Churchill dhe Mussolini: Ja kush dhe çfarë fshihet prapa njërit prej mistereve më të mirëruajtura të Luftës së Dytë Botërore...
LETERKEMBIMI
Si ka mundësi që Italia ka hyrë në Luftën e Dytë Botërore? Dhe pse prej muajsh ka evituar të vërë në zbatim operacione ushtarake të një rëndësie të caktuar? Është e mundur që vendimi i papritur i Mussolini i qershorit 1940, midis premisave të tij, të kishte edhe kontakte sekrete me Londrën? Domethënë, Italia në vitin 1940 lëvizi sipas modelit të vitit 1915, kur shumë i fshehti «Traktat i Londrës» përcaktoi hyrjen italiane në Luftën e Parë Botërore? Pyetje që mund të kenë një përgjigje në përmbajtjen e «Letërkëmbimit Mussolini – Churchill», një prej enigmave më të famshme të historisë së nëntëqindës. Ama një enigmë, që ndryshe nga shumë të tjera, ka në aktivin e saj një numër mbresëlënës provash, konfirmimesh dhe dëshmish, një çikë si të shumta për ta arkivuar “ashtu siç është bërë dhe siç kërkohet të bëhet, kundër çdo dëshmie, akoma sot” «letërkëmbimin» midis legjendave të historisë, që, nga ana e saj, ka parë pafundësisht herë në punë, gjatë shekujve, protagonisten e këtij libri: diplomacinë sekrete, e cila edhe më parë dhe gjatë konfliktit të dytë botëror ka endur si gjithmonë skemat e veta. Skema që në rastin e raportet Romë – Londër janë konkretizuar në atë tërësi kontaktesh më pas të quajtura, për komoditet, «letërkëmbimi Mussolini – Churchill». Rreth këtyre letrave, për shumë pas përfundimit të luftës, kanë lëvizur përveç agjentëve sekretë dhe ndërmjetësve, partizanëve dhe oficerëve me shtetësi të ndryshme, edhe personalitete të kalibrit të Togliatti, De Gasperi, Umberto II. Natyrisht, përveç Winston Churchill...
Më poshtë po përcjellim pjesë nga Kapitulli i IX-të i librit.
Gjuetia e dokumenteve, pjesa e parë
1 / «Gjeni dosjet e Mussolini»
Dino Campini, autor i krahut fashist i mirinformuar dhe i mirëdokumentuar, kujton në librin e tij «Piazzale Loreto» një episod kurioz që mund të rezultojë mjaft i dobishëm për ta paraqitur temën në këtë kapitull, domethënë: anglezët demonstruan një interes të madh për letrat e Mussolini shumë përpara mbarimit të luftës. «Të kuptueshme për pasojë synimet e Mussolini – shkruan ish Sekretari i Veçantë i Ministrit, Carlo Alberto Biggini, për sa i përket kujdesit që Duçe harxhoi kohët e fundit për të kataloguar dhe riprodhuar pjesë të arkivit të tij dhe rritet kurioziteti për dokumentet, të cilat mendonte se vlenin duke pasur parasysh mesazhin e përhapur nga fundi i vitit 1944 nga shtabi qendror armik: “Në Villa Feltrinelli, në Gargnano sul Garda, është transportuar arkivi i Mussolini. Është i një rëndësie të jashtëzakonshme, pasi janë të ruajtura në të dokumentet kryesore të njëzet viteve të fundit dhe është e nevojshme për të përcaktuar përgjegjësitë e Mussolini dhe të regjimit fashist. Kështu, është me interes të jashtëzakonshëm që të mos dëmtohet, humbasë apo të transferohet në Gjermani. Të shpëtohet”». Dhe Campini komenton: «Duket sikur fushata e Italisë për anglo-amerikanët të kishte si objektiv sidomos ato letra. Kë do të kishin kompromentuar? Sigurisht që jo një humbës. Nuk do të kishte kuptim ta mendoj se, pasi kush fiton nuk e ka asnjëherë gabim: kush fiton ka të gjitha provat, ka gjithçka ndaj atij që humb. Kështu, jo Hitler dhe jo Mussolini. Po kush atëherë? Stalin, Roosevelt apo Churchill? Ushtarakëve këto letra për luftën që kish përfunduar nuk u hynin në punë: pastaj sulmet bëhen me topa, autoblinda dhe avionë më shumë sesa me copa letre. Pas atij mesazhi të urgjent, më 14 prill të 1945 kish ardhur një tjetër pothuajse identik për Giuseppe Cirillo e quajtur Ettore, radiotelegrafist i partizanëve, ai i kërkesave të shumë bombardimeve që kanë gëzuar shumë italianë: anglo-amerikanët kishin urdhëruar që të përgatiteshin plane për të mbyllur kufirin me Zvicrën dhe të bllokoheshin persona dhe dokumente sikur të kishte një kapitullim të papritur. Urdhra të kësaj natyre do të dërgoheshin me bollëk dhe kjo tregon se armiqtë i kishin shumë për zemër ato letra që i donin me çdo kusht». Një citim i gjatë që ndihmon për të paraqitur një seri dokumentesh, me prejardhje britanike, që mbushin boshllëkun midis dy urdhrave radio të transmetuara nga anglo-amerikanët midis fundit të 1944 dhe 14 prillit 1945. Dokumente që forcojnë argumentimet e Campini dhe që u kanë shpëtuar rregullisht shumë njerëzve, sidomos historianëve anglezë, që shumë herë kanë garantuar se i kanë kaluar në sitë arkivat britanike në kërkim të çdo gjurme lidhur me letërkëmbimin Mussolini –Churchill.
2/ Gjuetia hapet për kohë
«Janë bërë tashmë shumë hapa për shqyrtimin e arkivave të Italisë Veriore që, sipas pikëpamjes sime, duhet të kenë prioritet mbi të gjitha arkivat fashiste italiane të disponueshme për momentin në Romë». Ai që shkruan (ose më mirë, që shkruan) është njëfarë C.S. Raleigh Radford, komandant i Psicological Welfare Branch (P.W.B.) anglez. Por më shumë se emri mund të thotë vetë data në të cilën është shkruar ky relacion: 14 mars 1945. Pasi ka përshkruar në mënyrë mjaft të detajuar gjenezën dhe natyrën e arkivave mussoliniane, Radford lë ti “shpëtojnë” edhe disa pasazhe të tjera interesante për shembull kur ankohet për faktin që nuk është përgatitur akoma një skuadër për të shqyrtuar letrat e kapura në Romë. Por jo vetëm ato: «Sikur stafi të ishte i disponueshëm, pasi kam takuar të ngarkuarit tanë të veriut, do të isha menjëherë totalisht dakord me rekomandimet e Brigadierit Sachs për një skuadër centralisht të organizuar për shqyrtimin metodik të arkivave të zakonshme». Dhe më pas, pak më pas: «P.W.B. është në kontakt të ngushtë me G-2 dhe organizata të tjera për të siguruar shqyrtimin e domosdoshëm të arkivave fashiste të veriut». Pohime që duket se janë pasojë e drejtpërdrejtë e preokupimeve, të shprehura drejt një muaj më parë nga një funksionar i Foreign Office anglez (firma, pothuajse e palexueshme, duket se mund të jetë e njëfarë Cavendish Bentimer) në një notë drejtuar «Professor Woodward – Western Department». Autori i letrës shkruan se «Brigadieri Sachs i P.W.B. më ka theksuar kohët e fundit faktin se ekzistojnë arkivat e Zotit Mussolini dhe të regjimit të tij që do të ishin me interes të madh dhe që akoma nuk janë vënë në vend të sigurt. I kam kërkuar që të më shkruajë për të më dhënë detaje. Po ju bashkëngjis përgjigjen e Brigadierit Sachs, së bashku me një promemorie. Më duket se plani ynë për të siguruar arkivat e zotit Mussolini dhe të qeverisë së tij (shikoni me mirësjellje edhe dokumentacionin bashkangjitur) nuk ka rezultuar aq efikas sa do të kishim shpresuar. Ka diçka që mund dhe që duhet bërë tani? Ndoshta gjëja më e mirë mund të jetë ajo që ti dërgojmë zotit Hopkinson letrën e Brigadierit Sachs, me bashkëngjitjet e saj, dhe për të parë nëse ai mund të bëjë ndonjë gjë». Më shumë se një muaj nga fundi i luftës, anglezët mund të mbështeteshin kështu mbi të “ngarkuarit e tyre” në territorin armik dhe tashmë po projektonin që të hidhnin duart dhe të shqyrtonin me qetësi arkivat që Mussolini kish marrë me vete në Garda dhe që, siç ekzistonte frika në kampin aleat, ta seleksiononte e ta dërgonte në vende sekrete, përfshi Zvicrën. Kjo do të thotë se nga ai urdhër me radio i fundit të 1944 të referuar nga Campini përparime qenë bërë shumë. Anglezët tregoheshin të matur, por jo aq sa duhet. Lajmet, pavarësisht dëshirës së tyre, qarkullonin dhe është vërtet kurioze që rrethana si ajo që po përgatitemi të referojmë nuk kanë ngjallur interesin që ishte logjik të ngjallnin, sidomos nëse të futura në një kuadër të ngjashëm me atë të trajtuar në këtë libër.
3/ Roatta e dinte?
Skena është ajo e Romës e marsit të vitit 1945, akoma nën shok prej arratisjes së Gjeneralit Mario Roatta, ish-Shef i Shtatmadhorisë së Ushtrisë Mbretërore deri më 8 shtator 1943 dhe në vitet tridhjetë komandant i S.I.M., shërbimit sekret ushtarak. Mbrëmjen e 4 marsit Roatta ishte arratisur nga burgi i tij roman për tu strehuar në Spanjë, nëpërmjet Vatikanit, me ndihmën e agjentëve të shërbimit sekret ushtarak italian që kish komanduar më parë. Por ndoshta, prapa arratisjes së tij, ishte ndoshta dhe dikush tjetër: «Në atë kohë, midis bashkëpunëtorëve të mundshëm, u fol edhe për emisarë të një fuqie të huaj dhe u tha se arratisja mund të ishte organizuar sepse dikush ua kish frikën deponimeve të tij lidhur me tragjedinë e 8 shtatorit. Në një notë të Departamentit amerikan të Shtetit për ambasadën amerikane në Romë, datuar 12 mars 1945, lexohet se Drew Pearson, një gazetar amerikan që shpesh ishte në gjendje të zbulonte “skupe” të marra nga shërbimet sekrete, kish thënë për radion se Roatta ishte arratisur me bashkëpunimin e anglezëve, “të frikësuar se mos ai zbulonte letërkëmbimin komprometues Churchill – Mussolini dhe lojën e dyfishtë skandaloze të qeverisë britanike me partizanët promonarkistë jugosllavë të Drazha Mihajlloviçit.
Në realitet Roatta kish komanduar një armatë pushtimi në Jugosllavi në periudhën më kritike të grindjes Mihajlloviç – Tito dhe u kish dhënë armë ndjekësve të të parit; megjithatë nuk ka asnjë provë implikimesh të huaja në arratisjen e gjeneralit». Në këtë vend pak rëndësi ka fakti nëse anglezët e kanë ndihmuar ose jo realisht Gjeneralin Roatta të arratiset. Ajo që në fakt ka rëndësi jo dytësore është fakti se një gazetar i njohur si Drew Pearson (editorialist i afirmuar, nga ata që shikojnë njëkohësisht një artikull të tyrin në dhjetëra testata të ndryshme të përhapura në të pafundmet Shtete të Bashkuara), i cili merrte “rrjedhje” nga shërbimet sekrete të vendit të tij, të bënte një përmendje të «letërkëmbimeve komprometuese Churchill – Mussolini». Kjo në një periudhë, në fillimet e marsit, në një periudhë ku, siç është parë, anglezët ishin tashmë duke lëvizur për të hedhur kthetrat mbi dosjet e ruajtura nga diktatori italian në Lago di Garda. Ashtu si vetë Mussolini, tamam në ato ditë, po avanconte përpara planin e tij të riprodhimit dhe të dislokimit të letrave të tij. Për ta mbyllur këtë “trilogji” referimesh përkuese ja dy citime të shkurtra nga po aq letra (tashmë të përmendura, por të dobishme këtu për tu përmendur) të shkruara nga Mussolini dhe, si çdo letër apo telefonatë e tij, e interceptuar nga gjermanët: «Të shkojë si të shkojë, Churchill e di që i kam plumbat gati, i shkruante Duce Mareshallit Graziani më 7 mars 1945. – Vetëm për këtë do të më pranonte, por ngurron (...) Po sikur unë të veproja? Pozicioni i tij do të bëhej i padurueshëm, do të ishte fundi, mund të ketë si pasojë silurimin e tij! Qëllim për ne i urueshëm? Jo, për ne është një urë, është një mbështetje në rast nevoje ekstreme». Më 14 mars (të njëjtën ditë me relacionin e Radford), i shkruan Claretta Petacci (e dashura e Mussolini, shënimi im.): «Ke të drejtë. Po afrohet dita në të cilën Hitleri do të bindet për domosdoshmërinë e traktativave të drejtpërdrejta me Anglinë. Ai i njeh mundësitë e mia, por.. ka frikë dhe unë e njoh arsyen e kësaj frike të tij».
4/ Dokumente komprometuese. Për aleatë dhe italianë …
Kështu, nga shumë anë, në mars të vitit 1945, theksohej në mënyrë eksplicite për ekzistencën e një letërkëmbimi Mussolini – Churchill dhe, konteksualisht, anglezët tregoheshin shumë të interesuar për letrat e Mussolini. A është për pasojë e tepruar që ti vësh në lidhje të dyja faktet? Ndoshta jo në qoftë se mbahet parasysh se, duke bërë një kërcim prapa në kohë dhe duke ndjekur rrjedhën e ngjarjeve deri më 23 shkurt 1945, mund të ndeshesh në Public Record Office të Londrës me një dokument, në atë kohë i klasifikuar “sekret”, që konsiston në një letër të Hoyer-Millar nga Londra për Philip Broad në Caserta. Letra, e datuar pikërisht 23 shkurt 1945, shoqëron një memorandum të gjatë të përgatitur nga Political Warfare Executive lidhur me arkivat e arkivat e Mussolini. Ky memorandum fikson njohuritë e anglezëve lidhur me çështjen më shumë se dy muaj përpara përfundimit të luftës dhe, duke risjellë trindarlej klasike që tashmë njohim (arkiv i zakonshëm, arkiv konfidencial dhe arkiv sekret ushtarak), shtonte edhe një seri vëzhgimesh: arkivi i zakonshëm ndodhej në Romë, por ishte shqyrtuar vetëm pjesërisht (dhe për këtë, në dokumentet angleze, ka shumë gjurmë hidhërimi), ndërsa ai “konfidencial” ishte me vendndodhje të dyshimtë. Në fakt, disa zëra (ato më të besueshmit) e jepnin në veri, në Villa Feltrinelli në Lago di Garda, ndërsa informacione të tjera referonin se arkat e arkivit qenë kapur, pranë Ancona, nga elementë polakë të Armatës së VIII-të angleze. Por vetë memorandumi duket se nuk i beson shumë kësaj hipoteze të dytë. Veç të tjerash, nga ky dokument rezulton se anglezët i kishin idetë shumë të qarta edhe lidhur me arkivin sekret ushtarak, me siguri i ruajtur në territorin e kontrolluar nga Republika Sociale Italiane dhe gjermanët: «Arkivi sekret ushtarak, nënvizohet në fakt në notë, është në Italinë e pushtuar nga Gjermania dhe është një objektiv i rëndësishëm i operacioneve të ardhshme të inteligjencës». Cilat janë burimet e anglezëve? Ka mundësi të ndryshme, por për një kemi të paktën emrin dhe kualifikimin. Bëhet fjalë në fakt për Kolonelin Renato Nani, i cili më parë kish qenë arkivist i Mussolini dhe tani bashkëpunonte me anglezët. Duke u bazuar në deklarimet e Nani, një prej specialistëve britanikë të investuar lidhur me çështjen, një farë Howard, ishte zhbilancuar në këtë analizë: «Pasi një pjesë e materialit mund të jetë komprometuese për qeveritë aleate (korsivi ynë, shënimi im.) dhe personalitete të larta italiane, është në interesin e aleatëve që ti vënë në vend të sigurt arkivat». Dhe se për cilat «qeveri aleate» mund të kishte elemente të padëshirueshëm midis letrave të Mussolini zbulohet, gjithmonë në të njëjtin dokument, pak rreshta më poshtë, kur – akoma lidhur me «arkivin konfidencial» – vërehet se «sipas zotit Howard, ky arkiv është i një rëndësie të madhe; përmban “një sasi të madhe korrespondence private midis Mussolinit dhe krerëve të shteteve të huaja (midis të tjerëve Neville Chamberlain e Roosevelt), ashtu dhe korrespondencën private midis Mussolinit dhe fashistëve kryesorë (liderë partie, ambasadorë, etj.)». Ajo që do ta korrigjojë aty këtu këtë memorandum të parë do të shërbejë shënimi i sipërpërmendur i 14 marsit u Raleigh Radford. Duke ribërë në mënyrë të përmbledhur historinë e arkivave mussolinianë, Radford saktëson se arkivi konfidencial dhe ai sekret ushtarak ndodhen të dy në veri dhe se polakët e Armatës së VIII-të thjesht kishin vënë duart mbi një sasi të madhe copëra gazetash dhe mbi efektet personale të shtëpisë Mussolini të kapura në Romagna, në Rocca delle Caminate, në Predappio, sapo lokaliteti ishte arritur nga trupat aleate. Gjithmonë nga Radford mësojmë për një raport lidhur me ndodhitë e letrave të ruajtura në Gargnano nga Mussolini dërguar në Londër më 22 janar 1945 dhe se më 8 shkurt anglezët qenë në posedim të informacioneve të sakta (por të konsideruara jo të besueshme) të ardhura nga një “G-2 Advanced” që dukshëm ishte operues në Lombardi dhe që sinjalizonte transferimin e arkivave të Mussolini nga Lago di Garda në Milano. Një informacion që sot mund ta marrim për të mirë, të paktën pjesërisht, sepse dimë që tashmë midis janarit dhe shkurtit 1945 Mussolini kish filluar që të riprodhonte pjesë të dosjeve të tij, operacione që ka mundësi mund të përfundonin në Gargnano apo në qyteza të tjera në Lago di Garda. Në thelb, më lehtë të mendosh se këto riprodhime mund të bëheshin me siguri më të madhe në një qytet të madh, pikërisht si Milano. /METROPOL
No comments:
Post a Comment