Te sigurimit dhe te partise bashke, edhe te shtetit. Ishte kryekeput nje genjeshter.
Ju nuk e keni thene kurre kete fjale?
Absolutisht jo. Perkundrazi, ne ate kohe, gjeja e pare qe bera kur une kam shkuar ne France, ishte mbrojtja e emigranteve shqiptare.
A u ftuat ju te merrni pjese ne mitingun qe u organizua per largimin e emigranteve, ne korrik te vitit ‘90?
U ftuam te merrnim pjese disa shkrimtare por asnje nuk mori pjese, nuk shkoi. Ajo tribune, ende sot, asnje here nuk eshte afruar per te pare se kush ka qene vertete atje. Sic duket, dikush eshte i interesuar qe te mos dalin ata, ne menyre qe shpifje te tilla te vazhdojne te qarkullojne. Perhapja e kesaj shpifjeje kaq masive, tregonte se sa shume agjente kishte sigurimi, kudo. Pra ndaj them se gjeja e pare qe kam bere ne France, ishte e kunderta, sepse aty mberriten emigrantet shqiptare, te cilet u trajtuan nga nje pjese e shtypit si arrogante. Ishte nje akuze e cuditshme dhe mua me kujtohet nje nga intervistat e para qe me kane marre dhe kam pasur nje konfrontim tamam per kete gje me gazetaret franceze. Sapo kam ikur, pas dy-tre javesh, kam botuar disa nga faqet me tronditese per ti mbrojtur ata. Kjo dihet. Eshte bere dhjete here ky pergenjeshtrim dhe keto shpifje vazhdojne te qarkullojne. Kjo tregon se sa te forta jane rrenjet e te keqes ne Shqiperi, shpifja e fabrikuar nga sistemi.
Hapja e viteve 1990 ishte edhe traumatike per Shqiperine? Sigurisht qe ishte traumatike. Ne c’kuptim?
Cdo tirani kur bie eshte traumatike. Dehja e lirise mund te jape disa here efekte te kunderta, te papritura, te befasishme. Ne fakt nuk ndodhi ndonje hata. Shpesh here degjojme qe zhgenjim i madh, ai qe prisnim nuk ndodhi etj. Nuk ndodhi ndonje gje, qe mund te vesh duart ne koke.
A ishte Perendimi indiferent ne vitin 1990? Ose, e la izolimin ne Shqiperi dhe nuk u more, sa u more me vendet e tjera te Evropes?
Kjo teze permendet shpesh, pra shperfillja e Perendimit. Mendoj se ne duhet te heqim dore nga zakoni i keq qe, per te gjitha te keqijat fajesojme shume vete, boten dhe kryesisht Evropen. Natyrisht qe ka pasur shperfillje per nje regjim, i cili ka pasur ne baze te tij shkeputjen nga Evropa. Sigurisht qe do te kesh nje shpagim per kete, ndonese une nuk e mendoj kurre se kjo eshte nje hakmarrje evropiane, por vetvetiu, ajo krenaria jone e shemtuar, qe jemi anti-evropiane, as e cajme koken per ate bote, qe kemi miq tane, kemi zakonet tona te neveritshme ne kete rast, politike, sigurisht qe ne do te na zgjatej dora me kursim. Dhe kur na u zgjat dora, i famshmi shansi gjerman, qe here pas here kujtohet edhe sot dhe ka gjithmone avokate qe thone se nuk ka qene i vertete. Ka qene krejtesisht i vertete. Une kam biseduar ketu, para disa vitesh, me djalin e Shtrausit dhe i kam bere tamam kete pyetje. Qe ne Shqiperi ka ende pikepyetje se kjo eshte nje mit, pra shansi gjerman dhe me tha nuk ka qene nje mit. Im ate me tha, ka ardhur disa here dhe kishte ne dore te hapte nje rruge per Shqiperine. Por ketu tha, ajo qe ndodhi ishte nje nga krimet e medha te bere nga njerezit, qe ende nuk u del emri qe i bene. Ne arkivat e Ministrise se Jashtme dhe te Komitetit Qendror, duhet te gjenden emrat e krimineleve qe e sabotuan shansin gjerman dhe te cilet kishin tmerr nga shansi evropian. Nuk donte regjimi shqiptar te kishte miqesine e Evropes. Regjimi shqiptar, nje nga problemet kryesore qe kishte pasi ra, pasi vdiq Enver Hoxha, ishte te mos afrohej me Perendimin. Perendimi ishte vdekja e tij dhe ndaj i mori te gjitha masat. Ne nuk deshem ne radhe te pare dhe perendimi u tregua i pakujdesshem na dha nje ndeshkim.
Ne vitin 1990, kur ju thoni se Ramiz Alia reflektoi negativisht ndaj letres tuaj, u moren disa hapa te rendesishem, sic ishte rivendosja e marredhenieve diplomatike me SHBA dhe Bashkimin Sovjetik, qe ishin nje tabu per lidershipin e asaj kohe, gjysme lejimi i fese, pra u tolerua feja dhe nderkohe u kthyen dy vendime te rendesishme, u hoq neni i agjitacion propagandes dhe u hoq arratisja, si tradhti ndaj atdheut…?
Keto ishin gjera aq te vockla ne krahasim me tmerret qe kishin ndodhur ne Shqiperi, sa qe eshte e turpshme qe ti kujtosh si suksese ndaj kesaj diktature. Hic fare, nuk ishte as hapje. Ishte nje surrogat, shembelltyre gjoja e hapjes, se nuk ishte hapje. Ishte thjesht per te shtyre kohen. Une kam ngritur tezen qe nuk ma ka pranuar asnje njeri, qe sipas mendimit tim, komunistet shqiptare kishin hyre ne lidhje me pucistet ruse e sovjetike, jo me shtetin sovjetik te Gorbacovit, por me pucistet te cilet kishin pushtuar diplomacine ne Rusi dhe Ministrine e Brendshme, pra dy pikat kryesore. Pra kishin arritur te krijonin lidhje me kastat e vjetra komuniste.
Ne Shqiperi ekzistonte nje fryme pro sovjetike?
Absolutisht. Une kam marre vesh per takime te fshehta qe krijoheshin ne ate kohe dhe zhvilloheshin diku nga Turqia, Turkistani, Kazakistani, qe mos binin ne sy. Midis nesh dhe pucisteve te Bashkimit Sovjetik. Pucistet ishin gjysme legale dhe gjysme ilegale, ata qe rrezuan Gorbacovin dhe ata do te vinin ne Rusi dhe nje nga lajmet e para qe do te jepnin, do te ishte kthimi i dy deleve te zeza, Jugosllavise dhe Shqiperise.
Zoti Kadare, dukej se te gjitha keto ishin te pamundura ne nje kohe kur i gjithe blloku Lindor ekonomikisht ishte i rrenuar…?
Une nuk besoj ne kete determinizmin ekonomik. Shume njerez e shpjegojne kolapsin, nepermjet ekonomise. Nuk eshte e vertete. Ketu ishte nje vullnet i eger politik qe nuk lejonte asgje, nuk ishte ekonomia. Shqiperia do ta shtynte me ate varferi qe ishte mesuar, mund ta shtynte edhe 3-4 vjet. Kjo pi uje per vendet e zhvilluara, qe kane nje strukture te madhe ekonomike, te fuqishme e cila mund te bjere ne kolaps. Por ne cfare kolapsi do te binte Shqiperia? Cfare do ti mungonte kaq, sa mos te shtynte disa jave, disa muaj. Asgje. Njerezit do te varferoheshin disa me teper, por ne krahasim me varferine qe kishin pasur, nuk do te ishte ndonje gje e madhe.
Ju thate se me te marre pergjigjen e Alise, ne maj te vitit 1990, vendoset te iknit nga Shqiperia. Kur e realizuat kete plan?
Ne rastin me te pare. Une nuk do te kaperceja ndonje mal apo ndonje liqen, sigurisht do te prisja ndonje ftese nga botuesi im, nga dalja e librit tim ne shtator. Prandaj, ne ate mbledhjen e famshme te intelektualeve, une nderkaq kisha pasaporten ne xhep, per te dale jashte dhe per te ikur. Gjendja ime shpirterore, ishte e kushtezuar edhe nga kjo gje. Me veten time thosha, per Ramiz Aline, “fol se shume shpejt do te bisedojme edhe per kete gje”.
Cdo me thene kjo?
Do te thote, shume shpejt une do te kem rastin, se ishte fund i gushtit ne ate kohe dhe une ikja ne shtator, do ta marresh vesh kete qe po na pyet tani me kaq dinakeri.
Si ju lejoi regjimi komunist qe te largoheshit me gjithe familjen?
Ka qene nje lloj nderlikimi i bere me qellim. Erdhi botuesi im me gjithe gruan e tij dhe une ftesen e kisha bashke me time shoqe ne promovimin e librit dhe njera nga vajzat kishte kohe qe bente nje stazh ne France dhe gjithe puna ishte per vajzen e dyte. Erdhi botuesi vetem per kete gje, sepse e lajmeroi vajza e madhe, erdhi te merrte vajzen e vogel si mysafire. Ne ate kohe, perfitova nga nje fare heqjeje vemendjeje, sepse u hap lajmi se Ramiz Alia do te shkoje ne Amerike. Si te thuash, pati ketu nje lloj shthurje te vigjilences dhe vajza ime shkoi atje. E moren ata burre e grua, u duk e besueshme kjo gje, keshtu qe qelluam atje te gjithe. Ne shkuam ne shtator atje. Madje po hap nje paranteze, nuk e kam percjelle aspak Ramiz Aline, sic thote tani andej ketej, se me percolli Ismail Kadare ne aeroport. Une kam qene ne France ne ate kohe.
Ramiz Alia thote qe ju mban mend ne aeroport, se ju ka dhene doren?
Bejuni pak kurioz, shkoni e gjeni arkivat dhe po e pate fytyren time atje. Une kam qene ne France, ne Paris e them me pergjegjesi te plote.
Ne fillim te shtatorit ju keni qene ne France, nderkohe qe vendimin per t’u larguar e keni marre ne 25-26 tetor. Per se pritet nje muaj e gjysme?
Prita pikerisht nga udhetimi i Ramiz Alise ne Amerike. Une nuk e besoja se ky udhetim do te behej vertete. Por kur e mesova qe u be vertete, atehere i thashe sime shoqeje, mos ka ndodhur ndonje mrekulli. Se perderisa Presidenti shqiptar shkon ne Shtetet e Bashkuara, dicka qe nuk e dime mund te kete ndodhur. Mendova se ndoshta ka ndodhur ndonje zhvillim pozitiv jashtezakonisht i forte. Ne fakt, ai ka qene nje udhetim blof. Me sa di une, nuk ka qene fare udhetim zyrtar, asgje. E kam marre vesh nga diplomatet tane ne Paris, kur me treguan per te famshmen qe paskam thene nje here e u be buje, se e kane shoqeruar shqiptaret e armatosur. Po eshte e vertete. Une jam revoltuar nga kjo gje sepse une e kuptova se ishte nje udhetim blof. Diplomatet me thane se ishte nje sukses i madh vizita e Ramiz Alise ne Amerike, se shkoi shume mire dhe e shoqeronin shqiptare te armatosur. Nga kjo kuptova se ishte nje blof. Ketu rikonfirmova vendimin per te ikur, se ne kete vend nuk behet asgje.
Dhe e bete publik ne kohen kur ne Shqiperi po zhvillohej mbledhja e Ministrave te Jashtem te Ballkanit?
Te them te drejten, kete nuk e kam bere me qellim, e kam bere pa dashur.
A kishte informacione regjimi, se ju do te mbeteshit ne France?
Nuk besoj. S’ka se si. Mund te dyshonte. Dikush mund te thoshte se ky po vonon shume, eshte me gjithe familjen atje.
A u konsultuat me perfaqesues te shtetit francez?
Po sigurisht. E para, botuesi im e dinte qe 2-3 muaj me pare dhe nuk besoj se botuesi im te ishte kunder meje ne asgje. Por besoj, se botuesi im gjithashtu te ishte si cdo intelektual i shquar te vinte ne dijeni shtetin francez per dicka qe ishte pozitive, s’kishte asgje te keqe.
Diten qe vendoset te kerkonit strehim politik, u takuat me ministrin e Jashtem francez?
Pikerisht, me Roland Dyman.
A patet nje diskutim per zhvillimet politike ne Shqiperi?
Sigurisht. Patem rreth nje ore e gjysme bisede.
Cili ishte mendimi i tij?
Te them te drejten, per punet e Ballkanit qe biseduam, pershtypja ime ishte qe informimi i tij ose ishte dicka i pasakte ose ishte i tille qe mua nuk me la nje pershtypje shume te mire. Po une nuk i dhashe rendesi.
Qe do te thote?
Ne ate kohe, mos harroni ministri i Jashtem francez, ishte nje nga njerezit me te afert te Presidentit ne Tirane, i cili ishte gjithashtu, nje president i Frances, i dalluar per nje afri tradicionale me Serbine.
Po ne raport me regjimin komunist ne Shqiperi?
Ai kishte mendimin e pergjithshem, qe ishte nje regjim qe duhet te binte.
Nje paranteze brenda kesaj logjike. A eshte e vertete qe Franca e ka mbeshtetur indirekt, regjimin komunist ne Shqiperi pergjate disa dekadave ne kohen e Hoxhes?
Kam frike se kjo eshte nje mit. Franca ka qene nje nga vendet e pakta me te cilen kishim marredhenie diplomatike dhe sigurisht ka qene nje post i Perendimit, qe te mos terhiqej teresisht perendimi nga Shqiperia. Ishin dy vende, Franca dhe Italia.
Pra nuk ka qene nje afrim i Frances me regjimin komunist?
Jo, ishte thjesht nje alibi me teper per te justifikuar ate rolin e saj qe ky vend te mos ngelej si shkretetire, jashte cdo vemendjeje Perendimore. Kete rol e kryente Franca dhe alibia ishte e besueshme per shkak te nje sentimentalizmi te fryre pak ne Shqiperi lidhur me Enver Hoxhen, i cili kur i interesonte, donte disa here te mos e fshihte ate luster frankofilie te lehte, per te ngjallur shpresa tek ato shtresa intelektualesh, qe nuk ishin te pakte, te deklasuarish, ose te njerezve te rrezuar nga pushteti, qe ulej pak ajo fryma rebeluese, ne qofte se ngjallej diku.
Ju thate se kur u larguat, ishit i bindur se do te rreshtoheshit kunder regjimit, bete nje deklarate me rastin e largimit dhe i rate shume fort, por me pas thuajse heshtet. Nuk reaguat me publikisht ne France…?
Nuk besoj se kam heshtur. Por nuk ka qene rasti se besoj se pas nje deklarate ku tregon nje program se pse ke ikur nga vendi jone dhe se cfare denon dhe cfare pret, nuk kishte rast me duket mua per te bere nje deklarate te dyte dhe te trete.
A kishit ndonje projekt konkret, se si do te angazhoheshit ne France?
Jo, nuk kisha ndonje projekt. Te them te drejten nuk doja te beja, kisha sinjale te luaja ndonje rol. Por une doja te luaja vetem rolin tim si shkrimtar. Pra mos prisni nga une qe te filloj te krijoj nje parti, ose te marr pjese ne ndonje parti, ose grupim apo aleance politike etj. Nuk ishte natyra ime kjo.
Pati tentativa nga regjimi per t’ju kerkuar, gjate kohes qe ju kishit kerkuar strehim politik ne France?
As mund te mendohej nje gje e tille. Nuk pati. Une nuk kam asnje dijeni per kete gje.
Ju vete nuk keni marre asnje sinjal?
Absolutisht jo. Nuk mundesha, nuk me gjenin dot njehere, kurre.
Ju ruheshit nga shteti francez ne ate kohe?
Jo, une kam preferuar te mos jem nen nje mbrojtje paranojake, nuk pata ndonje ruajtje kush e di se cfare. Thjesht kam pasur nje menjanim privat, qe ishte ndoshta me i sigurt se cdo menjanim.
Momentin qe ju u larguat nga Shqiperia, qe perkonte me konferencen e Ministrave te Jashtem te Ballkanit, brenda 24 oreve, autoritetet shqiptare me nje kerkese te sigurimit, larguan te gjithe gazetaret e huaj qe ndodheshin ne Shqiperi. A e ndiqnit ju jehonen e ngjarjeve ketu?
Jo nuk mund ta ndiqja ne fillim, kurrsesi. Telefonatat e para qe kam bere, kane qene me “Zerin e Amerikes”, qe me informonin me ngjarjet qe ndodhnin. Ka qene nje heshtje e plote.
Si e moret lajmin, qe ne Shqiperi kishin nisur protestat e studenteve?
Lajmi i pare qe kam degjuar, perpara kesaj, ishte nje deklarate e Gramoz Pashkos, tek “Zeri i Amerikes”, pak dite pasi une kisha ikur dhe jam habitur sepse mu duk si nje lajm shume i gezueshem. Sepse ky njeri, qe guxoi te mos flase kunder meje, po perkundrazi, ishte nje gezim i madh psikologjik e njerezor por edhe nje gezim intelektual e politik sepse kuptova se ne Shqiperi po leviz dicka. Ky ishte sinjali i pare. Ishte dita e dyte qe ne po kapnim ne ate vend qe ishim, sinjalin e Zerit te Amerikes, ne France. Nuk ishte e lehte.
Ishte e papritur, ju nuk e dinit?
Krejtesisht e papritur. Kemi qene befasisht shume te lumtur nga kjo gje, te gjithe. Pas disa ditesh, botuesi im me dha nje shuk te madh informacionesh, sinjale, letra dhe mesazhe nga Shqiperia.
Cdo me thene nje shuk?
Nje tufe te madhe gazetash franceze, kosovare, jugosllave dhe disa letra dhe mesazhe nga miqte e mi te shkruara, mesazhe telefonike te regjistruara. Ku thoshin se ‘ne ju mbeshtesim’.
Si e moret lajmin qe ne Shqiperi kishin nisur protestat e studenteve?
E mora vesh. Ndodhesha ne Paris ne ate kohe. Kurse lajmi me i bujshem ishte rrezimi i statujes se Enver Hoxhes. Une kam qene ne Alpet e Zvicres dhe mbaj mend qe e kam degjuar te gjithe naten, ne dhjetera gjuhe te ndryshme.
E kuptuat qe regjimi u rrezua?
Po, qe kishte marre fund. Ky ishte momenti i pare qe kuptuat se regjimi u rrezua? Jo me pare, qe ne ngjarjet e Dhjetorit.
Ne momentin qe u dekretua pluralizmi politik, a kuptuat qe regjimi tashme nuk mund te jetonte me? Po, absolutisht. A patet tundimin per t’u perfshire ne politike?
Jo, asnjehere, absolutisht.
A patet oferta nga opozita e asaj kohe?
Po.
Asnje moment nuk hezituat per te qene pjese e politikes?
Asnje moment. Kam pasur oferta madje nga shtete te huaj, shume serioze dhe ua kam thene prere te gjitheve se, ‘mos u merrni me kete gje, une nuk marr pjese”
Perse kjo vendosmeri?
Nuk e di, keshtu e kisha.
Mendoj se ishte jo vetem nje trent por edhe ndoshta nje mision ne ate kohe..?
Mund te ishte ne te gjitha kuptimet e mira te fjales, ose gjysme te mira, por une kete gje nuk e beja. Nje here kam mundur ta shpjegoj, nuk e di sa kam qene i besueshem, sepse kjo pyetje me eshte bere me dhjetera here. Kam gjetur me ne fund nje shpjegim qe luajti nje rol pozitiv qe se paku te mos ma benin me si pyetje. Sa ia kisha mbushur une mendjen vetes sime se eshte keshtu e vertete, pergjigjja ime ishte kjo: Nje shkrimtar, nuk eshte i pershtatshem per poste te tilla qe mendoni ju. Shkrimtari eshte nje qenie e vetmuar, qe punon i vetmuar, qe nuk pranon keshilla nga askush dhe nuk do te pergjigjet perpara askujt. Ai eshte pra jo demokratik ne thelbin e tij. Eshte i papershtatshem sidomos per demokracine.
E kishit bere kete analize?
Po, ja mbusha mendjen vetes se keshtu eshte. Nuk jam shume i sigurt, por mendoj se eshte keshtu.
Pavaresisht vendimit racional, a patet brenda vetes nje tundim?
Me dukej nje tmerr. Tmerri me i madh ne bote.
Qe te merreshit me politike?
Qe te merrem me drejtimin e politikes. Te jem drejtuesi.
Zoti Kadare, ju jeni shkrimtar, por permes publicistikes keni trajtuar edhe tema qe merren me identitetin e shqiptareve, me Shqiperine, historine e Shqiperise. Nese ju pyes sot, 20-vjet me pas, cfare vendi ze viti 1990 ne historine e Shqiperise, a do te kishit nje pergjigje?
Ze ate vend qe duhet te zinte nje vit i pashmangshem. Qe ne qofte se nuk do te ishte ‘90 do te ishte ‘91 dhe do te ishte me keq gjithmone. Po te ishte nje vit me pare se ‘90, do te ishte me mire. Ky vit ka shenuar ne nje fare mase edhe jeten tuaj.
Deri ne ate vit, ju keni jetuar ne diktature dhe pas ketij viti ishit i lire te shkruanit, te flisnit te benit jeten tuaj. Diktatura mendonit se ju ishit agjent, por prape shkruanit, ndonese ishit i pergjuar. Mbas vitit 90, cfare humb dhe cfare fiton nje shkrimtar i mesuar te jetoje ne diktature dhe t’i mbijetoje diktatures, ne nje bote te lire?
Kete kapercim nje shkrimtar e ka me te lehte se gjithkush. Ne qofte se shkrimtari, ka besim tek letersia, tek arti i tij, ai eshte njelloj tek te gjitha regjimet, pak a shume njelloj. Nuk ka ndryshim.
Ka komente qe pjesa me solide e vepres tuaj, eshte ajo e krijuar ne diktature…?
Misteri me i madh i kesaj pyetjeje, ne qofte se une pergjigjem si shkrimtar, jo si moralist, eshte se kjo nuk dihet. Cili regjim eshte me i lehte dhe cili regjim eshte me i keq. Mund te tingellonte cinike qe ta thuash kete, por per fat te keq ne universin e letersise ka gjera shpesh here paradoksale dhe cinike. Po ashtu eshte e verteta.
Domethene, ti nuk mund ta dish kurre, per ty si krijues, cila kohe eshte me e mire dhe cila me e keqe.
Arti shpesh bie ne kundershtim me jeten. Eshte njelloj si te them, kur mendojme te flasim per “Komedine Hyjnore” te Dantes, nuk eshte me interesante parajsa se sa eshte ferri. Pra ferri eshte dukshem me interesant, i mesem eshte purgatori, parajsa eshte interesante, por jo aq sa duhet te ishte. Prandaj ky eshte paradoksi i madh i artit. Kjo eshte pergjigjja e nje shkrimtari, qe ne kete rast mund te jete jo e pershtatshme per moralin njerezor. Jo e pershtatshme per te verteten ne jeten shoqerore. Ketu, letersia ndahet nga jeta. Ka disa te verteta qe jane te hidhura per jeten, nuk jane te favorshme per shkrimtaret, por nuk jane as te disfavorshme.
Si do ta etiketonit ate kohe qe keni jetuar, thuajse 30-vjet, ju dhe shume shqiptare te tjere?
Per Shqiperine ka qene nje kohe e humbur. Eshte nje tragjedi per nje vend. Ka qene nje kohe kur ne kete vend, u forcua e keqja, i dha rrenje te tjera te keqes. Ka qene nje e keqe shqiptare, qe ka ekzistuar gjithmone nje e keqe rumune, franceze, ruse, angleze, bullgare, cdo vend e ka te keqen e vet. E keqja shqiptare eshte se erdhi shume shpejt pas sundimit Osman, komunizmi. I la shume pak kohe te merrte fryme Shqiperia. Tani po behet perhere te dyte nje periudhe pauze. Nje periudhe qe Shqiperia shikon vetveten me ne fund. Ose qe duhet ta shikoje normalisht dhe qe per fat te keq, nuk e sheh dot ende normalisht.
Kam vene re se ju jeni me optimist se sa shqiptaret e tjere, qe ankohen per menyren se si po zhvillohet dhe po ecen Shqiperia…?
Une nuk kam ndonje optimizem kush e di se cfare, te them te drejten. Sepse une jam i ndergjegjshem per vetite dhe per theniet qe ka cdo popull. Une popullin shqiptar, e ve nder popujt qe nuk eshte as me i keq as me i mire nder te tjeret. Ngaqe e njoh pak a shume, ate qe quhet njerezim. Ne qofte se ky quhet optimizem, une e pranoj. Kaq. Populli shqiptar eshte si te tjeret dhe fatin nuk e ka as aq te zi sa e mendojne, as aq te lumtur sa e mendojne. Ka nje fat midis te dyve.
No comments:
Post a Comment