Meri Lalaj: Kur shoqëroja Helenën në takimet e fshehta me Ismailin

Shoqja e fëmijërisë tregon sekretet me shkrimtaren.
Në takimin e parë para konviktit, Ismaili shoqërohej nga Naum Prifti.
Bashkë i njohën librat, letërsia, ashtu si ndodhi edhe me Ismailin. Meri L. (Lalaj) për shumë vite do të ishte e besuara besnike e Helena Kadaresë. Në të ri shkëmbenin letra pa fund me njëra-tjetrën, ku ndanin çdo të fshehtë. Helena në Elbasan dhe Meri në Pogradec, më tej të dyja në Tiranë, më pas sërish distancë… Pas daljes së librit me kujtime “Kohë e pamjaftueshme” të Helena Kadaresë, reagimet ndaj tij kanë qenë nga më të ndryshmet. Në këtë përplasje qëndrimesh, shkrimtarja dhe përkthyesja Meri Lalaj jep versionin e saj të njohjes me Helenën, për njohjen e çiftit Kadare, sulmet para dhe pas ’90-s, por edhe për tradhtitë e Ismailit. Të gjitha këto në një intervistë me gazetarin Roland Qafoku, në ekranin e “Planet Tv”.
Znj. Lalaj, si arritët ju që të merrnit atë statusin e famshëm që në libër, Helena Kadare e perifrazon si “konfidentja ime shpirtërore”? Si u lidhët ju me Helena Kadarenë dhe çfarë ndodhi që u bëtë ju konfidentja shpirtërore e saj?
Unë dhe Helena jemi njohur që në fëmijëri, në kampet e Pogradecit. Ishin disa kampe me kohë të zgjatur dhe ndoshta na kanë lidhur librat, ato që i kishim lexuar dhe i tregonim njëra-tjetrës. Pas kësaj, gjatë viti shkollor ne i shkruanim letra të gjata njëra-tjetrës, ashtu siç tregon Helena në libër. Kjo ka qenë njohja jonë, e cila ka vijuar gjatë fëmijërisë, gjatë rinisë dhe po vazhdon ende.
Çfarë është për ju libri “Kohë e pamjaftueshme”? Ishte një befasi apo ishit njohur që në dorëshkrim?
Jo që në dorëshkrim. Helena më kishte thënë që po shkruante një libër. Mendoj se e ka filluar 15 vite më parë dhe më në fund libri doli. E pashë variantin në frëngjisht, atje ku ishte emri im, por duke qenë se nuk lexoj dot frëngjisht, e kam parë vetëm si libër. Kam ndjekur më pas prezantimin e librit kur ai u prezantua dhe në vendet frëngjishtfolëse e pata durimin sa të dilte në gjuhën shqipe.
Çfarë është për ju ky libër, si ju duket, duke qenë se jeni vetë personazh?
Nuk më intereson fakti që jam vetë personazh, por ky është një libër, i cili nuk mund ta shkruajë askush për shkrimtarin e madh Ismail Kadare, sepse në këtë libër gërshetohen të gjitha. Gërshetohet dashuria që ka Helena si bashkëshorte ndaj tij, si mike e afërt ndaj tij dhe askush nuk mund të shkruajë këtë libër veç asaj. Duke i qëndruar pranë, duke qenë vetë shkrimtare dhe duke e ndjekur hap pas hapi në karrierën e tij, në këtë libër Helena zbërthehen Ismail Kadarenë si shkrimtar. Në këtë libër ne e shohim atë si njeri, si bashkëshort, si baba apo gjysh dhe të gjitha janë dhënë në atë libër.
Ju thatë që janë dhënë të gjitha në këtë libër, megjithatë komentet për të janë nga më të ndryshmet. A mund të themi ne se me këtë libër njohim shumë mirë Ismail Kadarenë?
Unë them se me anë të këtij i libri e njohim shumë mirë Ismail Kadarenë. Kam biseduar me dy miqtë e mi gazetarë dhe njëri, i cili e kishte përfunduar së lexuari librin, më tha se mos është i parakohshëm d.m.th që nuk ka arritur shoqëria shqiptare të kuptojë që një grua shqiptare të tregojë të vërtetat për burrin e saj, duke qenë se Helena e ka parë me syrin e bashkëshortes. Mua më erdhi keq, pasi ata janë brezi pas meje dhe mendoj se a kemi qenë ne më të përparuar, më të emancipuar në kohën tonë, sesa qenka ky brez i tanishëm?
Atëherë po ju huazoj pyetjen, cili është brezi më i emancipuar? Janë disa momente në libër kur brezi më i ri edhe janë shtangur e habitur duke lexuar disa pasazhe dhe intimitete të Ismailit, lidhjet e tij jashtëmartesore e të tjera detaje si këto.
Nuk më ka shtangur dhe habitur asgjë, pasi më duken të gjitha të natyrshme, sepse ai është një gjeni, dhe tek gjeniu nuk vihen re vogëlsirat, me ato që është marrë shtypi çdo ditë, duke nxjerrë ato gjoja intimitet rozë. Duke mos dashur të bëj krahasime, por të themi Bethoven, ose shkrimtarë të tjerë që kanë pasur “cene” dhe perversitete në jetën e tyre, por askush nuk i kujton këto, por vetëm gjenialitetin e tyre. Nuk ka këtu për t’u habitur dhe unë çuditem sepse kur di që do një burrë dhe je e mbështjellë nga dashuria e tij dhe e ke të sigurt këtë dashuri, nuk ka asgjë kur sheh të kalojë një grua në rrugë dhe të thuash “shiko sa grua e bukur”. Të dy mund ta shijojnë bukurinë.
Helena dhe Ismail Kadare janë një çift i pazakontë dhe duke përmendur titullin e librit “Kohë e pamjaftueshme”, a është kohë e mjaftueshme ajo që ka kaluar Helena me Ismailin?
Jo nuk është kohë e mjaftueshme, sepse ata kanë aq shumë gjëra me njëri-tjetrin si librat, mendimet, dashurinë dhe fëmijët e tyre.
Duke lexuar pasazhet nga libri, Helena dhe ju mund të quheni si zbuluesit e parë të Kadaresë. Ishte kjo një dhunti juaja, apo ju lexonit çdo gjë që botohej?
Unë ju thashë që unë dhe Helena u njohëm sepse ishim në botën e librave dhe pastaj ne i shkruanim njëra-tjetrës për librat që lexonim. Ndërsa në vitet që ne ishim në gjimnaz, prisnim me padurim që të dilte ditët e shtuna “Zëri i rinisë”, dhe lexonim poetët e rinj dhe mrekulloheshim nga poezitë e tyre.
Përse nuk lexonit poetët e vjetër, por zgjidhnit ata të rinj?
Ata i kishim lexuar, ne na interesonin ata që ishin të brezit të që do vinin. Por mbase ata i afroheshin më shumë moshës sonë dhe botës sonë shpirtërore dhe ndër ta dallonte Ismail Kadare. Unë dhe Helena shkëmbenim mendime për Ismailin dhe të tjerë, madje Helena ka botuar diku në një revistë edhe një shkrim, të shkruar me shkrimin tim të dorës, një mendim timin lidhur me Kadarenë.
Nëse Helena nuk do të ishte shkrimtare, do të kishte diçka ndryshe në këtë çift, apo do të ngjizej ky çift?
Patjetër që do të kishte diçka ndryshe. Po të ishte një grua e rëndomtë, nuk besoj se Ismaili do ta duronte dot që të lante dhe fshinte shtëpinë. Por ne i adhuronim poetët, në atë kohë ata nuk na dukeshin si qenie njerëzore, na dukeshin si engjëj, aq shumë i adhuronim. Ky ishte dhe adhurimi ynë për Ismailin. Por gjatë kohës që ne ishim në maturë, Helena botoi një tregim dhe në atë kohë Ismaili ishte në Moskë. Gazetat e Rusisë vinin në Shqipëri dhe “Zëri i rinisë” shkonte aty, Ismaili e lexoi tregimin. Ai ishte bashkë me Dhimitër Xhuvanin dhe u interesua për Helenën. Meqë Dhimitri kishte jetuar në Elbasan dhe e njihte, tha që kjo ishte një vajzë e bukur. Dhe Helena ishte e bukur në atë kohë.
Sa e bukur ishte Helena?
Ishte shumë e bukur, bionde me sy të errët dhe binte në sy nga të gjitha vajzat e Tiranës kur erdhëm ne në fakultet. Në këtë kohë, Ismaili i dërgoi një letër Helenës që nga Moska. Më pas, ajo më çoi një letër dhe mua, ku kishte futur brenda edhe letrën e Ismailit, duke më kërkuar mendim, pasi Helena ishte mrekulluar që i kishte ardhur një letër nga ky poet që ne e kishim adhuruar. Mbaj mend që kur i kam kthyer përgjigje, i kam thënë që letra e Ismailit ishte një copë ajsbergu e ardhur nga Moska. Në të vërtetë, Moska s’kishte lidhje me detin, por ashtu më erdhi mendimi në atë kohë. Gjithashtu mbaj mend që Ismaili i kishte shkruar, duke i thënë se duhet të lexosh shkrimtarë amerikanë, të cilët ne nuk i kishim dëgjuar në atë kohë, pasi nuk ishin përkthyer. Dhe më pas në fakultet ndodhi takimi i parë i Helenës me Ismailin.
Ju keni ndikuar tek Helena për këtë lidhje me Ismailin?
Besoj se po, unë e çoja në ato takimet e fshehta. Kujtoj kur erdhi Ismaili për herë të parë tek konvikti ynë, na thanë që Helenën dhe Merin i kërkojnë të porta. Ismaili erdhi me Naum Priftin, dhe Helena u takua me Ismailin, ndërsa unë ndenja me Naumin. Ata nuk po e mbaronin bisedën të dy, ishte dhe ftohtë, u futëm në një klub, pimë diçka dhe ata ende nuk i kishin dhënë fund bisedës. Por më pas, Helena shumë e lumturuar më tha në fund se ai i kishte prerë një pjesë nga gërsheti dhe e kishte marrë me vete. Ai ishte takimi i parë. Takimet bëheshin të gjitha në fshehtësi, pasi ishte dhe i vëllai i Helenës, i cili e ndiqte, duke qenë se ajo ishte një vajzë e vetme. Kaloi një kohë e gjatë dhe ne ishim shumë të lumtura që këtë gjë e dinim vetëm ne, por një ditë ndodhi diçka e papritur. Në shtëpinë e gjyshit të Helenës, tek Pazari i Ri, kishin ardhur prindërit e saj dhe ne të dyjave na thirrën për të shkuar atje. Befas, nga një bisedë e gëzuar, babai i Helenës nxjerr një letër të shtypur në makinë shkrimi. Ajo ishte një letër anonime e tmerrshme, e dërguar nga një mik siç quheshin në atë kohë, dhe i tregonte se shoqja e vajzës së tij, Meri, e çonte Helenën në takime të fshehta. Unë vazhdova përsëri miqësinë me Helenën edhe pas kësaj, me prindërit e saj nuk doja të komunikoja, pasi unë mbeta fajtore për një gjë të tillë. Megjithatë, Helena vazhdoi me Ismailin dhe kur shoqet e mia shkuan në dasmën e tyre, unë nuk shkova, për shkak të kësaj letre dhe nuk doja të dilja përpara prindërve të saj.
Në natën e 23 tetorit të 1963, ndërsa unë isha në konvikt, më kërkojnë tek porta. Ishte i vëllai i Helenës, i cili nxori një letër qe e kishte shkruar Helena. Nën dritën e shtyllës elektrike lexova letrën, në të cilën thuhej “E dashur Meri, në Elbasan nuk erdhe. Po të shkruaj e veshur nuse. Të lutem të vish”. Pas kësaj vendosa të shkoja. Dasma u bë në apartamentin e Ismailit dhe ishin të ftuar shokët e tij dhe të Helenës.
Çfarë ndodhi në atë dasmë, pasi është shumë e rrallë që në këtë dasmë të ishin të ftuar vetëm shokët e Ismailit dhe shoqet e Helenës?
Mbaj mend që ishin shumë nga shokët dhe pedagogët tanë. Aty Helena ishte rrezëllitëse. Kishte veshur një fustan të bardhë të shkurtër, me taka dhe dukej shumë e lumtur. Ismaili e kishte hequr kostumin e dhëndërisë dhe kishte veshur një palë pantallona dhe këpucë të zakonshme, që të ishte i çlirët kur kërcente.
Pasi Helena ju kishte treguar se nuk do të kishte martesë me Ismailin, ajo në libër tregon se ju i keni thënë që nuk ka problem, mjafton që të bësh një fëmijë me të dhe do ta rrisim bashkë. Sot ne habitemi me këtë.
Qesh. Jo, aspak, dashuria e tyre mund të kurorëzohej me një fëmijë, dhe përse nuk mundeshim ne ta rrisnim atë fëmijë…
Po ju nuk do të kishit jetën tuaj, por do të rrisnit fëmijën e shoqes?
Nuk e di, ndoshta do të bëja dhe jetën tim dhe do ta ndihmoja atë. Në atë kohë, Helena thoshte se dëshironte të kishte gjashtë vajza, ndërsa unë i thosha se do të bënte një skuadër volejbolli, por për vete kërkoja vetëm një vajzë. Ndoshta kjo Helenës nuk iu realizua, por mua më ndodhi që këtë fëmijë ta rris vetëm.
Helena ka treguar në libër lidhjet intime të Ismailit. Ju si i keni përjetuar ato, kur Helena ua tregonte?
Nuk kishte asnjë problem, pasi ajo nuk i vuri vetes detyrë, që u takua me këtë njeri dhe patjetër do të përfundonte me atë. Ajo i vuri vetes detyrën që të ishte me atë njëri dhe të jesh me atë njeri është më shumë sesa të martohesh me një të huaj.
Cilat kanë qenë fjalët më të mira që ju keni dëgjuar me çiftin Helena-Ismail dhe ato më të këqija që ju kanë vrarë më shumë, që nuk kanë qenë të vërteta?
Tani jam e gjitha e përqendruar tek fjalët e këqija, pasi siç thuhet dhe në libër që kur vinte muaji tetor, që dikur kishte qenë muaji i letërsisë, tani ishte fushata kundër Ismailit.
Ju shqetësonin këto fushata kundër Kadaresë dhe sulmet që i janë bërë atij? Si i keni përjetuar ju këto, si një njeri i afërt i familjes?
Në këto ditë po ndodh një fushatë e egër ndaj vlerave të vërteta, pasi libri i Helenës është një vlerë e vërtetë që do t’i mbetet kombit shqiptar dhe, nga të gjitha këto, të shikosh vetëm disa çikërrima dhe intimitete që ajo ka nxjerrë… Lidhur me sulmet, më kujtohet një plenum që u mbajt në pranverën e viti 1982, pas vdekjes së Mehmet Shehut, në të cilin u kritikua libri i Ismailit, “Nëpunësi i pallatit të ëndrrave”. Në radhë të parë ishte Nexhmie Hoxha, kishte dhe anëtare të Byrosë dhe Ismaili ishte vetë në Presidium. Helena ishte dy radhë para meje, ndërsa unë mbaja sytë vetëm tek ata të dy. Unë që mendoja se Helena skuqej nga një fjalë e pahijshme, ajo shihte tani se si po e sulmonin burrin e saj. Ndërsa kur vështroja Ismailin, ai qëndronte në vendin e tij shumë dinjitoz e i palëkundur, pa dhënë asnjë shenjë se çfarë po ndodhte më të, duke e përmbajtur veten shumë mirë. Për një çast m’u duk sikur ai kishte brerore rrotull që i lëshonte dritë duke më përngjasuar me ata shenjtorët që kemi qëlluar me gurë. Ndërsa me atë që po bëhet këto ditë lidhur me librin, Helenën mund ta krahasoj me Shën Morenën, e cila është një shenjtore, e cila thonë se ka ardhur që nga liqeni në malet e Mokrës, aty ku zë fill Shkumbini. Atë e sulmonin njerëzit, sepse ajo kuronte plagët e tyre, pasi ata nuk mund ta kuptoni mirësinë që bënte kjo shenjtore dhe ndaj ajo u detyrua të futej në atë shpellën e thellë.
Tradhtia bashkëshortore duhet falur vetëm se Kadare është gjeni?
Nuk është kusht të qenët gjeni, ajo varet nga marrëdhënia që ka çifti që mund të falë. Nuk është thjesht dashuria burrë dhe grua, ka dhe dashuri të tjera aty brenda, siç një grua ka dashurinë e nënës, dashurinë e miqve që e kanë tradhtuar, ndaj e mbështjell atë burrë të tërin me dashuri. Çfarë të them tjetër… Apo kur më ka thënë një burrë që të kam tradhtuar dhe unë i jam përgjigjur nuk ka asgjë.
Disa zëra kanë thënë se ky libër është shkruar nga Ismail Kadare dhe jo nga vetë Helena. A është e vërtetë kjo?
Kjo është thënë që në fillim, që kur Helena botonte libra. Por e kam thënë edhe më parë, që Helena pa shkuar në universitet kishte botuar tregime dhe vazhdonte të botonte. Kur u martua me Ismailin dhe botoi vëllimin e parë, besoj se ato tregime kanë qenë shkruar më parë se të takohej me Ismailin.
A ka qenë Helena e “dënuar” që pas lidhjes me Ismailin të shkruante shumë herë më mirë, që të arrinte nivelin e tij?
Këtë e ka vërtetuar me këtë libër. Pasi ai ka një stil të jashtëzakonshëm, të rrjedhshëm të kuptueshëm nga të gjithë. Ky libër është edhe letërsi edhe një nga ata libra që mund të lexojmë sot në botë për jetën e njerëzve të shquar.
Ka gjëra në libër që Helena nuk i ka shkruar dhe i ka fshehur?
Nuk e di, por edhe kaq sa ka shkruar, ajo ka hapur krejtësisht zemrën ndaj lexuesit shqiptar. Nuk e di ç’mund të thoshte gjëra të tjera, pasi ato janë të gjitha gjëra me vlerë. Në këtë libër njohim një Ismail Kadare, që po të perifrazoja Eqrem Çabej kur  thotë se “Ne Lasgushin duhet t’ia falim botës”, mund të them që ne këtë Ismail Kadare ia kemi falur botës.
A jeni ndier ndonjëherë xheloze për jetën e Helena Kadaresë?
Nuk kam qenë ndonjëherë xheloze. Xhelozia dhe dashuria nuk matet me metër dhe me kilogramë, janë ndryshe si ndjenja.
Ku ndaheshit ju të dyja?
Lalaj: Unë jetoja në Pogradec, ndërsa ajo në Tiranë.
E vuaje mungesën e Tiranës?
Po, Tiranën e doja shumë, por nuk kisha mundësi të jetoja në kryeqytet.
Kadareja ka qenë një njeri i sulmuar para dhe pas ’90-s. Ku është ndryshimi mes sulmeve, pasi duket se ai ka qenë më shumë i sulmuar pas ’90-s?
Pas ’90-s ka më shumë sulme, pasi ka njerëz ziliqarë, të cilët kanë dashur të bëhen shkrimtarë dhe të famshëm, por nuk kanë arritur asgjë, ndaj dhe hedhin baltë.
Çfarë do t’ju thoshit ju atij brezi të ri që nuk e kanë njohur Kadarenë, as në fillimet e tij as kur ai mori famën më të madhe?
Është një fat i madh për Shqipërinë që kemi një gjeni të tillë dhe duhet të lexojnë më shumë për ta kuptuar atë dhe jo të merren me fjalë kafenesh.
Në bisedën që Helena i ka treguar Ismailit për librin, ai ka thënë se “Ballkanasit nuk dinë të tregojnë”. A e ka përmbysur Helena me këtë libër këtë thënie të Kadaresë?
E ka përmbysur, pasi ka treguar në mënyrë të përsosur jetën e bashkëshortit të saj dhe shkrimtarit të madh Ismail Kadare.
ROLAND QAFOKU