Kushtet historike të lindjes së kristianizmit

Nga Kujtim Stojku

Kujtim Stojku

Krishterimi erdhi pas dështimit të plotë të rendit botëror antik dhe krishtërimi nuk ishte veçse një shprehje e thjeshtë e këtij dështimi, dhe se rendi i ri botëror nuk lindi nga brenda krishterimit por vetëm kur atëherë hunët dhe gjermanët u vërsulën nga jashtë mbi kufomën e perandorisë Romake dhe se pas invadimit gjerman nuk ishte rendi i ri botëror që ju përshtat krishterimit, por përkundrazi ka qenë krishterimi që pësoi ndryshime krahas çdo faze të re të këtij rendi botëror. Por kjo fe që pushtoi perandorinë Romake e cila ishte shtrirë në të gjithë botën dhe sundoi për 1800 vjet në pjesën më të madhe të njerzimit të qytetëruar nuk mund t’ja dalësh duke thënë se është një marrëzi e përfituar nga disa mashtrues. Dhe që t’ja dalësh kësaj më parë duhet të dish të shpjegosh prejardhjen e saj dhe njëkohësisht edhe zhvillimin e saj duke u nisur nga kushtet historike në të cilat ajo lindi dhe arriti të sundojë. Kjo vlen sidomos për krishterimin. Sepse këtu duhet sqaruar si ndodhi sepse masat popullore të perandorisë Romake nga të gjitha fetë e tjera pylqyen të përhapej kjo fe nga skllavëria dhe të shtypurit aq sa më në fund Konstandini i madh dhe ambicioz u bind se pranimi i kësaj feje të marrë ishte mjeti më i mirë për tu bërë sundimtar i botës Romake.

Por pushtimi Romak në të gjitha vendet e mundura para së gjithash shkatërroi drejt për së drejti sistemin politik të më parshëm dhe pastaj tërthorazi edhe kushtet e vjetra të jetës shoqërore. Kjo së pari u bë duke krijuar në vend të ndarjes së më parshme në kastë, po të lëmë mënjanë skllevërit një dallim i thjeshtë midis atyre që ishin qytetarë të Romës dhe atyre që nuk ishin qytetarë ose nënshtetas të Romës. Së dyti dhe kryesisht me anë të taksave që nxirreshin në emër të shtetit romak. Nëqoftëse në kohën e perandorisë për interesin e shtetit bëheshin përpjekje për ta kufizuar sa ishte e mundur lakminë e përmbajtur të mëkëmbsave të provincave për tu pasuruar dhe vendin e sajë e zuri gjithnjë barra më e rëndë e taksave në dobi të arkës së shtetit një prirje fondesh që ishte tmerrsisht rrënimtare. Së treti më në fund gjykatësit romak i merrnin vendimet e tyre kudo në bazë të së drejtës romake ndërsa sistemi shoqëror i vendit shpallej kësisoj i pa vlefshëm, përderisa ai nuk përputhej me rendin juridik Romak. Këto tre leva duhej të vepronin me një forcë rrafshuese shumë të madhe sidomos kur ato për afër dy shekuj u përdorën për kombësitë përfaqësuesit më të rëndësishëm të të cilëve ishin bërë skllevër ose ishin shfaqur në betejat e zhvilluara para pushtimit, ose gjatë tij dhe shpesh edhe në betejat e zhvilluara pas tij, në marrdhënieve shoqërore të kryeqytetit të Italisë popullsia po ndahej gjithnjë e më tepër në tri klasa të cilat ishin një përzierje laramane e elementëve të ndryshëm dhe gjithfarë kombësish, pasanikë ku midis të cilëve kishte edhe mjaft skllevër të liruar, pronarë të mëdhenj tokash, fajdexhinj ose njerëz që ishin edhe pronarë të mëdhenj, edhe fajdexhinj njëkohësisht siç ishte edhe babai i krishterimit Seneka, skamës të lirë ku në Romë ata ushqeheshin nga shteti kurse në provincat u duhej të kujdeseshin vetë për veten e tyre. Dhe më së fundi atje kishte edhe një masë shumë e madhe skllevërish. Ndaj shtetit d.m.th ndaj perandorit të dy klasat e para pothuajse nuk gëzonin asnjë të drejtë ashtu si nuk gëzonin as skllevërit ndaj zotrinjëve të tyre. Sidomos prej periudhës së Tiberit deri tek Neroni ishte bërë një gjë e zakonshme të dënoheshin me vdekje Romakët e pasur për të përvetësuar pasuritë e tyre. Mbështetja materiale e qeverisë ishte ushtria e cila më tepër i ngjante një ushtrie londesknetësh se sa ushtrisë fshatare të Romës së vjetër, kurse mbështetja morale ishte bindja e përgjithshme se nga kjo gjendje nuk kishte rrugë dalje, dhe se në mos ky ose ai perandor dhe i gjithë pushteti perandorak prapë se prapë ishin mbështetur

mbi pushtetin ushtarak i cili ishte një domosdoshmëri e pa shmangshme. Këtu nuk është vendi që të zgjatemi se cilat ishin faktet materiale mbi të cilat mbështetej kjo bindje.

Mungesës së përgjithshme të drejtave dhe humbjes së shpresës për rëndësinë e vendosjes së një rendi më të mirë i përgjigjej një demoralizim dhe apati e përgjithme. Një pakicë Romakësh të vjetër të brymosur me frymë dhe mantilitet patrician që kishin mbetur gjallë ishin mënjanuar ose po zhdukeshin dhe përfaqësuesi i tyre ishte Taciti. Të tjerët ishin të kënaqur kur kishin mundësi të qëndronin krejt mënjëanë nga jeta shoqërore, jeta e tyre ishte plot etje për tu pasuruar dhe e kalonin jetën duke shijuar pasurinë e vënë dhe duke u marrë me thashetheme dhe me intriga të ulta. Skamësit e lirë që në Romë mbaheshin nga shtetit nëpër province, përkundrazi ishin në një gjendje të rëndë. Atyre u duhej që të punonin dhe përveç kësaj të konkurronin punën e skllevërve. Por këta ishin vetëm nëpër qytete. Krahas me to në provincë kishte edhe fshatarë pronarë të lirë tokash, fshatarë që për shkak të borxheve ishin bërë skllevër të pronarëve të mëdhenj të tokave. Kjo klasë ishte prekur më pak nga të gjithë nga revolucioni shoqëror njëkohësisht edhe nga revolucioni fetar ku ajo i kundërshtoi më gjatë nga të gjitha. Më së fundi skllevërit që s’gëzonin asnjë të drejtë dhe që ishin të pa vullnetshëm dhe nuk ishin në gjendje që të çliroheshin siç e tregoi disfata e Spartakut. Por shumica e tyre dikur kishin qenë të lirë ose ishin bij njerzish të lindur të lirë. Prandaj tek ta duhej të ishte ruajtur një urrejtje në pjesën më të madhe të gjallë megjithëse kjo urrejtje ishte e pa fuqishme ndaj botës së jashtme kundër kushteve të jetesës së tyre.

Më poshtë do të shohim se karakterit të kësaj gjendje i pergjigjej edhe karakteri i teologëve të kësaj kohe. Filozofët ose ishin mësues shkollash që fitonin para, ose bufonë që mbaheshin nga pasanikët qeflinj. Disa bile ishin skllevër. Se ç’dilte prej tyre kur ishin punët mirë këtë na e tregon rasti i zotit Seneka. Ky stoik që predikonte virtytin dhe të qeshurat ishte intiganti i parë në oborrin e Neronit dhe këtu në këtë oborr nuk mund të bëhej pa servileizëm, ai nga ana Neronit kërkonte dhurata në të holla, prona si kopshte, pallate dhe ndonëse predikonte varfërinë e Llazarit që përmendet tek ungjilli, por në të vërtetë ai ishte një pasanik i së njëjtës shëmbëlltyrë. Vetëm kur Neroni u mat që ta zinte për fyti ai ju lut përsëri perandorit që tja merrte të gjitha dhuratat sepse atij i mjaftonte filozofia e tij. Ishin shumë të rrallë ata filozofë në Persi që fshikullonin të paktën me kamxhikun e satirës bashkëkohësit e tyre të dëgjuar. Sa për një lloj ideologësh të tjerë si për juristët ata ishin të kënaqur në kulm nga rendi i ri sepse zhdukja e të gjithë dallimeve të kastës u jepte mundësi të përpunonin gjërsisht të drejtën e tyre private kaq të dashur dhe nga ana tjetër ata pregaditnin për perandorët edhe të drejtën shtetrore më të ndyrë që ka egzistuar ndonjë herë.

Pra së bashku me veçoritë politike dhe sociale të popujve perandoria Romake zhduku edhe fetë e tyre të veçanta. Sepse tashmë e kemi të qartë se të gjitha fetë e kohës së lashtë ishin fe fisesh që kishin lindur vetiu dhe më vonë u bënë fe kombësish që kishin dalë nga kushtet shoqërore dhe politike të çdo populli dhe ishin shkrirë me to. Përderisa u shkatërrua kjo bazë e tyre u prishën edhe format shoqërore të trashëguara, si organizimi politik dhe pavarsia kombëtare që ishin ruajtur për traditë dhe sigurisht u prish edhe feja që ishte e lidhur me to. Perenditë

Kombëtare mund të duronin edhe perendi kombëtare të tjera përbri vetes, dhe në kohrat e lashta kjo ishte bërë rregull i përgjithshëm por jo mbi veten. Bartja e kulteve fetare të lindjes në Romë vetëm se e dëmtoi fenë e Romakëve por ajo nuk mund ta ndalonte rrënjët e feve të lindjes. Përderisa perenditë kombëtare nuk janë më në gjendje të mbrojnë më pavarsinë dhe sovranitetin e kombit të tyre ata janë të destinuara të vdesin edhe vetë. Kështu ka ndodhur kudo me përjashtim të fshatarëve dhe sidomos nëpër malësitë. Atë që bëri në Romë dhe në Greqi iluminizmi filozofik vulgar në provincat e bëri zgjedha romake dhe zëvëndësimi i njerzëve krenar për lirinë e tyre me lypsarë të nënshtruar dhe egoistë të cilët kishin humbur çdo shpresë.

E tillë ishte gjendja materiale dhe morale, një e tashme e pa duruar një e tashme ndoshta edhe më e tmerrshme. Mirpo të humbasësh çdo shpresë ose të kërkosh shpëtim në kënaqjen e epsheve më të ulta, dhe kjo ishte për ata që të paktën e kishin këtë mundësi por njerëz të tillë ishin shumë pak. Kurse të tjerëve nuk u mbetej gjë tjetër veçse ti nënshtroheshin verbërisht asaj që ishte e pa shmangshme. Për të gjitha klasat e shoqërisë së asaj kohe duhej të kishte një numër të caktuar njerzish pasi ata i humbën shpresat në mundësinë e një çlirimi material dhe në vend të tij kërkonin një çlirim tjetër dhe ky ishte çlirimi shpirtëror, që ishte një ngushëllim për ndërgjegjen dhe i shpëtonte nga dëshprimi i plotë. Dhe ky ngushëllim nuk mund të ishte as filozofia stoike dhe as shkolla e Epikurit, së pari sepse këto ishin sisteme filozofike dhe prandaj nuk ishin bërë për ndërgjegjen e rëndomtë. Pastaj së dyti, sepse mënyra e jetesës së përkrahsëve të tyre ngjallte mosbesim ndaj mësimeve të këtyre shkollave. Për të dhënë ngushllim nuk duhej zëvëndësuar filozofia e humbur por feja e humbur. Ngushëllimi duhej paraqitur pikërisht nën formën fetare se çdo gjë që duhej të bënte për vete masat, kjo ishte gjendja në atë kohë dhe kështu vazhdoi deri në shek e XVII. Dhe pikërisht në kohën e kësaj shpërbërje të përgjithshme ekonomike, politike, mendore dhe morale doli në skenë krishterimi. Ai ishte në kundërshtim me të gjitha fetë e më parshme. Në të gjitha fetë që kishin qenë atëherë gjëja kryesore ishin ritet, vetëm duke marrë pjesë në flijimet dhe në procesionet, dhe në vendet e lindjes duke mbajtur shumë hollësi në lidhje me të ngrënët dhe ritualit të larjes mund të provohej të ndjekurit e një feje të caktuar. Kurse Roma dhe Greqia tregonin tolerancë në këtë drejtim. Në lindje sundonte një sistem i rreptë ndalimesh fetare i cili e ndihmoi shumë rënien që u shkaktua më në fund. Njerzit me fe të ndryshme si Egjiptianët, Persianët, Hebrenjtë, Kaldejtë, as mund të hanë dhe as mund të pinë bashkë, dhe as që mund të bënin bashkë edhe punët më të rëndomta dhe zor se mund të flisnin edhe me njëri tjetrin. Kjo ndarje e njeriut prej njeriut ishte një nga shkaqet kryesore që i dhanë fund lindjes së lashtë. Kurse krishtërimi që lindi në këto kushte të rënda të pushtimit romak nuk njihte asnjë rit që të shkaktonte ndarje, nuk njihte as flijimet dhe as procesionet e lashtësisë klasike. Duke mohuar kështu që të gjitha fetë kombëtare edhe ritet që ishin një gjë e përbashkët për të gjitha ato duke ju drejtuar të gjithë popujve pa përjashtim, krishtërimi vetë bëhet e para fe e përbotshme e mundshme. Edhe Hebraizmi me perendinë e tij të re universale u mundua gjithashtu të bëhej fe e përbotshme. Por bijtë e Izraelit mbetën gjithmonë si një aristokraci midis besimtarëve dhe atyre që predikonin ritin e synetit, bile edhe krishterimi para se të bëhej fe e përbotshme e vërtetë në fillim ju desh të çlirohej nga paragjykimi se të krishterët me prejardhje çifute kanë epërsi mbi të tjerët. Por nga ana tjetër Islamizmi duke ruajtur ritet e tij specifike orientale u kufizua në këtët mënyrë në fushën e përhapjes së vet në vendet e lindjes dhe të Afrikës veriore të pushtuara dhe të populluara sërish nga beduinët e Arabisë. Këtu ai mundi që të bëhej feja sunduese por në perendim nuk mundi.

Së dyti krishterimi diti të prekte një tel që do të gjente jehonë në zemrat e pa numërta. Të gjitha ankimet në kohët e vështira kundër mjerimit të përgjithshëm material dhe moral vetë dija e krishterë e mëkatit u përgjigj po ashtu dhe as që mund të jetë ndryshe nëqoftëse bota është prishur për këtë e ke fajin ti vetë dhe e keni fajin ju të gjithë, e ka fajin natyra jote dhe natyra juaj që është prishur nga përbrenda. Dhe cili është ai që do ta mohonte këtë? Është faji i im? Askush nuk mund ta mohonte një pjesë të fajit për fatkeqësinë e përgjithshme dhe ky pranim u bë kushti i shpëtimit shpirtëror dhe njëkohësisht u shpall nga krishterimi. Dhe ky shpëtim shpirtëror u sajua në një mënyrë të tillë që atë të mund ta kuptonte lehtë anëtari i çdo komuniteti fetar të mëparshëm. Por që të gjitha këto fe të vjetra ishte karakteristike ideja e flijimit për larjen e mëkateve i cili mundi ta zbuste perendinë e fyer. A nuk ishte kjo një bazë e mirë për të dalë me idenë e një ndërmjetësi i cili bën fli veten për të larë njëherë e përgjithmonë të gjitha mëkatet e njerzimit ? Dhe në këtë mënyrë ndjenjës së përhapur kudo, se vetë njerzit janë fajtorë për shthuarjen e përgjithshme ku krishterimi i dha një shprehje të qartë me vetëdijen se çdo njeri është mëkëtar, dhe në të njëjtën kohë me vdekjen për flijim të gjykatësit të vet krishterimi krijoi një formë shpëtimi të brendëshëm nga bota e shthurur, një formë ngushëllimi në ndërgjegje ku që të gjithë e kërkonin me aq zjarr dhe që mund të kuptohej lehtë nga të gjithë. Kështu që krishtërimi provoi përsëri aftësinë e vet për tu bërë fe e përbotshme bile fe që i përshtatet pikërisht botës së sotme.

Kështu ndodhi që nga mijra profetë dhe predikues të shkretëtirës të cilët në atë kohë dilnin më gjithfar gjërash të reja në fushën e fesë, por vetëm themeluesit e krishtërimit patën suksese. Jo vetëm Palestina por e gjithë lindja ishte mbushur plot e përplot me themelues të tillë fesh midis të cilave sundonte lufta për egzistencë ideologjike. Krishterimi fitoi kryesisht në sajë të faktorëve që përmendëm më lart. Dhe si ndodhi pastaj që ai dalë nga dalë në luftën e sekteve midis tyre dhe në botën pagane me anën e një seleksionimi natyror u prefeksionua gjithnjë e më shumë si fe botërore dhe këtë na e tregon me hollësi historia e kishës së tre shekujve më parë.

Pra krishterimi si çdo lëvizje lindi në Palestinë nga masat, por nuk dihet se në çmënyrë ishte koha kur dilnin me qindra sekte fetare të reja, profetë të rinj. Në fakt krishterimi lindi vetëm si rezultat i thjeshtë i ndikimeve që ushtronin sektet më të zhvilluara mbi njëri tjetrin dhe pastaj mori formën e një doktrine të përzier me spekulacionet e hebrenjëve aleksandrinasi Filon që më vonë ra nën ndikimin e fortë të doktrinës së stoikëve. Dhe ne nëqoftëse e quajmë Filonin baba të doktrinës së krishterë xhaxhai i sajë ka qenë Seneka.

Mirpo kthesat e mëdha historike janë shoqëruar nga ndryshimet në fe. Fetë e vjetra kombëtare të lindura vetvetiu nuk kishin karakter propogandistik dhe humbisnin çdo fuqi rezistence porsa që këto fise dhe këto popuj humbnin pavarsinë e tyre. Dhe për këtë gjermanëve u mjaftoi vetëm një kontakt i thjeshtë me perandorinë botërore të krishterë që po shthurej, dhe me fenë e sajë të krishterë që Roma e kishte pranuar dhe që i përgjigjej gjendjes së sajë ekonomike politike dhe shpirtërore. Vetëm për këto fe botërore të lindura për krishterimin dhe islamizmin marrin ngjyra fetare. Por krishterimi nuk e kishte aq të lehtë që të përhapej nën perandorinë romake. Në fillim krishterimi u propogandua nga profetët si Isaia dhe më vonë dishepujt e Krishtit. Faktet historike tregojnë se shumë profetë dhe dishepuj që e predikonin këtë fe u persekutuan, u burgosën dhe u vranë. Por kushtet ekonomike shoqërore, politike plot 1600vjet më parë në perandorinë Romake ishin të tilla që këta profetë dhe dishepuj të vepronin në ilegalitet. Në këtë kohë vepronte gjithashtu një parti e rrezikshme përmbysjeje. Kjo parti minonte fenë dhe të gjithë bazat e shtetit, ajo mohonte haptazi se vullneti i perandorit ishte ligji më i lartë, ajo nuk kishte atëdhe sepse ishte internacionale dhe u përhap në të gjitha krahinat e perandorisë që nga Galia deri në Azi dhe kaloi përtej kufijve të perandorisë. Për një periudhë të gjatë ajo veproi fshehurazi dhe zhvilloi një punë të fshehtë por kishte kohë që e ndjente veten mjaft të fortë për të dalë haptazi. Kjo parti e përmbysjes që njihej me emrin e krishterëve kishte përkrahës të shumtë në ushtri sepse shumë legjone ishin kthyer në të krishterë. Kur i dërgonin për të marrë pjesë në ceremonitë solemne të kishës sunduese pagane për të bërë aty nderimet ushtarake sepse ushtarët që bënin pjesë në partinë e përmbysjes kishin guxim të vinin mbi helmetat e tyre si shenjë proteste disa shenja dalluese që ishin kryqet. As nëpër kazerma autoriteti i eprorve nuk dha ndonjë rezultat. Perandori Diokleciani nuk mundi të duronte më gjatë të shihte se si shkelej rregulli, bindja dhe disiplina në trupat e veta. Ai mori masa energjike sa sishte vonë. Ai shpalli ligjin kundër të krishterëve. Mbledhjet e përkrahësëve të përmbysjes ju ndaluan vendet e mbledhjeve të tyre dhe u shkatërruan shenjat dalluese të krishterëve kryqet, u ndaluan ashtu siç u ndaluan në Saksoni shamitë e kuqe. Të krishterët nuk kishin të drejtë të zinin poste shtetrore, ata nuk mund të ishin as tetarë…të krishterët e kishin krejtësisht të ndaluar që të kërkonin mbrojtje në gjyq. Por edhe ky ligj i jashtëzakonshëm nuk dha rezultat. Të krishterët me qëllim tallje e çirrnin tekstin e ligjit nga muret dhe bile thuhet se në Nikomedi dogjën pallatin ku ndodhej në atë kohë perandori. Atëherë ai u a mori hakun duke i persekutuar në masë të krishterët në vitin 303 te e.s. Këto kanë qenë persekutimet e fundit të këtij lloj dhe ata patën një ndikim aq të madh sa që 17 vjet më vonë shumica dërrmuese e ushtrisë përbëhej nga të krishterët dhe autokrati i të gjithë perandorisë romake Konstandini i madh e shpalli krishterimin fe shtetrore.

Pra me sa shohim deri këtu krishterimi tani ishte në gjenezën e tij. Megjithë pengesat e shumta që i dilnin përpara ishte e pa mundur që ta ndalnin evolimin e tij sepse njeriu ishte vazhdimisht ne lidhje me natyrën dhe po mundohej që ta kuptonte dhe më vonë ta sundonte atë. Por faktet historike na kujtojnë vazhdimisht se ne nuk e sundojmë aspak

natyrën ashtu siç sundon pushtuesi i huaj një popull të huaj, dhe këtë e tregoi më së miri pushtimi romak. Dhe sa më shumë të ndodhë kështu aq më shumë njerzit jo vetëm do ta ndjejnë unitetin e vet me natyrën dhe po aq e pa mundshme do të bëhet ideja absurde dhe e kundër natyrshme sepse ka një kontrast midis frymës dhe materies, midis njeriut dhe

natyrës midis shpirtit dhe trupit ide që u përhap në Europë

pas rënies së lashtësisë klasike dhe zhvillimin më të lartë e arriti me krishterimin.

Me lindjen e krishterimit doktrina e tij filloi që të hyjë në një fazë të re shtrirje dhe veçanërisht në pacific rim shohim se kjo doktrinë do të luajë rolin kryesor në kulturën moderne intelektuale. Dhe kjo doktrinë ishte burimi qendror në lidhje me kuptimin e reformave Europiane si edhe shumë mënyra të tijera në historinë njerzore. Pra teologjia kristiane filloi që të zhvillohej etapë pas etape duke u bërë kështu shumë e fuqishme dhe duke fituar një pushtet absolut. Por nga ana virtuale teologjia e ka të pa mundur që të krijojë tani themelet e sajë sepse ata siç e pamë edhe më lart këto themele u hodhën me sakrificë të madhe qysh më parë duke kaluar vështërsi të pa numërta deri në persekutime dhe burgosje por më së fundi ajo fitoi. Duket sikur elementet i shohim vetëm në njërin kah, nga e kaluara. Por pjesa e nocionit traditë dhe vullnet është marrë nga studjuesit seriozisht si trashgimi teologjike e së kaluarës.

Mirëpo po ta shohim më në thellësi problemin dhe pikpamjen e zhvillimi të teologjisë kristiane e cila është e identifikuar në një periudhë kyçe, ku temat dhe persanoliteti i saj janë trajtuar në proceset e evolucionit. Dhe praktikisht ky qëndrim do të shlyhej në periudhën e rilindjes.

Pra ne tashmë e kemi të qartë se Kristianizmi lindi në Palestinë dhe se origjina e tij është po në Palestinë, dhe më specifikisht në rajonin e Judeas dhe veçanërisht në qytetitn e Jeruzalemit. Kristianizmi e sheh veten e tij si një vazhdimësi e Judaizmit i cili lulëzoi në rajonet Palestinës veçanërisht në mënyrë tradicionale. Megjithëse fqinjët shumë shpejt u ndanë në rajone dhe përpjekjete hershme të kristianëve Evangjeliste për përhapjen e këtij religjioni u bë një punë e mdhe por një punë të shkëlqyeshme bëri Pali i Taursusit. Por në fund të shek të parë kishte filluar që të çfaqej dhe të vendosej në lindje të botës mesdhetare dhe bile të kishte fituar edhe në kryeqytetin e Italisë në Romë e cila siç e dimë ishte perandori. Por kisha romake pak nga pak po bëhej e fuqishme, dhe tensionet filluan të zhvilloheshin ndërmjet lidershipit kristian në Romë dhe Konstandinopojë dhe kjo ishte një shenjë paralajmëruese për çarjen e mëvonshme ndërmjet kishës së lindjes dhe kishës së perendimit ku në qendër të tyre respektivisht qëndronte pushteti. Në rrjedhën e këtij ekspansioni një numër rajonesh dolën qendra sinjifikuese të debatit teologjik. Këtu ne mund të dallojmë tre gjëra të rëndësishme dhe veçanërisht njëra nga këto të dyja ishte se flitej Greqisht dhe e tjetra ishte se flitej Latinisht.

Qyteti i Aleksandrisë në ditët moderne të Egjiptit doli si qëndër e edukumit teologjik kristian. Një stil dallues i kësaj teologjie vjen dhe shoqërohet me këtë qytet duke reflektuar për një kohë të gjatë në shoqërimin e traditës Platonike.

Qyteti i Antiokut dhe rrethinat e rajonit të Kapodacisë në ditët e Turqisë moderne. Këtu kemi një çfaqie të fortë të kristianizmit i cili vjen dhe thellohet në rajonin verior të mesdheut lindor në një etapë të hershme. Disa udhëtime misionare të Palit e pruri këtë në këtë rajon dhe e ardhmja e Antiokut do të shtonte pikë në historinë e hershme të kishës dhe këtë na e kujton libri i veprave të apostujve. Vetë Antioku së shpejti u bë udhëheqëse e qendrës së mendimit kristian. Kurse Aleksandria praktikisht u afrua me kristologjinë dhe interpertimin biblik. Termi Antiok është përdorur dhe dalluar në këtë stil teologjik. Etrit e Kapodacisë ishin gjithashtu një prezencë e rëndësishme teologjike në këtë rajon në shek e IV ku veçanërisht shënuan për kontributin e tyre të doktrinës së Trinitetit. Kurse në veri të Afrikës dhe veçanërisht në ditët moderne të Algjerisë, në periudhën e vonshme klasike këtu ka qenë qyteti i Kartagjenës i cili ishte një qytet i madh mesdhetar dhe në të njëjtën kohë ishte edhe një rival politik i Romës për dominimin në rajon. Gjatë periudhës kur kristianizmi u përhap në këtë rajon i përfshirë nga Tertuliani i Kiprionit i Kartagjenës dhe Agustini Hipos. Por kjo nuk do të thoshte se qytetet e tjera mesdhetare ishin pa kuptim. Roma Konstandinopoja, Milan dhe Jeruzalemi ishin gjithashtu qendra të reflektimit teologjik kristian, bile nëqoftëse ndonjë ka qenë destinuar që të arrijë qetësisht të kuptojë rivalët e tyre.

Por nuk duhet harruar se një rol shumë të madh kanë luajtur edhe patriarkët

Termi patriark vjen nga fjala latine pater që do të thotë atë, dhe që dallohet në dy periudhat e etërve të kishës, dhe njëkohësisht dallohet për idetë që u zhvilluan brenda kësaj periudhe. Periudha e patriarkëve është një entitet i turbullt e cila fillon që pas përfundimit të testamentit të ri rreth vitit 100 para krishtit në mbrojtje të council of chalcedon të viti 451. Patriarkë është një term që zakonisht përdoret në kuptimin e degës së studimeve teologjike e cila merret me studimin e “Etërve” (patres). Patrologjia. Ky term fjalë për fjalë do të thotë studimi i etërve dhe në të njëjtën mënyrë teologji do të thotë studim i Zotit.

Kjo periudhë është një periudhë nxitëse kreative në historinë e mendimit kristian. Dhe vetëm kjo e ardhme është mjaft e sigurtë për të qenë një subjekt i vazhdueshëm. Por kjo periudhë gjithashtu është e rëndësishme edhe për arsye teologjike. Në trupin kristian përfshi anglikanët, ortodoksët e lindjes, reforma luterane dhe kisha katolike romake, por duke e parë periudhën patriastike si një periudhë që ishte një kufij difinitiv në zhvillimin e doktrinës kristiane. Në secilën këto kritika të këryre kishave ata kanë çfaqur pikpamje të ndryshme. P.sh një udhëheqës Anglikan i shek të 17 shkrimtari Lançelot Andreas 1555-1626 deklaroi se kristianizmi ortodoks është bazuar në dy testamentet, tre besime katër ungjij dhe në pesë shekujt e parë të historisë së krishterë. Letrat e Palit në testamentin e ri janë një dëshmi e rëndësishme në shek e parë të historisë së krishterë. Në periudhën e parë të historisë kristiane kisha ka qenë e persekutuar nga shteti.

Për një rëndësi të veçantë në shekujt e dytë kishin Apolegjetët të cilët mbronin besimin kristian nga kritikët. Apolegjetikët dhanë një ndihmesë të madhe kishës së hershme. Dhe nga këta që e ndihmuan kishën ishin Justin Martyr (100-165) para krishtit i cili shpjegonte dhe mbronte besimin kristian nga paganët. Por kjo periudhë pati teologë të shquar të tillë si Irenaus (1300-200) p.e .s në lindje. Pra në këtë kohë filloi edhe debate teologjik me kishën e hershme e cila u pushua dhe u persekutua në këtë kohë. Mirpo jo gjithçka mori fund këtu sepse në shek e IV kushtet u krijuan përsëri me konvertimin e perandorit Konstandin. Gjatë periudhës së tij si perandor 306 – 37. Konstandini gjatë periudhës së tij si perandor pati shumë suksese, ai pati sukses në pajtimin e kishës me perandorinë dhe si përfundim kisha nuk qëndroi gjatë nën këtë mentalitet. Në vitin 32, p.e.s ai e dekretoi të dielën si një ditë pushimi për të gjithë. Dhe si rezultat nën e perandorinë e Konstandinit debatet konstruktive teologjik u bënë çeshtje publike. Dhe për një periudhë të shkurtër nën mbretërimin e Julianit i cili ishte një pagan (361 -3) p.e .s ku tashmë kisha mund të mbështetej nga shteti. Dhe kështu teologjia del nga bota e fshehur e takimeve të fshehta me kishën duke u bërë kështu një çeshtje e interesave publike që ishte komplet në lidhje me perandorinë romake. Kështu që debate doktrinal kishte një rëndësi për të dyja edhe për teologjinë edhe për politikën.

Konstandini uronte që të kishte një kishë të bashkuar dhe një perandori të plotë dhe njëkohësisht të kishte lidhje me doktrinat e ndryshme që do të debatoheshin dhe njëkohësisht të vendoseshi si një çështje prioritare.

Periudha patriastike tashmë është e qartë dhe konsiderohet e rëndësishme për teologjinë kristiane. Disa nga këto debate të kësaj periudhe duken si një shpresë që nuk ka të bëjë me këtë çështje në botën moderne. Këtu është shumë i rëndësishëm kontrasti patriarstik në këtë periudhë me kohën reformuese gjatë sëcilës shumë burime ishin të adresuara dhe të cilat janë në vazhdimësi për kishën moderne. Por shumë mësues dhe teologë gjejnë tek studentët e tyre aftësinë e tyre në lidhje me këtë periudhë të vonshme dhe shumë të lehtë. Por shumë debate patriastike kanë si burim filozofinë, dhe vetëm me këtë ne mund të familiarizohemi me debatet e kësaj periudhe. Ndërsa disa studentë të teologjisë kristiane kanë të njëjtën familjaritet me idenë e themeluar nga dialogjet e Platonit dhe njëkohësisht këto ide ishin subjekte të konsiderueshme e zhvillimit të kriticizmit në botën mesdhetare gjatë periudhës patriastike. Platonizmi mesjetar dhe Neoplatonizmi ndryshojnë nga njëri tjetri dhe janë shumë sinjifikativë edhe nga idetë origjinale të Platonit. Por shumë ide filozofike të kësaj periudhe janë një barrierë tjetër në studimin e kësaj filozofie dhe e vështirson shumë subjektin.

Pra periudha patriastike karakterizohet mga një doktrinë e pa masë diversiteti. Ajo ishte një kohë fluksi ku gjatë së cilës kufiri standart përfshin dokumenta të tilla besimi dhe dogma të tilla sikurse dy natyrat e Krishtit të cilat çfaqen gradualisht. Doktrina sheh që të ngrihet një ndarje e madhe në dy aspekte në atë linguistik dhe atë politik ndërmjet lindores Greqishtes së folur dhe perendimores ku kisha fliste gjuhën latine.

Në këtë periudhë na dalin një emër teologësh, por ne këtu do të përmendim vetëm gjashtë prej tyre të cilët njihen si shkrimtarë kristianë.

Njëri nga këta ishte Justin Martyr (100 -165) të e .s Justini ishte një nga shkrimtarët më të mëdhenj Apologjistë të shek të dytë i cili është lidhur me mbrojtjen e kristianizmit përballë kriticizmit të fortë nga burime pagane. Në Apologjinë e parë të tijë Justini argumentoi gjurmët e së vërtetës kristiane të cilat ishin gjetur nga shkrimtarët paganë. Doktrina e tij nga logos supermatikos që do të thotë fjala përçon fjalën, dhe kjo i lejonte atij që të afirmonte se zoti kishte pregaditur këtë rrugë për zbulimin final të Krishtit megjithëse bën aluzion me të vërtetën, me filozofinë klasike. Justini dha një shembull të rëndësishëm që provoi për një teolog se qëndron i lidhur me ungjillin dhe botëkuptimin e filozofisë greke ku veçanërisht shoqërohet me kishën lindore.

Një shkrimtar tjetër i kësa periudhe ishte dhe Ireneus Lyons (130 -200) i e .s. Irenaeusi besohet se ka lindur në Smyrna, ky vend sot gjendet në Turqinë veriore, megjithëse më vonë ai u vendos në Romë. Ai u bë peshkopi i Lyonit në vitin 178 pas Krishtit një vend të cilin e mbajti për dy dekada deri sa vdiq. Irenaus veçanërisht ishte i dalluar për një mbrojtje energjike të kishës ortodokse në përballje me gnosticizmin. Kryesisht puna e tij është sinjifikuese kundër heretikëve ku u çfaq një mbrojtje e fuqishme e kuptimit dhe e shpëtimit kristian dhe veçanërisht e rolit dhe e vendosjes së besimit të dëshmive apostolike në përballje me interpertimet jo kristiane.

Origeni 182 -245është një nga mbrojtësit kryesor të kristianizmit në shek e III-të. Ai pranoi një bazë të rëndësishme për zhvillimin e mendimit të kristianizmit lindor. Kontributi i tij i madh për zhvillimin e teologjisë kristiane e cila mund të shihet në dy hapsira të përgjithshme. Në fushën e interpertimit biblik Origeni zhvilloi nocionin e interpertimit alegorik duke e argumentuar se kuptimi siperfaqësor i shkrimeve dalloheshin nga një kuptim i thellë spiritual. Në fushën e kristiologjisë Origeni themeloi një traditë që dallohej ndërmjet hyjnores së plotë pra Atit dhe një më i vogël se Ai është hiri që edhe ai është hyjnor. Kurse studjuesit e shikojnë kristianizmin si një vazhdimësi natyrale se ky afrim pra i ngjan atij. Origeni gjithashtu adoptoi me entuziazëm idenë e apocatasis i cili përputhet me çdo krijesë duke përfshirë në të dyja njerzoren dhe djallzoren ku njerzorja do të shpëtohet.

Tertuliani 160 -225 ishte një pagan me origjinë nga Afrika e veriut dhe pikërisht nga qyteti i Kartagjenës. Ai u konvertua në kristian që kur ishte 30 vjeç. Ai në teologjinë latine është parë si atë dhe këtë e konsiderojnë si një ndikim të madh që ai pati atëherë në kishën lindore. Ai mbrojti bashkimin e testamentit të vjetër dhe të ri kundër Marcianit i cili kishte argumentuar se këto lidhje u zbuluan nga zota të ndryshëm. Pra ai vendosi themelimin e doktrinës së trinitetit. Tertuliani ishte një oponent i fortë në pregaditjen e teologjisë kristiane ose Apologjitike që varej nga burime ekstra spirituale. Ai është ndërmjet eksponentëve të fortë nga principi i mjaftueshëm i shkrimeve duke denoncuar ata të cilët filozofë të shek sepse kishin njohuri më të mira për zotin.

Athanasiusi 296 -373 ka lidhje kuptim plotë dhe lidhje primare me

burimet kristiologjike të cilat kishin një rëndësi shumë të madhe gjatë shek të IV. Kur ai ishte rreth të njëzetave shkruajti një traktat që e titulloi “Mëshirime”. Ai në këtë traktat i bëri një mbrojtje të fuqishme pushtetit të idesë së zotit që pranon në natyrën njerzore në personin e Jezu Krishti. Kjo provë sipas tij është nxjerrë me një rëndësi qendrore në polemikën Ariane të cilin Athaniusi dha një kontribut shumë të madh. Ai vështronte jashtë kësaj sikurse argumentonte Ariusi se krishti nuk ishte plotësisht zot, dhe një seri shkrimesh nga shkatërrimet ndërlikuese që ndiqte. Së pari ishte e pa mundur për perendinë që të fitonte njerzimin, sikurse asnjë krijesë nuk mund të fitojë një krijesë tjetër. Dhe së dyti ai theksonte se kisha kristiane ka qenë fajtore në idhujtari, sikurse kristianët e rregullt adhurojnë dhe luten për Krishtin. Sikurse idhujtaria mund të jetë e mbrojtur ndërsa urdherimi i konstruksionit human ose krijimit dhe ata që e ndiqnin këtë ishin idhujtar. Argumente të tilla eventuale luajnë rolin kryesor në refuzimin e Arianizmit.

Agustini i Hippos 354 – 430. Duke ju kthyer marrëveshjes Aurelius Agustinus ku zakonisht njihet si Agustini i Hippos ose pikërisht me emrin Agustini ne e ndeshim shpesh se çfarë është mundësisht madhështore dhe kryesisht influencon në mendjet e kishës kristiane megjithëse kjo ështe një histori e gjatë. Tërheqja e besimit kristian nga predikimet e peshkopit Ambrioz i Milanit Agustini vuajti shumë një eksperiencë dramatike të konvertimit. Ai atëherë ishte 32 vjeç i cili nuk e plotësoi dëshirën e tij për të njohur të vërtetën. Agustini kishte menduar rreth çështjeve të mëdha të natyrës njerzore dhe fatit në një kopsht në Milan. Ai në afërsi të kopshtit dëgjonte të këndonin një këngë tolle – lege merre dhe lexoje. Duke e ndjerë se kjo ishte një drejtim hyjnor ai bazohej në testamentin e ri si dokument afër shqyrtimit të letrave të Palit dhe Romakëve sikurse ndodhi dhe lexoi vargjet e librit të rom 13;14. Kjo ishte pika e fundit për Agustinin. Cili paganizëm kishte pasur gjithmonë e më tepër vështërsi sikurse më vonë është quajtur një dritë e sigurtë që hyn në zemrën time ku çdo hije e dyfishtë zhduket. Nga ky moment e tutje Agustini me aftësitë e tij të mëdha intelektuale mbronte që të konsilidonte besimin kristian duke shkruar me një stil i cili ishte me të dy pasionant dhe inteligjent duke i thirrur të dy në mendje dhe në zemër.

Ai vuante nga astma dhe u largua nga Italia duke u kthyer në Afrikën e veriut duke u bërë peshkop i Hippos e cila sot është në Algjerinë moderne. Kjo ndodhi në vitin 395. Duke i mbetur edhe 35 vjet nga jeta e tij ai është dëshmitarë i një numri të madh polemikash të një rëndësie të madhe për të ardhmen e kishës kristiane në perendim dhe kontributin e Agustinit i cili rezulton të ketë qenë decisive. Ai i dha një paraqitje të kujdesshme testamentit të ri praktikisht nga letrat e Palit duke fituar një reputacion që vazhdon edhe sot e kësaj dite. Më së fundi mesjeta e errët u shpërnda në Europën perendimore ku trungu i shkrimeve të Agustinit kanë si bazë një program të madh të përtritjes teologjike dhe njëkohësisht të zhvillimit të saj duke konsileduar influencën e tij mbi kishën perendimore.

Tani le të ndjekim hapsirat teologjike që u eksploruan me praktikën e fuqishme gjatë periudhës patriastike.

Teologjia kristiane fillimet e saj i ka të themeluar tek shkrimet. Dhe këto sot dallohen shumë qartë sepse periudha patriastike ishte vendimbërse ku kufirin e ka deri tek testamentin e ri një proces zakonisht i njohur në ngulitjen e kanoneve. Fjala kanon është e nevojshme që të shpjegohet nga greqishtja që do të thotë rregull. Kanonet e shkrimeve zakonisht kanë si limit shpjegimin e grupit të shkrimtarëve të cilat janë provuar si autoritative brenda kishës kristiane. Por termi kanonal është përdorur duke ju refrurar shkrimeve të pranueshme që janë brenda kanonit. Shkrimtarët e testamentit të ri me fjalën shkrime kuptojnë shkrimet e testamentit të vjetër. Brenda një periudhe të shkurtër shkrimtarët kristianë i janë referuar testamentit të ri si Justin Martyr ku të dy testamentet trajtoheshin në mënyrë të barabartë. Por në kohën e Irenausit ishin pranuar katër ungjijtë në përgjithësi dhe më vonë në shek e II- të u bë një konsensus që ungjijtë, veprat e apostujve dhe letrat të kishin një statut të frymëzuar nga shkrimet.

Klementi i Aleksandrisë i njohu që të 4 ungjijtë veprat dhe 14 letratrat e Palit dhe zbulesën. Kurse Tertuliani deklaroi se ligjet e profetëve ishin shkrimet evangjelike dhe apostelike të cilat që të dyja shikohen si authoritative kundër kishës. Vetëm në vitin 367 Athanasiusi qarkulloi 39 letrat festale të cilat identifikohen 27 librat e testamentit të ri sikurse ne e dimë se kanë qenë kanonike. Kurse kisha perendimore hezitonte rreth përfshirjes së hebrenjëve dhe kjo veçanërisht nuk ishte atribut i apostjuve kurse kisha lindore rezervohej rreth zbulesës.

Mirëpo gjatë zhvillimeve të më parshme etapë pas etape doktrina kristiane erdhi dhe u konsilidua si një ideologji në vetëvete dhe gjithashtu fitoi edhe pushtet politik. Por kisha kristiane tashmë ishte konfrontuar me një ndryshim të madh në atë kohë që njnihej si lëvizja gnosticiste. Kjo ishte një lëvizje e ndryshme komplekse dhe nuk është e ndryshme si fenomen në epokën e re por kishte një rritje të konsiderueshme nën influencën e perandorisë romake. Dhe idetë bazë të gnosticizmit nuk kanë lidhje me ne, dhe në këtë pikë këtu gnosticizmi na çfaqet shumë i ngjashëm me kristianizmin në shumë pika. Dhe për këtë arsye kjo ishte parë si një ndryshim i madh nga shumë shkrimtarë të hershëm kristianë dhe veçanërisht nga Irenausi. Megjithatë si rrjedhim shkrimtarët gnosticistë kishin një tendencë që të interpertonin pasazhet e testamentit të ri në një mënyrë e cila i friksonte udhëheqësit kristian duke i nxitur pyetjet në një mënyrë korrekte të interpertimit të shkrimeve.

Kujtim Stojku.

Pjesë nga libri “Religjioni dhe Komunizmi” që është gati për botim.