Nga Sabri Hamiti
Gjergj Fishta për një gjysmë shekulli ishte figura zotëruese e letërsisë shqipe. Madje për të gjallë u kurorëzua me vlerësimin poet kombëtar. Ai është i pari shkrimtar i madh shqiptar që gjithë shekullin e vet krijues (1900-1940) e kaloi në Shkodër, asokohe kryeqytet kulturor i Shqipërisë. Fama e tij letrare nisi në fillim të shekullit, kurse arriti kulmin kah fundi i jetës së tij. Ai për të gjallë u bë një masë e madhështisë letrare shqipe, i njohur njësoj mbrenda vendit dhe jashtë, kudo ku lexohej e vlerësohej krijimtaria letrare shqipe.
Me përmbysjet ideologjike që bëri komunizmi në Shqipëri mbas vitit 1945, poeti kombëtar Gjergj Fishta u ndalua, u hoq vepra e tij nga qarkullimi letrar, u ndalua studimi i tij institucional, për të shkaktuar një nga vakuumet më të tmerrshme në kulturën kombëtare. Po ai u lexua tinëz dhe u mbajt në mend nga adhuruesit e veprës së tij.
Mbas ndryshimeve të viteve nëntëdhjetë Fishta u rikthye në letërsinë dhe në kulturën shqiptare, tanimë si i rigjetur në korpusin e plaguar të kësaj letërsie.
Zhvarrimi tinëz i tij në Shkodër më 1968 në valën e një çmendie të afetarizmit dhe rivarrimi i tij më 1996 vetëm rikrijojnë mitin për martirizimin e krijuesve shqiptarë, të ngjashëm me Pjetër Bogdanin.
Pra, Fishta në kulturën shqipe ka kaluar dy fazat ekstreme: të pranimit të përgjithshëm dhe të mohimit për një gjysmë shekulli. Kthimi i tij i ri është mundësi për vlerësimin e gjithanshëm.
Vepra e Fishtës në letërsinë e në kulturën shqiptare është e shumanshme. Në fushën e letërsisë, ku punoi dyzet vite, deri në ditët e vdekjes, krijoi një vepër të madhe në të gjitha gjinitë. Me Lahutën e Malcís, sa ishte gjallë u pagëzua “epiku më i madh i shekullit”, duke ndërtuar eposin shqiptar të shekullit 20. Me veprat satirike Anzat e Parnasit e Gomari i Babatasit u bë satiriku më i njohur i letërsisë shqipe. Dy librat e lirikave Mrizi i Zanavet e Vallja e Parrizit shqiptojnë tendosjen shpirtërore që ushqehet nga dashuria, revolta e dhembja për të kurorëzuar tematikën e vet në formulën e përsëritur “Atme e Fé”. Një kërkim të vazhdueshëm e bëri në fushë të dramatikës, që nga melodrama e deri te tragjedia, ku mbeten vepra që kujtohen Juda Makabé e Jerina ase Mbretnesha e Luleve.
Fishta është i njohur me esetë e studimet për çështje të etnopsikologjisë e të kulturës tradicionale shqipe, për probleme estetike të artit dhe për kulturën autentike shqiptare. Dallohet Parathanja e Kanunit të Lekë Dukagjinit, në të cilën bën një tipologji të kulturës shqiptare në gjirin e kulturave të tjera botërore.
Fishta shkroi një tip të veçantë të prozës, në fillim udhëpërshkruese e më vonë një shkrim dëshmues dhe komentues, pra eseistik.
Gjergj Fishta është protagonist i kulturës e i shoqërisë shqiptare të kohës së vet. Qe bashkëthemelues i shoqërisë Bashkimi në Shkodër (1899), që punoi për shqipen e përbashkët, fjalorin, alfabetin, dhe botoi libra me vlerë kombëtare. Ishte kryetar i Komisionit të Alfabetit shqip në Kongresin e Manastirit (1908).
Fishta është drejtori i parë shqiptar i Shkollës Françeskane në Shkodër, ku futi shqipen si gjuhë mësimi, punoi në themelimin e “Komisisë letrare” (1916) dhe është themelues i Liceut Françeskan në Shkodër (1921). Punoi për themelimin e teatrit kombëtar.
Më 1913 themeloi revistën e famshme Hylli i Dritës, të cilën e drejtoi deri në vdekje; një nga revistat më të njohura shqiptare. Themeloi fletoren politike-letrare Posta e Shqypnís (1916), që doli dy vite rresht, dy herë në javë.
Ishte deputet i Shkodrës në Parlamentin e parë shqiptar dhe nënkryetar i tij. Përfaqësues i Shqipërisë në Konferencën e Parisit (1919) dhe përfaqësues i Shqipërisë në Konferencat ndërballkanike më 1930 e 1931.
Ky poet i madh e veprimtar i shqiptarisë gjatë gjithë jetës punoi për kombin dhe vendin duke jetuar në të. Lidhja e përhershme me ambientin e jetës shqiptare, ashtu si dhe përkushtimi shpirtëror i atit françeskan, i vunë përgjithnjë vulën tipit të artit të tij dhe përkushtimit të tij. Ai kishte dashurinë e zjarrtë të Rilindësit për vendin, por jo mallin e mërgimtarit që këndon duke himnizuar, prandaj mbrenda vetes rriste fuqinë vullkanike kundrejt fenomeneve e paraqitjeve të këqija të botës shqiptare. Ai u bë një kritikues i ashpër i realiteteve duke e kthyer artin e vet në tehun qëllimor të satirës, duke prekur fenomene të individit, po dhe të shoqërisë. Prandaj, shprehja e tij dhe poezia e tij janë cilësuar si copë e atdheut, poezi e elementaritetit kombëtar.
Gjergj Fishta me veprën e vet krijuese kërkonte shqiptarin e përjetshëm duke kritikuar shqiptarin e përditshëm dhe u bë një moralizator i madh. Në këtë mënyrë lidhi dy periudha të letërsisë shqipe duke u bërë protagonist i të dyjave. Urimi e mallkimi që ndjekin njëri tjetrin në veprat e tij zbulojnë kontrastin e madh të këtyre dy përkatësive krijuese: himnizuese e kritike njëherësh.
2. Epi Lahuta e Malcís
Gjergj Fishta, ndonëse botonte shkrime të tjera letrare, gjatë gjithë shekullit të vet krijues punoi në kryeveprën poetike Lahuta e Malcís (1905-1937). Biografët e tij tregojnë se edhe mbas botimit të plotë të veprës më 1937, autori punonte më tutje në tekstin e saj. Bleni I i veprës me pesë këngë u botua në Zarë më 1905 me të hollat që i kishte dërguar Faik Konica. Një vit më vonë u botua bleni II me katër këngë, e kështu në rrjedhë të viteve deri në botimin përfundimtar me 30 këngë.
Vepra epike Lahuta e Malcís, me synimin të bëhet epope kombëtare, kapërcen stilin baladesk të De Radës dhe tregimin historik të Naimit, duke u derdhur me një vrull epik e dramatik. Meqë vepra u shkrua për një kohë të gjatë, ajo nuk ka të njëjtën fuqi te secila këngë veç e veç, ashtu si nuk ka dhe një strukturë të lidhur kontinuitive. Autori në variantin përfundimtar krijoi një renditje të tillë të këngëve që sugjeroi një kronologji të ngjarjeve, që rrokin ndodhitë shqiptare nga gjysma e shekullit 19 deri në pavarësinë e Shqipërisë dhe Konferencën e Londrës më 1913. Kjo është një përpjekje për të sugjeruar bazën historike të eposit shqiptar, poashtu dhe një strukturë të lidhur epike të veprës. Mirëpo, ky është vetëm sugjerim dhe synim i autorit.
Epopeja Lahuta e Malcís përshkruan luftërat e dy brezave, mirëpo këngët e saj më tepër tregojnë ngjarje të veçanta. Ajo nuk është një poemë që ka një veprim kryesor dhe një hero kryesor, siç janë eposet e mëdha. Heronjtë e Lahutës janë të shumtë: Oso Kuka, Marash Uci, Dedë Gjo Luli, Tringa, Abdyl Frashëri, Ali Pashë Gucia, që funksionalisht në vepër janë të ngjashëm, se kanë veçantitë e heroizmit shqiptar.
Vepra nis me këndimin e heroizmave shqiptare për të mbrojtur tokat e veta nga sulmet malazeze, të përqendruara në Shqipërinë e Veriut, mirëpo vjen duke u zgjeruar në hapësirë dhe në kohë për të kapur ndodhitë e cilësitë shqiptare. Vepra nis me trajtimin e një krahine, për t’u zgjeruar në tërësinë etnike shqiptare; nis me trajtimin e burrnisë së një ambienti për të arritur te koncepti i kombit.
Në këtë mënyrë Lahuta e Malcís bëhet vepër për himnizimin e përhershmërive shqiptare, apo projekt i idealitetit dhe i dëshirës shqiptare të Gjergj Fishtës, që nuk kufizohet në zona kohe as hapësire. Duke marrë karakteristikat krejt kombëtare vepra ngritet në nivelin e eposit kombëtar: me mbështetjen në jetën autentike, në ambientimet reale e fantastike të mendësisë shqiptare dhe me kërkimin e modelit të shkrimit që mbështetet në letërsinë popullore shqiptare.
Pa marrë parasysh mbështetjen në modelet krijuese të letërsisë popullore, Lahuta është një vepër e kulluar autoriale. Edhe përgjasimi me këto modele apo tejkalimi e transformimi i tyre hyjnë në rrafshin e krijimit artistik të Fishtës.
Vepra mbështetet në tri tipe këngësh: 1) historike, si Vranina, Kongresi i Berlinit, Lidhja e Prizrenit, Lufta e Ballkanit, Konferenca e Londonit, ku ka referenca te këngët historike; 2) kreshnike, me shpërthimet krijuese imagjinative, që shpien te referencat e ciklit të kreshnikëve apo te këngët baladike dhe 3) autoriale, si Patër Gjoni apo Tringa, që artikulojnë imagjinimet e poetit edhe kur mbështeten në paratekstet baladike, duke i transformuar ato në stilin vetjak.
Në rastin e parë kënga jep ndodhinë historike dhe mbështetjen në kohë, në rastin e dytë fantazia krijuese ngritet mbi korpusin dhe mbi mitologjinë shqiptare (Orët, Zanat, Dragojt), në rastin e tretë punon sa fantazia e autorit, poaq edhe ideologjia e tij autoriale që hyn në strukturën e veprës në trajtën e porosisë përfundimtare. Ky tip i krijimit i prek edhe vetë heronjtë e veprës, mënyrën e ndërtimit të tyre. Prandaj, përballë një Oso Kuke të patrembur, të gatshëm deri në vetëflijim për atdheun, që është një model popullor i therorisë shqiptare, shfaqet Abdyl Frashëri si hero i ideologjisë kombëtare, apo Naim Beu (Frashëri) si hero i kulturës shqiptare (që shfaqet pikërisht në këngën autoriale të Patër Gjonit), apo Tringa, që bashkë me flijimin për atdheun shpalon një bukuri, dashuri, virgjinitet e pafajsi, e cila është pëfundimisht një krijim poetik thjesht i autorit Gjergj Fishta.
Lahuta e Malcís është një vepër epike me një ndërtim të mbrendshëm dramatik ku spikasin veprimet, dialogu, përshkrimi i shkurtë, dhe gjuha e folur e kthyer në gjuhë të shkruar që ka shenjat e emocionalitetit të folësit, të afrueshme me karakterin e personazheve. Duke iu përmbajtur këtij modeli dhe këtij stili Fishta shtin në tekstin e vet format e dendura apo të shkurtra të letërsisë gojore, jo si citat, por si mbindërtim, zakonisht e më fuqishëm në trajtën e urimeve e të mallkimeve.
Kaleshan e sy-pergjakun,
Mje m’sylah e ka mystakun;
Ushton mali, thonë, kur t’flase,
Dridhet fusha kah t’vikase;
E kah t’dredhë t’rrebtë tagân’,
Thue se rrfeja shkrepë per anë:
Burrë kaprroç e trim si zana,
Thonë me kmishë e bâni nâna;
Edhè, thonë, ká lé drangue,
Pse trí zêmra i kan qillue.
Në anën tjetër hiperbola është figura zotëruese e përshkrimit të ngjarjeve, ashtu si e përshkrimit të pamjes së personazheve. Hiperbola është e ndërtuar gjithmonë mbi një krahasim, pra me bazë në krahasim.
Hukubet Zoti e kish falun
Tri pllam buzen kishte pasun
Kish pas’ veshin sa 'i zhgun burri
Sa dy vet’ me te me u mblue…
Faqet më tronditëse të Lahutës së Malcís janë ato ku bashkohen e harmonizohen veprimet epike me shpërthimet lirike dhe lirinë imagjinative të autorit duke krijuar një dramaticitet të paparë në letrat shqipe. E tillë është tufa e këngëve që lidhet me heroinën letrare të Tringës. Aty janë të bashkuara idealitetet fishtjane: trimëria e atdhetaria deri në flijim; bukuria dhe njomësia që rrezatojnë dashurinë; projektimet morale për femrën shqiptare dhe tragjicitetin e saj. Të gjitha këto lidhen me një orkestrim të habitshëm e të magjishëm të natyrës.
Ky projektim ideal dhe idealizues i Fishtës shpreh të vërtetën se fuqinë më të madhe lirike Fishta e derdhi në veprat e veta epike, sepse atje kishte mundësi që në një ambient shqiptar impersonal të projektonte shpërthimet personale, si karakteristika të lirikës.
Këtë impersonalitet ai e ngreh dhe e përgjithëson duke e bërë botë shqiptare, pikërisht duke u mbështetur në modelin apo në paratekstin e Kangës së Gjergj Elez Alisë, tash të mbindërtuar me fuqinë krijuese të autorit të madh. Këtu tash është veprimi invers, i sëmuri (vëllai) vdes dhe është (motra) Tringa, që e mbron nderin, pragun, bukurinë e vet të paprekur-virgjërinë dhe si e tillë, në botën poetike të Fishtës, i dorëzohet jo vdekjes po pavdekësisë.
Ajo që ngjet më tutje me Tringën, në prospektivë dhe në retrospektivë, është endje në botën e mitologjisë shqiptare të zgjedhjes fishtjane: ajo është në duar të simotrave të veta, zanave.
Cikli i këngëve për Tringën zbulon mënyrën e krijimit të Fishtës në Lahutë dhe vetë mënyrën e ndërtimit të Lahutës, si kalohet nga ngjarja, ndodhia reale, nëpërmjet një frymëzimi lirik krijues autorial, në shkallën e përgjithësimit dhe të idealitetit. Kjo është mënyra e zgjedhjes së situatës autentike shqiptare, për ta ngritur atë në nivelin e përjetësisë, që është kërkesë morale jetësore dhe artistike e krijuesit të madh.
Një portretim i tillë moral e i bukurisë, duke u ndërtuar me figuracionin autentik gjendet pikërisht te personazhi i Tringës.
Ardhun shtatit si “breshana”,
Synin hyll, ballin si hana,
Dishka njethë si molla m’rrêm,
Si ajo lulja shperthye m’gêm:
Qi ke dalë m’ká ashtû te dera,
Sikur bân me çilë prendvera;
Sikur bân dielli me dalë
Neper aha, brej e halë:
Se per lila e karajfila,
Per zymyla e per bylbyla,
E per gurra neper curra:
P’r ato hije neper vrrije,
P’r ato flutra neper zalle;
Pasha Orë e Shtozavalle,
Pasha t’rijt e pasha veren,
Per sa bjeshkë e lule bleren,
Mâ fisnike 'i vashë s’e ké
Kryevepra e Gjergj Fishtës, Lahuta e Malcís, është e papërsëritshme në letërsinë shqipe për shprehjen në mënyrë të sistemuar të qenësisë shqiptare dhe për shprehjen gjuhësore letrare me pasuri të leksikut me figurën e moralitetin e saj të provuar si dëshmi e jetës në gjuhë. Vargu i veprës, një tetërrokësh, i përgjasuar me vargun më të njohur popullor shqip, nuk është vetëm ky që e bëri veprën kaq të popullarizuar që në nismë.
Kjo vepër ka një histori të gjatë të shkrimit e të leximit që kanë ndikuar në njëra tjetrën. Është e ditur që Fishta kishte më tepër ambicie me lirikat dhe format e saja artistike. Madje këngët e para të Lahutës i botoi si këngë popullore. Po lexuesi shqiptar i priti këto më fuqishëm se krijimet e tjera të tij. Në këtë mënyrë shija e lexuesit, tani si kërkesë e ambientit, u bë frymëzim i ri për vazhdimin dhe mbarimin e veprës. Është ky një interkomunikim i krijuesit me lexuesin në procesin e krijimit, duke u përpjekur t’i ngjajnë njëri tjetrit. Kjo e bëri veprën popullore. Po, poeti i madh nuk do t’ishte i tillë nëse nuk do të tejkalonte shijen e kohës. Ai vetëm gjeti modelin e komunikimit, kurse qenësitë shqiptare janë të tij, e Lahutën e Malcís e bëjnë të pavdekshme.
3. Lirika e kryengritjes
Në pajtim me formulën shpirtërore të artit të tij “Atme e Fé”, Gjergj Fishta lirikat i përmbledh në dy librat Mrizi i Zanavet e Vallja e Parrizit. Në librin e parë përfshihen vjershat atdhetare kurse në të dytin vjershat më tepër me frymë fetare dhe me përdegëzime metafizike e personale.
Në librin Mrizi i Zanavet autori këndon atdheun në disa variante: si dashuri deri në adhurimtari, si ankth e klithmë dhe si përhershmëri morale. Së fundi të gjitha këto i përmbledh në një lirikë personale.
Varianti himnizues hap kreun e librit me një tufë poezish ku lavdërohet atdheu fizik, trashëgimia morale e tij, etosi i traditës shqiptare. Autori këndon i ngazëllyer me një solemnitet të pazakonshëm Shqipërinë, Gjuhën shqipe, Flamurin shqiptar.
Edhè hâna do t’a dije,
Edhè dielli do t’két pá,
Se per qark ksaj rrokullije,
Si Shqypnija 'i vend nuk ká!
(Shqypnija)
Ky himnizim i vendit kalon kohë e hapësirë, duke u shprehur me figura të amshimit, kurse vendi merr karakterin e përsosjes morale e fizike për t’u përcaktuar me figurën e madhe Eden i Ballkanit.
Kjo valë e lavdërimit tani kalon në fushën shpirtërore të identitetit të shqiptarëve, te Gjuha shqipe, bukuria dhe fuqia e saj mahnitëse:
Porsi kanga e zogut t’veres,
Qi vallzon n’blerim të Prillit;
Porsi i ambli flladi i eres,
Qi lmon gjit e drandofillit:
Porsi vala e bregut t’detit,
Porsi gjâma e rrfés zhgjetare,
Porsi ushtima e njij termetit,
Njashtû â’ gjuha e jonë shqyptare.
(Gjuha shqipe)
Kështu autori lidh figurat e holla lirike me figurat trazuese e dramatike përbrenda zjarmisë së portretimit të gjuhës shqipe, duke nxjerrë në pah konceptin e vet për gjuhën shqipe dhe gjuhën e poezisë së vet. Në këtë portret të mbrendshëm më shumë duket pikëpamja e Fishtës për veçantitë e veta poetike që njësohen me karakterin e gjuhës amtare. Prandaj, tingëllon i fuqishëm mallkimi për ata që nuk e duan e nuk e njohin këtë vlerë.
Himnin e flamurit kombëtar e nis me figurat e bekimit të famshëm fishtjan:
Porsi fleta e Êjllit t’Zotit
Po rreh flamuri i Shqypnís,
për ta vazhduar me refrenin e botës reale, e cila mbështetet në figurën tani madhështore e tronditëse, me fuqinë e jetës:
Bini, Toskë, ju, bini Gegë!
Si dy rrfé, qi shkojnë tue djegë!
(Himni i Flamurit Kombëtar)
Për konceptin e Fishtës Shqipëri e lirë do të thotë Shqipëri etnike, prandaj edhe në këndimin e tij kalon nga idealitetet në rrafshet reale të shoqërisë. Atëherë kënga e urimit kthehet në këngë të mallkimit, kënga kthehet në vaj. Në qoftë se urimet e tij shqiptare lidhen me një idealitet e me një përhershmëri, mallkimet lidhen me një realitet e konkretësi jetësore. Pavarësia e Shqipërisë nuk solli Shqipëri etnike, të cilën frymëzimi poetik i këtij shqiptari e pranoi si një plagë pa shërim. Të këtij disponimi janë këngët e dëshpërimit, që me fuqinë e vet ua kalojnë këngëve të lavdërimit dhe dëshmojnë se në artin e Fishtës, aty ku shpërthen emocioni, realja del mbi idealen.
Poezitë 28 Nanduer 1913, Nji gjamë desprimit, Surgite, mortui! (Çohi të dekun!) janë lirikat më dramatike atdhetare të këtij poeti, ku thuren përnjëherësh idealet e prishura, ankthi, kushtrimet, thirrjet, dëshpërimi ndaj të huajve që shprehet si mallkim. Në të tri rastet hyrjet në vjersha janë mjeshtërore, me ngarkesa emocionale e përqendrim kuptimor maksimal.
Poezia e parë nis me vargun:
Oj zanë t’këndojm… t’vajtojm, deshta me thânun
që është ndoshta vargu më tragjik i Fishtës, i ndarë në mes me tri pikat e heshtjes, ku ndahet përgjysmë kënga me vajin për Shqipërinë e ndarë më 1912. Zana, si alter ego (vetë e dytë) e poetit është shoqëruesja në këtë tmerr.
Poezia e dytë nis me vargun:
Mbaroi Malcija! Lekë mâ sot nuk ká
që është britmë për humbjen e konceptit të vendit e të trimërisë. Malësi e Lekë, janë figurat themelore të trimërisë e të guximit që ishte ngritur si kult i shqiptarisë në Lahutën e Malcís. Me parashenjat e veta sociale Fishta mendon se aty ku liria mbrohet me guxim, e guximi është tretur, humbja merr përmasat tragjike kombëtare.
Poezia e tretë nis me vargun:
Shqyptarë, a ndiet? Europa mrrutë e ndyt…
Kujt i thërret Fishta këtu? I thërret të vdekurit, sepse heronjtë kanë vdekur apo të gjallët janë të vdekur. Ironia e tij është therrëse dhe e dyfishtë. Kjo bëhet më e qartë në vargje të mëvonshme:
T’u biejë nder mend, se fort mâ e rand âsht thêmra:
E shkjaut kokëtrashë, se guri i vorrit m’krye.
E gjithë poezia është shkruar me thirrje për humbjet e tokave shqiptare dhe thirrje për zgjim, duke e ngritur në kult flijimin për atdheun, e në këtë valë të kërkesave, vetë autori don të bëhet protagonist i heroikës kombëtare, duke kërkuar të bëhet fli për shqiptari. Ky ton kryengritës i zotëron të gjitha poezitë e dëshpërimit.
Figuracioni elementar i mbështetur në ambientin konkret, më shpesh në trajtën e krahasimit të zgjeruar, është karakteristik për të gjitha këngët atdhetare të Fishtës. Ky figuarcion shprehet me një gjuhë “mashkull” për të liruar energjinë e kundërshtimit deri në rebelim të përgjithshëm. Më rrallë ka abstraksion poetik, sidomos kur një figuracion “qiellor” shenjon përhershmëri shqiptare. Këto karakteristika këngën atdhetare të Fishtës e endin nga poli i lavdërimit në polin e dëshpërimit, nga niveli i himnizimit e urimit në nivelin e kryengritjes e të mallkimit, për ta bërë këtë një lirikë kryengritëse. Qëllimi i autorit është që rebelimi i tij poetik të bëhet rebelim i përgjithshëm.
Nji lule vjeshtet, e vënë në fund të librit Mrizi i Zanavet, është lirika më e fuqishme personale e Gjergj Fishtës. Poezia ka karakterin e vetërrëfimit dhe sintetizon idetë e lirikave të mëparshme duke i matur me veprimin, me jetën e me vdekjen e njeriut. Në këtë rast figuracioni ambiental krijon lidhjen tokë-qiell dhe e shpie mendimin nga fizika kah metafizika. Kjo poezi e provon veprimin jetësor me vdekjen për të arritur pavdekësinë. Kjo procedurë poetike dhe kjo ide është artikuluar me një ndieshmëri të lartë personale. Në këtë lirikë për herë të parë autori artikulohet si unë, simbol i të folurit poetik dhe i të ndodhurit “real”.
Një ton i zi elegjiak shpalon dhembjen për të dashurin e vdekur, dhembje që duket edhe në orkestrimin e pamjeve të jashtme të natyrës, ku vendin qendror e zë varri i shprishur. Qenia e dashur e humbur bëhet e amshueshme, kurse poeti ende mbetet qenie tokësore, prandaj dialogu ndërmjet tyre është një ndiesi e hollë që lidh dy botët. Ky dialog, në të vërtetë është një monolog i thellë i vetmisë e i dhembjes, që tanimë identifikohet me dhembjen personale të vetë poetit Fishta, i cili bën ushtrimet shpirtërore me shkrim duke kërkuar identitetin te i dashuri i humbur.
Poezia kap dramën e shkrimit artistik duke ndërtuar portretin e krijuesit që gjakon përjetësinë si shkallën e fundit të bashkimit me të dashurin, për të krijuar portretin e përbashkët në veprime të mira e të dobishme. Me këtë shkallë Fishta shpall programin e vet poetik dhe etik, që do të realizohet në vepra të mëvonshme letrare:
Atë herë un kangët kam me i ndertue kreshnike,
Me t’cillat botës un do t’ia lâ të shkrueme
Se shka vlejn armët besnike n’dorë t’Shqyptarit.
E me kangë t’mija 'i përmendár t’madhnueshem …
(Nji lule vjeshtet)
Krijimi i artit që jeton si përmendore e vetvetes është luftë kundër harrimit, rezonon Fishta në këtë lirikë të bukur. Ky është një gjakim i madhështisë dhe i përjetësisë. Poezia është një kacafytje ndërmjet jetës kalimtare dhe vdekjes si absolut, duke kërkuar shpëtimin në përjetësinë artistike, të mbetur trashëgimi për pasardhësit.
Poeti i ri në bisedë të ndieshme me alter egon e vet kalon imagjinativisht nëpër shkallët e jetës, vdekjes e të përjetësisë. Një projekt i besueshëm për autorin e thellësive të mendimit dhe për njeriun që dashuron të madhërishmen, çfarë ishte Gjergj Fishta.
Fishta në lirikën e vet, të cilën e çmonte si trajtën më të kultivuar të veprës së vet letrare, përdor vargun tetërrokësh shqip, po më dendur vargjet e tjera të letërsisë së kultivuar si shtatërrokëshin e njëmbëdhjetërrokëshin. Strofat e tij të preferuara janë katrena, më shpesh oktava, strofa safike e tingëllimi. Në këto kërkime këmbëngulëse të formës që shfaqin mjeshtrinë e tij poetike dalin ambiciet e tij krijuese. Mirëpo, fuqia e lirikës së tij mbetet përgjithnjë në emocionalitetin e veçantë, në elementaritetin e figurës, në gjuhën shqipe krejt të veçantë, që mund të quhet gjuhë e Fishtës. Ajo fuqi vullkanike, që derdhet në vargje, ai rebelim që lirikën e kthen në kryengritje, janë karakteristikat e para të lirikës së tij atdhetare, fetare apo personale, si te Mrizi i Zanavet si te Vallja e Parrizit.
4. Dramat e Fishtës
Poeti i madh epik e liriku Gjergj Fishta ka botuar nëntë tekste dramatike. Këto pjesë ai i cilëson formalisht si tragjedi apo poema melodramatike e këngë melodramatike. Tematika e tyre ose është marrë nga antikiteti hebraik apo grek ose është ngritur mbi çështje të mbrendshme shqiptare.
Melodramat e Fishtës janë vepra me qëllim më tepër edukues e arsimues të kombit dhe kanë një strukturë më të lirë dramatike. Në to zotëron qëllimi dhe qëndrimi i autorit, kërkesa për theksimin e idesë, kurse teksti më shumë është ekspresiv sepse ka tepër pak ndodhi e dramacitet. Këto forma nganjëherë duken si forma poetike të ndërtuara me një mozaik lirikash që shkëlqejnë. Kurse porositë e tyre ose artikulohen nëpërmjet mitologjisë shqiptare (orët, zanat) duke kërkuar një autenticitet kulturor dhe një thirrje për kultivim shpirtëror; ose nëpërmjet figurave të martiriziuara fetare për të arritur një porosi morale.
Përkah niveli i domethënieve, strukturës dhe vlerës dy veprat më të njohura dramatike të Fishtës janë Jerina ase mbretnesha e luleve dhe Juda Makabé.
Jerina, të cilën autori e shkroi një kohë të gjatë (e nisi më 1914 dhe e botoi më 1940) përmbledh në mënyrë të figuruar të gjitha idetë e melodramave të tjera me syzhe të botës shqiptare. Kjo vepër është një himn për bukurinë e për dashurinë në botën shqiptare, që mbështetet në një figuracion lirik (personazhet janë lule) dhe në një moralitet shqiptar të këngës ku dashuria këndohet vetëm nëpërmjet bukurisë. Vepra ka dhe një ton polemizues, sepse ishte shkruar për të përmbysur tezën e shfaqur serbe, se shqiptarët nuk dijnë t’i këndojnë dashurisë pa fyerje. Fishta provon të kundërtën me veprën e vet.
Në lojën e bukurisë, gjithë lulet e botës i mund Jerina, që është shqiptarja vetë, dhe shpallet mbretëreshë e luleve. Fishta himnizon deri në fund: para bukurisë së saj përkulen Homeri, Dante e Petrarka, kur e krahasojnë me heroinat e tyre të bukurisë: Helenën, Beatriçen, Laurën. Madje hyjneshat antike greke: Afrodita, Hera e Atena nuk grinden më për bukurinë, sepse ajo i takon Jerinës shqiptare të Fishtës.
Mëtesa e Fishtës në këtë vepër është e madhe: duke krahasuar personazhin shqiptar të bukurisë, të krijuar nga ai, me personazhe të tjera, ndërmjetshëm krahason krijuesin e saj me krijuesit e mëdhenj të botës letrare. Në anën tjetër gjithë teksti i saj do lexuar si alegori: krijimi i kultit të bukurisë e të dashurisë është një sprovë për agresivitetin e shëmtitë në botën shqiptare, të cilat i satirizon në vepra të tjera.
Vepra më e mirë dramatike e Gjergj Fishtës është tragjedia Juda Makabé, që temën e merr nga historia hebraike, po e lidh me aktualitetet shqiptare. Në këtë vepër trajtohet tema e atdhetarisë, sepse vetëm kështu duket sheshit madhështia e tragjiciteti i temës. Konfliktin e dramës e krijojnë personazhet kryesore: Juda Makabé, hero izraelit, Alkimi, kre i Izraelit dhe Bakides, kapidan i ushtrisë së Asirit, armike e Izraelit. Prifti, plak dhe Abneri 13-vjeçar janë personazhe të autorit, për të dëshmuar e për të vlerësuar të ndodhurat.
Në aktin e parë heroi Juda Makabé kthehet si fitues kundër armikut, turma e adhuron, e deklaron prijës dhe i brohorit me një zë: Rroftë sa malet Makabeu. Në këtë festë popullore i këndohet therorisë atdhetare me valle e solemnitet. Heroi ngritet në prijës dhe në sytë e popullit bëhet simbol i së drejtës. Por, pikërisht këtu nis të zhvillohet lufta për pushtet. Udhëheqësi Alkimi s’e duron triumfin e heroit Makabé:
Jo, Alkimi i mârrë nuk leu,
M’i a hanger kryet Atdheu,
thotë ai dhe nis punën e tij përmbysëse, duke synuar pushtetin nëpërmjet përçarjes së ushtarëve që bëhet me para, sepse rezonon ai: aty ku sundon paraja nuk ka as Atdhe as Zot.
Veprimi i Alkimit që tradhton në marrëveshje me armikun asiras Bakides, bëhet vepër në ndeshjen e parë ndërmjet dy ushtrive. Ushtarët e paguar nga Alkimi lëshojnë fushën e betejës, ikin pa i ndjekur kush. Juda Makabé mbetet i vetmuar, lufton, por edhe vritet në fushë të betejës. Pra, bie heroi kombëtar i tradhtuar nga prijësit e vendit.
Rënien e Judës, rënien e heroit kombëtar të tradhtuar nga të vetët, Prifti që përfaqëson dije e urti, e sheh si mallkim të përjetshëm për popullin, që do ta ndjekë ndër breza si një kob. Kështu teksti më i fuqishëm poetik i aktit të tretë të kësaj tragjedie janë mallkimet, që marrin përmasa kosmike, duke kaluar konvencat fetare. Këto janë mallkime morale, kosmike e njerëzore që përfundojnë në mallkime të përjetshme të popullit si fat historik e si kob. Mallkimet këtu dalin nga goja e Priftit, në trajtën e thirrjes së fundit të një zemre të plasur për vetëdijesim atdhetar, sepse aty ku nuk ka atdhe nuk mund të ketë as gjuhë as fe:
Mallkue frota e trathtarvet,
Qi Besë e Fé harrue,
Sot kombin kanë sharrue,
Koritë kanë fis e gjak.
…….
O Perendí, a’ ndjevet?
Trathtarët na lanë pa Atdhé,
E ti rri’ e gjuen m’errfé
Lisat nper male kot…!
……
O ju vise të Kananit,
Ju qi rritët trathtarë t’mallkue,
Shi as voesë mos raftë per jú:
Ju m’u bâshi gúr e krep!
Në tragjedinë Juda Makabé Fishta ka ndërtuar tipin e heroit tragjik, luftëtarit të lirisë, Judën, dhe tipin e tradhtarit që shitet për para e për pushtet të rrejshëm, Alkimin. Ideja e veprës është se populli që e zgjedh vetë prijsin e mandej e lë në fushë të betejës, populli të cilit luftëtarët e lirisë mund t’i blihen me para, nuk ka vetëdije atdhetare e shtetërore, nuk e ka dhe nuk e meriton lirinë. Për më tepër, është i mallkuar të mbetet në kurthat e në kthetrat e barbarisë. Kurse këngët heroike mbeten jo vetëm për ngushëllim, por si vetëdije për humbjet, që do të shndërrohen në plagë kolektive.
Tragjedia Juda Makabé është një vepër poetike me thurje dramatike, me një shprehje vullkanike të krijuesit. Format e vargut, trajtat poetike më të llojllojshme, me ritëm të rregullt e me rimë, e shtojnë kumbimin e fuqinë kur vihen në gojë të personazheve dhe kanë një pëlqim me situatat shpirtërore të folësit. Prandaj, ky tekst jo vetëm që është shkruar për t’u luajtur në skenë të teatrit, por është menduar edhe të lexohet me zë në vetmi.
Edhe pse të futura në një strukturë dramatike, shumë pjesë mund të lexohen si poezi të veçanta që artikulojnë një situatë, një ide apo një emocion. Kjo dëshmon se Fishta edhe në dramatikë është një poet i shpërthimeve vullkanike emocionale e mendimtare. Ai as këtu, në këtë gjini më neutrale e më reale, nuk mund t’i ikën temperamentit të vet krijues.
Përmbledhje
Gjergj Fishta për së gjalli është quajtur shkrimtar kombëtar dhe poeti më i madh epik i shekullit. Ai e ka zotëruar letërsinë shqipe në gjysmën e parë të shekullit.
Duke krijuar me Lahutën e Malcís epopenë kombëtare në shekullin tonë, ai është konsideruar edhe rilindasi i fundit. Mirëpo letërsia qëllimore e tij dhe një shtresë e fortë moralizimi e shpie në dy pole të kundërta të shkrimit: himnizues te Lahuta, kurse satirizues te Anzat e Parnasit e te Gomari i Babatasit. Në mesin e këtyre poleve vendoset lirika dhe dramatika e tij.
Përderisa në vepra epike Fishta ngreh kultin e vlerave të shqiptarit, duke kërkuar një Shqipëri të përhershme, në satira autori përmbys shfaqjet e veseve në aktualitet, duke pasur qëllim krijimin e shoqërisë autentike shqiptare.
Gjergj Fishta mendon se thelbi i jetës rrënjëse shqiptare ruhej te malësorët, ashtu si tharmi i gjuhës shqipe në të folurit e popullit. Duke u nisur nga këto dy burime vepra e tij letrare shfaqet si vepër arti e ngritur përmbi modelet e krijimtarisë popullore. Kjo mbështetje shtrihet në nivel të ngjarjeve, të shprehjeve e të figuracionit duke u shtrirë deri te mitologjitë popullore.
E gjithë vepra letrare e Fishtës është krijuar në vargje, prandaj ai trajtat e ndyshme të vargjeve, popullore apo tradicionale i krijon në varshmëri me temat e motivet e veprave.
Ndonëse shkroi forma të mëdha letrare me tema kombëtare, ku sundon tema e lirisë kolektive e etnike, Fishta sidomos në lirikë, shpaloi preokupime personale, po gjithnjë me një temperament vullkanik.
Gjergj Fishta për një gjysmë shekulli ishte figura zotëruese e letërsisë shqipe. Madje për të gjallë u kurorëzua me vlerësimin poet kombëtar. Ai është i pari shkrimtar i madh shqiptar që gjithë shekullin e vet krijues (1900-1940) e kaloi në Shkodër, asokohe kryeqytet kulturor i Shqipërisë. Fama e tij letrare nisi në fillim të shekullit, kurse arriti kulmin kah fundi i jetës së tij. Ai për të gjallë u bë një masë e madhështisë letrare shqipe, i njohur njësoj mbrenda vendit dhe jashtë, kudo ku lexohej e vlerësohej krijimtaria letrare shqipe.
Me përmbysjet ideologjike që bëri komunizmi në Shqipëri mbas vitit 1945, poeti kombëtar Gjergj Fishta u ndalua, u hoq vepra e tij nga qarkullimi letrar, u ndalua studimi i tij institucional, për të shkaktuar një nga vakuumet më të tmerrshme në kulturën kombëtare. Po ai u lexua tinëz dhe u mbajt në mend nga adhuruesit e veprës së tij.
Mbas ndryshimeve të viteve nëntëdhjetë Fishta u rikthye në letërsinë dhe në kulturën shqiptare, tanimë si i rigjetur në korpusin e plaguar të kësaj letërsie.
Zhvarrimi tinëz i tij në Shkodër më 1968 në valën e një çmendie të afetarizmit dhe rivarrimi i tij më 1996 vetëm rikrijojnë mitin për martirizimin e krijuesve shqiptarë, të ngjashëm me Pjetër Bogdanin.
Pra, Fishta në kulturën shqipe ka kaluar dy fazat ekstreme: të pranimit të përgjithshëm dhe të mohimit për një gjysmë shekulli. Kthimi i tij i ri është mundësi për vlerësimin e gjithanshëm.
Vepra e Fishtës në letërsinë e në kulturën shqiptare është e shumanshme. Në fushën e letërsisë, ku punoi dyzet vite, deri në ditët e vdekjes, krijoi një vepër të madhe në të gjitha gjinitë. Me Lahutën e Malcís, sa ishte gjallë u pagëzua “epiku më i madh i shekullit”, duke ndërtuar eposin shqiptar të shekullit 20. Me veprat satirike Anzat e Parnasit e Gomari i Babatasit u bë satiriku më i njohur i letërsisë shqipe. Dy librat e lirikave Mrizi i Zanavet e Vallja e Parrizit shqiptojnë tendosjen shpirtërore që ushqehet nga dashuria, revolta e dhembja për të kurorëzuar tematikën e vet në formulën e përsëritur “Atme e Fé”. Një kërkim të vazhdueshëm e bëri në fushë të dramatikës, që nga melodrama e deri te tragjedia, ku mbeten vepra që kujtohen Juda Makabé e Jerina ase Mbretnesha e Luleve.
Fishta është i njohur me esetë e studimet për çështje të etnopsikologjisë e të kulturës tradicionale shqipe, për probleme estetike të artit dhe për kulturën autentike shqiptare. Dallohet Parathanja e Kanunit të Lekë Dukagjinit, në të cilën bën një tipologji të kulturës shqiptare në gjirin e kulturave të tjera botërore.
Fishta shkroi një tip të veçantë të prozës, në fillim udhëpërshkruese e më vonë një shkrim dëshmues dhe komentues, pra eseistik.
Gjergj Fishta është protagonist i kulturës e i shoqërisë shqiptare të kohës së vet. Qe bashkëthemelues i shoqërisë Bashkimi në Shkodër (1899), që punoi për shqipen e përbashkët, fjalorin, alfabetin, dhe botoi libra me vlerë kombëtare. Ishte kryetar i Komisionit të Alfabetit shqip në Kongresin e Manastirit (1908).
Fishta është drejtori i parë shqiptar i Shkollës Françeskane në Shkodër, ku futi shqipen si gjuhë mësimi, punoi në themelimin e “Komisisë letrare” (1916) dhe është themelues i Liceut Françeskan në Shkodër (1921). Punoi për themelimin e teatrit kombëtar.
Më 1913 themeloi revistën e famshme Hylli i Dritës, të cilën e drejtoi deri në vdekje; një nga revistat më të njohura shqiptare. Themeloi fletoren politike-letrare Posta e Shqypnís (1916), që doli dy vite rresht, dy herë në javë.
Ishte deputet i Shkodrës në Parlamentin e parë shqiptar dhe nënkryetar i tij. Përfaqësues i Shqipërisë në Konferencën e Parisit (1919) dhe përfaqësues i Shqipërisë në Konferencat ndërballkanike më 1930 e 1931.
Ky poet i madh e veprimtar i shqiptarisë gjatë gjithë jetës punoi për kombin dhe vendin duke jetuar në të. Lidhja e përhershme me ambientin e jetës shqiptare, ashtu si dhe përkushtimi shpirtëror i atit françeskan, i vunë përgjithnjë vulën tipit të artit të tij dhe përkushtimit të tij. Ai kishte dashurinë e zjarrtë të Rilindësit për vendin, por jo mallin e mërgimtarit që këndon duke himnizuar, prandaj mbrenda vetes rriste fuqinë vullkanike kundrejt fenomeneve e paraqitjeve të këqija të botës shqiptare. Ai u bë një kritikues i ashpër i realiteteve duke e kthyer artin e vet në tehun qëllimor të satirës, duke prekur fenomene të individit, po dhe të shoqërisë. Prandaj, shprehja e tij dhe poezia e tij janë cilësuar si copë e atdheut, poezi e elementaritetit kombëtar.
Gjergj Fishta me veprën e vet krijuese kërkonte shqiptarin e përjetshëm duke kritikuar shqiptarin e përditshëm dhe u bë një moralizator i madh. Në këtë mënyrë lidhi dy periudha të letërsisë shqipe duke u bërë protagonist i të dyjave. Urimi e mallkimi që ndjekin njëri tjetrin në veprat e tij zbulojnë kontrastin e madh të këtyre dy përkatësive krijuese: himnizuese e kritike njëherësh.
2. Epi Lahuta e Malcís
Gjergj Fishta, ndonëse botonte shkrime të tjera letrare, gjatë gjithë shekullit të vet krijues punoi në kryeveprën poetike Lahuta e Malcís (1905-1937). Biografët e tij tregojnë se edhe mbas botimit të plotë të veprës më 1937, autori punonte më tutje në tekstin e saj. Bleni I i veprës me pesë këngë u botua në Zarë më 1905 me të hollat që i kishte dërguar Faik Konica. Një vit më vonë u botua bleni II me katër këngë, e kështu në rrjedhë të viteve deri në botimin përfundimtar me 30 këngë.
Vepra epike Lahuta e Malcís, me synimin të bëhet epope kombëtare, kapërcen stilin baladesk të De Radës dhe tregimin historik të Naimit, duke u derdhur me një vrull epik e dramatik. Meqë vepra u shkrua për një kohë të gjatë, ajo nuk ka të njëjtën fuqi te secila këngë veç e veç, ashtu si nuk ka dhe një strukturë të lidhur kontinuitive. Autori në variantin përfundimtar krijoi një renditje të tillë të këngëve që sugjeroi një kronologji të ngjarjeve, që rrokin ndodhitë shqiptare nga gjysma e shekullit 19 deri në pavarësinë e Shqipërisë dhe Konferencën e Londrës më 1913. Kjo është një përpjekje për të sugjeruar bazën historike të eposit shqiptar, poashtu dhe një strukturë të lidhur epike të veprës. Mirëpo, ky është vetëm sugjerim dhe synim i autorit.
Epopeja Lahuta e Malcís përshkruan luftërat e dy brezave, mirëpo këngët e saj më tepër tregojnë ngjarje të veçanta. Ajo nuk është një poemë që ka një veprim kryesor dhe një hero kryesor, siç janë eposet e mëdha. Heronjtë e Lahutës janë të shumtë: Oso Kuka, Marash Uci, Dedë Gjo Luli, Tringa, Abdyl Frashëri, Ali Pashë Gucia, që funksionalisht në vepër janë të ngjashëm, se kanë veçantitë e heroizmit shqiptar.
Vepra nis me këndimin e heroizmave shqiptare për të mbrojtur tokat e veta nga sulmet malazeze, të përqendruara në Shqipërinë e Veriut, mirëpo vjen duke u zgjeruar në hapësirë dhe në kohë për të kapur ndodhitë e cilësitë shqiptare. Vepra nis me trajtimin e një krahine, për t’u zgjeruar në tërësinë etnike shqiptare; nis me trajtimin e burrnisë së një ambienti për të arritur te koncepti i kombit.
Në këtë mënyrë Lahuta e Malcís bëhet vepër për himnizimin e përhershmërive shqiptare, apo projekt i idealitetit dhe i dëshirës shqiptare të Gjergj Fishtës, që nuk kufizohet në zona kohe as hapësire. Duke marrë karakteristikat krejt kombëtare vepra ngritet në nivelin e eposit kombëtar: me mbështetjen në jetën autentike, në ambientimet reale e fantastike të mendësisë shqiptare dhe me kërkimin e modelit të shkrimit që mbështetet në letërsinë popullore shqiptare.
Pa marrë parasysh mbështetjen në modelet krijuese të letërsisë popullore, Lahuta është një vepër e kulluar autoriale. Edhe përgjasimi me këto modele apo tejkalimi e transformimi i tyre hyjnë në rrafshin e krijimit artistik të Fishtës.
Vepra mbështetet në tri tipe këngësh: 1) historike, si Vranina, Kongresi i Berlinit, Lidhja e Prizrenit, Lufta e Ballkanit, Konferenca e Londonit, ku ka referenca te këngët historike; 2) kreshnike, me shpërthimet krijuese imagjinative, që shpien te referencat e ciklit të kreshnikëve apo te këngët baladike dhe 3) autoriale, si Patër Gjoni apo Tringa, që artikulojnë imagjinimet e poetit edhe kur mbështeten në paratekstet baladike, duke i transformuar ato në stilin vetjak.
Në rastin e parë kënga jep ndodhinë historike dhe mbështetjen në kohë, në rastin e dytë fantazia krijuese ngritet mbi korpusin dhe mbi mitologjinë shqiptare (Orët, Zanat, Dragojt), në rastin e tretë punon sa fantazia e autorit, poaq edhe ideologjia e tij autoriale që hyn në strukturën e veprës në trajtën e porosisë përfundimtare. Ky tip i krijimit i prek edhe vetë heronjtë e veprës, mënyrën e ndërtimit të tyre. Prandaj, përballë një Oso Kuke të patrembur, të gatshëm deri në vetëflijim për atdheun, që është një model popullor i therorisë shqiptare, shfaqet Abdyl Frashëri si hero i ideologjisë kombëtare, apo Naim Beu (Frashëri) si hero i kulturës shqiptare (që shfaqet pikërisht në këngën autoriale të Patër Gjonit), apo Tringa, që bashkë me flijimin për atdheun shpalon një bukuri, dashuri, virgjinitet e pafajsi, e cila është pëfundimisht një krijim poetik thjesht i autorit Gjergj Fishta.
Lahuta e Malcís është një vepër epike me një ndërtim të mbrendshëm dramatik ku spikasin veprimet, dialogu, përshkrimi i shkurtë, dhe gjuha e folur e kthyer në gjuhë të shkruar që ka shenjat e emocionalitetit të folësit, të afrueshme me karakterin e personazheve. Duke iu përmbajtur këtij modeli dhe këtij stili Fishta shtin në tekstin e vet format e dendura apo të shkurtra të letërsisë gojore, jo si citat, por si mbindërtim, zakonisht e më fuqishëm në trajtën e urimeve e të mallkimeve.
Kaleshan e sy-pergjakun,
Mje m’sylah e ka mystakun;
Ushton mali, thonë, kur t’flase,
Dridhet fusha kah t’vikase;
E kah t’dredhë t’rrebtë tagân’,
Thue se rrfeja shkrepë per anë:
Burrë kaprroç e trim si zana,
Thonë me kmishë e bâni nâna;
Edhè, thonë, ká lé drangue,
Pse trí zêmra i kan qillue.
Në anën tjetër hiperbola është figura zotëruese e përshkrimit të ngjarjeve, ashtu si e përshkrimit të pamjes së personazheve. Hiperbola është e ndërtuar gjithmonë mbi një krahasim, pra me bazë në krahasim.
Hukubet Zoti e kish falun
Tri pllam buzen kishte pasun
Kish pas’ veshin sa 'i zhgun burri
Sa dy vet’ me te me u mblue…
Faqet më tronditëse të Lahutës së Malcís janë ato ku bashkohen e harmonizohen veprimet epike me shpërthimet lirike dhe lirinë imagjinative të autorit duke krijuar një dramaticitet të paparë në letrat shqipe. E tillë është tufa e këngëve që lidhet me heroinën letrare të Tringës. Aty janë të bashkuara idealitetet fishtjane: trimëria e atdhetaria deri në flijim; bukuria dhe njomësia që rrezatojnë dashurinë; projektimet morale për femrën shqiptare dhe tragjicitetin e saj. Të gjitha këto lidhen me një orkestrim të habitshëm e të magjishëm të natyrës.
Ky projektim ideal dhe idealizues i Fishtës shpreh të vërtetën se fuqinë më të madhe lirike Fishta e derdhi në veprat e veta epike, sepse atje kishte mundësi që në një ambient shqiptar impersonal të projektonte shpërthimet personale, si karakteristika të lirikës.
Këtë impersonalitet ai e ngreh dhe e përgjithëson duke e bërë botë shqiptare, pikërisht duke u mbështetur në modelin apo në paratekstin e Kangës së Gjergj Elez Alisë, tash të mbindërtuar me fuqinë krijuese të autorit të madh. Këtu tash është veprimi invers, i sëmuri (vëllai) vdes dhe është (motra) Tringa, që e mbron nderin, pragun, bukurinë e vet të paprekur-virgjërinë dhe si e tillë, në botën poetike të Fishtës, i dorëzohet jo vdekjes po pavdekësisë.
Ajo që ngjet më tutje me Tringën, në prospektivë dhe në retrospektivë, është endje në botën e mitologjisë shqiptare të zgjedhjes fishtjane: ajo është në duar të simotrave të veta, zanave.
Cikli i këngëve për Tringën zbulon mënyrën e krijimit të Fishtës në Lahutë dhe vetë mënyrën e ndërtimit të Lahutës, si kalohet nga ngjarja, ndodhia reale, nëpërmjet një frymëzimi lirik krijues autorial, në shkallën e përgjithësimit dhe të idealitetit. Kjo është mënyra e zgjedhjes së situatës autentike shqiptare, për ta ngritur atë në nivelin e përjetësisë, që është kërkesë morale jetësore dhe artistike e krijuesit të madh.
Një portretim i tillë moral e i bukurisë, duke u ndërtuar me figuracionin autentik gjendet pikërisht te personazhi i Tringës.
Ardhun shtatit si “breshana”,
Synin hyll, ballin si hana,
Dishka njethë si molla m’rrêm,
Si ajo lulja shperthye m’gêm:
Qi ke dalë m’ká ashtû te dera,
Sikur bân me çilë prendvera;
Sikur bân dielli me dalë
Neper aha, brej e halë:
Se per lila e karajfila,
Per zymyla e per bylbyla,
E per gurra neper curra:
P’r ato hije neper vrrije,
P’r ato flutra neper zalle;
Pasha Orë e Shtozavalle,
Pasha t’rijt e pasha veren,
Per sa bjeshkë e lule bleren,
Mâ fisnike 'i vashë s’e ké
Kryevepra e Gjergj Fishtës, Lahuta e Malcís, është e papërsëritshme në letërsinë shqipe për shprehjen në mënyrë të sistemuar të qenësisë shqiptare dhe për shprehjen gjuhësore letrare me pasuri të leksikut me figurën e moralitetin e saj të provuar si dëshmi e jetës në gjuhë. Vargu i veprës, një tetërrokësh, i përgjasuar me vargun më të njohur popullor shqip, nuk është vetëm ky që e bëri veprën kaq të popullarizuar që në nismë.
Kjo vepër ka një histori të gjatë të shkrimit e të leximit që kanë ndikuar në njëra tjetrën. Është e ditur që Fishta kishte më tepër ambicie me lirikat dhe format e saja artistike. Madje këngët e para të Lahutës i botoi si këngë popullore. Po lexuesi shqiptar i priti këto më fuqishëm se krijimet e tjera të tij. Në këtë mënyrë shija e lexuesit, tani si kërkesë e ambientit, u bë frymëzim i ri për vazhdimin dhe mbarimin e veprës. Është ky një interkomunikim i krijuesit me lexuesin në procesin e krijimit, duke u përpjekur t’i ngjajnë njëri tjetrit. Kjo e bëri veprën popullore. Po, poeti i madh nuk do t’ishte i tillë nëse nuk do të tejkalonte shijen e kohës. Ai vetëm gjeti modelin e komunikimit, kurse qenësitë shqiptare janë të tij, e Lahutën e Malcís e bëjnë të pavdekshme.
3. Lirika e kryengritjes
Në pajtim me formulën shpirtërore të artit të tij “Atme e Fé”, Gjergj Fishta lirikat i përmbledh në dy librat Mrizi i Zanavet e Vallja e Parrizit. Në librin e parë përfshihen vjershat atdhetare kurse në të dytin vjershat më tepër me frymë fetare dhe me përdegëzime metafizike e personale.
Në librin Mrizi i Zanavet autori këndon atdheun në disa variante: si dashuri deri në adhurimtari, si ankth e klithmë dhe si përhershmëri morale. Së fundi të gjitha këto i përmbledh në një lirikë personale.
Varianti himnizues hap kreun e librit me një tufë poezish ku lavdërohet atdheu fizik, trashëgimia morale e tij, etosi i traditës shqiptare. Autori këndon i ngazëllyer me një solemnitet të pazakonshëm Shqipërinë, Gjuhën shqipe, Flamurin shqiptar.
Edhè hâna do t’a dije,
Edhè dielli do t’két pá,
Se per qark ksaj rrokullije,
Si Shqypnija 'i vend nuk ká!
(Shqypnija)
Ky himnizim i vendit kalon kohë e hapësirë, duke u shprehur me figura të amshimit, kurse vendi merr karakterin e përsosjes morale e fizike për t’u përcaktuar me figurën e madhe Eden i Ballkanit.
Kjo valë e lavdërimit tani kalon në fushën shpirtërore të identitetit të shqiptarëve, te Gjuha shqipe, bukuria dhe fuqia e saj mahnitëse:
Porsi kanga e zogut t’veres,
Qi vallzon n’blerim të Prillit;
Porsi i ambli flladi i eres,
Qi lmon gjit e drandofillit:
Porsi vala e bregut t’detit,
Porsi gjâma e rrfés zhgjetare,
Porsi ushtima e njij termetit,
Njashtû â’ gjuha e jonë shqyptare.
(Gjuha shqipe)
Kështu autori lidh figurat e holla lirike me figurat trazuese e dramatike përbrenda zjarmisë së portretimit të gjuhës shqipe, duke nxjerrë në pah konceptin e vet për gjuhën shqipe dhe gjuhën e poezisë së vet. Në këtë portret të mbrendshëm më shumë duket pikëpamja e Fishtës për veçantitë e veta poetike që njësohen me karakterin e gjuhës amtare. Prandaj, tingëllon i fuqishëm mallkimi për ata që nuk e duan e nuk e njohin këtë vlerë.
Himnin e flamurit kombëtar e nis me figurat e bekimit të famshëm fishtjan:
Porsi fleta e Êjllit t’Zotit
Po rreh flamuri i Shqypnís,
për ta vazhduar me refrenin e botës reale, e cila mbështetet në figurën tani madhështore e tronditëse, me fuqinë e jetës:
Bini, Toskë, ju, bini Gegë!
Si dy rrfé, qi shkojnë tue djegë!
(Himni i Flamurit Kombëtar)
Për konceptin e Fishtës Shqipëri e lirë do të thotë Shqipëri etnike, prandaj edhe në këndimin e tij kalon nga idealitetet në rrafshet reale të shoqërisë. Atëherë kënga e urimit kthehet në këngë të mallkimit, kënga kthehet në vaj. Në qoftë se urimet e tij shqiptare lidhen me një idealitet e me një përhershmëri, mallkimet lidhen me një realitet e konkretësi jetësore. Pavarësia e Shqipërisë nuk solli Shqipëri etnike, të cilën frymëzimi poetik i këtij shqiptari e pranoi si një plagë pa shërim. Të këtij disponimi janë këngët e dëshpërimit, që me fuqinë e vet ua kalojnë këngëve të lavdërimit dhe dëshmojnë se në artin e Fishtës, aty ku shpërthen emocioni, realja del mbi idealen.
Poezitë 28 Nanduer 1913, Nji gjamë desprimit, Surgite, mortui! (Çohi të dekun!) janë lirikat më dramatike atdhetare të këtij poeti, ku thuren përnjëherësh idealet e prishura, ankthi, kushtrimet, thirrjet, dëshpërimi ndaj të huajve që shprehet si mallkim. Në të tri rastet hyrjet në vjersha janë mjeshtërore, me ngarkesa emocionale e përqendrim kuptimor maksimal.
Poezia e parë nis me vargun:
Oj zanë t’këndojm… t’vajtojm, deshta me thânun
që është ndoshta vargu më tragjik i Fishtës, i ndarë në mes me tri pikat e heshtjes, ku ndahet përgjysmë kënga me vajin për Shqipërinë e ndarë më 1912. Zana, si alter ego (vetë e dytë) e poetit është shoqëruesja në këtë tmerr.
Poezia e dytë nis me vargun:
Mbaroi Malcija! Lekë mâ sot nuk ká
që është britmë për humbjen e konceptit të vendit e të trimërisë. Malësi e Lekë, janë figurat themelore të trimërisë e të guximit që ishte ngritur si kult i shqiptarisë në Lahutën e Malcís. Me parashenjat e veta sociale Fishta mendon se aty ku liria mbrohet me guxim, e guximi është tretur, humbja merr përmasat tragjike kombëtare.
Poezia e tretë nis me vargun:
Shqyptarë, a ndiet? Europa mrrutë e ndyt…
Kujt i thërret Fishta këtu? I thërret të vdekurit, sepse heronjtë kanë vdekur apo të gjallët janë të vdekur. Ironia e tij është therrëse dhe e dyfishtë. Kjo bëhet më e qartë në vargje të mëvonshme:
T’u biejë nder mend, se fort mâ e rand âsht thêmra:
E shkjaut kokëtrashë, se guri i vorrit m’krye.
E gjithë poezia është shkruar me thirrje për humbjet e tokave shqiptare dhe thirrje për zgjim, duke e ngritur në kult flijimin për atdheun, e në këtë valë të kërkesave, vetë autori don të bëhet protagonist i heroikës kombëtare, duke kërkuar të bëhet fli për shqiptari. Ky ton kryengritës i zotëron të gjitha poezitë e dëshpërimit.
Figuracioni elementar i mbështetur në ambientin konkret, më shpesh në trajtën e krahasimit të zgjeruar, është karakteristik për të gjitha këngët atdhetare të Fishtës. Ky figuarcion shprehet me një gjuhë “mashkull” për të liruar energjinë e kundërshtimit deri në rebelim të përgjithshëm. Më rrallë ka abstraksion poetik, sidomos kur një figuracion “qiellor” shenjon përhershmëri shqiptare. Këto karakteristika këngën atdhetare të Fishtës e endin nga poli i lavdërimit në polin e dëshpërimit, nga niveli i himnizimit e urimit në nivelin e kryengritjes e të mallkimit, për ta bërë këtë një lirikë kryengritëse. Qëllimi i autorit është që rebelimi i tij poetik të bëhet rebelim i përgjithshëm.
Nji lule vjeshtet, e vënë në fund të librit Mrizi i Zanavet, është lirika më e fuqishme personale e Gjergj Fishtës. Poezia ka karakterin e vetërrëfimit dhe sintetizon idetë e lirikave të mëparshme duke i matur me veprimin, me jetën e me vdekjen e njeriut. Në këtë rast figuracioni ambiental krijon lidhjen tokë-qiell dhe e shpie mendimin nga fizika kah metafizika. Kjo poezi e provon veprimin jetësor me vdekjen për të arritur pavdekësinë. Kjo procedurë poetike dhe kjo ide është artikuluar me një ndieshmëri të lartë personale. Në këtë lirikë për herë të parë autori artikulohet si unë, simbol i të folurit poetik dhe i të ndodhurit “real”.
Një ton i zi elegjiak shpalon dhembjen për të dashurin e vdekur, dhembje që duket edhe në orkestrimin e pamjeve të jashtme të natyrës, ku vendin qendror e zë varri i shprishur. Qenia e dashur e humbur bëhet e amshueshme, kurse poeti ende mbetet qenie tokësore, prandaj dialogu ndërmjet tyre është një ndiesi e hollë që lidh dy botët. Ky dialog, në të vërtetë është një monolog i thellë i vetmisë e i dhembjes, që tanimë identifikohet me dhembjen personale të vetë poetit Fishta, i cili bën ushtrimet shpirtërore me shkrim duke kërkuar identitetin te i dashuri i humbur.
Poezia kap dramën e shkrimit artistik duke ndërtuar portretin e krijuesit që gjakon përjetësinë si shkallën e fundit të bashkimit me të dashurin, për të krijuar portretin e përbashkët në veprime të mira e të dobishme. Me këtë shkallë Fishta shpall programin e vet poetik dhe etik, që do të realizohet në vepra të mëvonshme letrare:
Atë herë un kangët kam me i ndertue kreshnike,
Me t’cillat botës un do t’ia lâ të shkrueme
Se shka vlejn armët besnike n’dorë t’Shqyptarit.
E me kangë t’mija 'i përmendár t’madhnueshem …
(Nji lule vjeshtet)
Krijimi i artit që jeton si përmendore e vetvetes është luftë kundër harrimit, rezonon Fishta në këtë lirikë të bukur. Ky është një gjakim i madhështisë dhe i përjetësisë. Poezia është një kacafytje ndërmjet jetës kalimtare dhe vdekjes si absolut, duke kërkuar shpëtimin në përjetësinë artistike, të mbetur trashëgimi për pasardhësit.
Poeti i ri në bisedë të ndieshme me alter egon e vet kalon imagjinativisht nëpër shkallët e jetës, vdekjes e të përjetësisë. Një projekt i besueshëm për autorin e thellësive të mendimit dhe për njeriun që dashuron të madhërishmen, çfarë ishte Gjergj Fishta.
Fishta në lirikën e vet, të cilën e çmonte si trajtën më të kultivuar të veprës së vet letrare, përdor vargun tetërrokësh shqip, po më dendur vargjet e tjera të letërsisë së kultivuar si shtatërrokëshin e njëmbëdhjetërrokëshin. Strofat e tij të preferuara janë katrena, më shpesh oktava, strofa safike e tingëllimi. Në këto kërkime këmbëngulëse të formës që shfaqin mjeshtrinë e tij poetike dalin ambiciet e tij krijuese. Mirëpo, fuqia e lirikës së tij mbetet përgjithnjë në emocionalitetin e veçantë, në elementaritetin e figurës, në gjuhën shqipe krejt të veçantë, që mund të quhet gjuhë e Fishtës. Ajo fuqi vullkanike, që derdhet në vargje, ai rebelim që lirikën e kthen në kryengritje, janë karakteristikat e para të lirikës së tij atdhetare, fetare apo personale, si te Mrizi i Zanavet si te Vallja e Parrizit.
4. Dramat e Fishtës
Poeti i madh epik e liriku Gjergj Fishta ka botuar nëntë tekste dramatike. Këto pjesë ai i cilëson formalisht si tragjedi apo poema melodramatike e këngë melodramatike. Tematika e tyre ose është marrë nga antikiteti hebraik apo grek ose është ngritur mbi çështje të mbrendshme shqiptare.
Melodramat e Fishtës janë vepra me qëllim më tepër edukues e arsimues të kombit dhe kanë një strukturë më të lirë dramatike. Në to zotëron qëllimi dhe qëndrimi i autorit, kërkesa për theksimin e idesë, kurse teksti më shumë është ekspresiv sepse ka tepër pak ndodhi e dramacitet. Këto forma nganjëherë duken si forma poetike të ndërtuara me një mozaik lirikash që shkëlqejnë. Kurse porositë e tyre ose artikulohen nëpërmjet mitologjisë shqiptare (orët, zanat) duke kërkuar një autenticitet kulturor dhe një thirrje për kultivim shpirtëror; ose nëpërmjet figurave të martiriziuara fetare për të arritur një porosi morale.
Përkah niveli i domethënieve, strukturës dhe vlerës dy veprat më të njohura dramatike të Fishtës janë Jerina ase mbretnesha e luleve dhe Juda Makabé.
Jerina, të cilën autori e shkroi një kohë të gjatë (e nisi më 1914 dhe e botoi më 1940) përmbledh në mënyrë të figuruar të gjitha idetë e melodramave të tjera me syzhe të botës shqiptare. Kjo vepër është një himn për bukurinë e për dashurinë në botën shqiptare, që mbështetet në një figuracion lirik (personazhet janë lule) dhe në një moralitet shqiptar të këngës ku dashuria këndohet vetëm nëpërmjet bukurisë. Vepra ka dhe një ton polemizues, sepse ishte shkruar për të përmbysur tezën e shfaqur serbe, se shqiptarët nuk dijnë t’i këndojnë dashurisë pa fyerje. Fishta provon të kundërtën me veprën e vet.
Në lojën e bukurisë, gjithë lulet e botës i mund Jerina, që është shqiptarja vetë, dhe shpallet mbretëreshë e luleve. Fishta himnizon deri në fund: para bukurisë së saj përkulen Homeri, Dante e Petrarka, kur e krahasojnë me heroinat e tyre të bukurisë: Helenën, Beatriçen, Laurën. Madje hyjneshat antike greke: Afrodita, Hera e Atena nuk grinden më për bukurinë, sepse ajo i takon Jerinës shqiptare të Fishtës.
Mëtesa e Fishtës në këtë vepër është e madhe: duke krahasuar personazhin shqiptar të bukurisë, të krijuar nga ai, me personazhe të tjera, ndërmjetshëm krahason krijuesin e saj me krijuesit e mëdhenj të botës letrare. Në anën tjetër gjithë teksti i saj do lexuar si alegori: krijimi i kultit të bukurisë e të dashurisë është një sprovë për agresivitetin e shëmtitë në botën shqiptare, të cilat i satirizon në vepra të tjera.
Vepra më e mirë dramatike e Gjergj Fishtës është tragjedia Juda Makabé, që temën e merr nga historia hebraike, po e lidh me aktualitetet shqiptare. Në këtë vepër trajtohet tema e atdhetarisë, sepse vetëm kështu duket sheshit madhështia e tragjiciteti i temës. Konfliktin e dramës e krijojnë personazhet kryesore: Juda Makabé, hero izraelit, Alkimi, kre i Izraelit dhe Bakides, kapidan i ushtrisë së Asirit, armike e Izraelit. Prifti, plak dhe Abneri 13-vjeçar janë personazhe të autorit, për të dëshmuar e për të vlerësuar të ndodhurat.
Në aktin e parë heroi Juda Makabé kthehet si fitues kundër armikut, turma e adhuron, e deklaron prijës dhe i brohorit me një zë: Rroftë sa malet Makabeu. Në këtë festë popullore i këndohet therorisë atdhetare me valle e solemnitet. Heroi ngritet në prijës dhe në sytë e popullit bëhet simbol i së drejtës. Por, pikërisht këtu nis të zhvillohet lufta për pushtet. Udhëheqësi Alkimi s’e duron triumfin e heroit Makabé:
Jo, Alkimi i mârrë nuk leu,
M’i a hanger kryet Atdheu,
thotë ai dhe nis punën e tij përmbysëse, duke synuar pushtetin nëpërmjet përçarjes së ushtarëve që bëhet me para, sepse rezonon ai: aty ku sundon paraja nuk ka as Atdhe as Zot.
Veprimi i Alkimit që tradhton në marrëveshje me armikun asiras Bakides, bëhet vepër në ndeshjen e parë ndërmjet dy ushtrive. Ushtarët e paguar nga Alkimi lëshojnë fushën e betejës, ikin pa i ndjekur kush. Juda Makabé mbetet i vetmuar, lufton, por edhe vritet në fushë të betejës. Pra, bie heroi kombëtar i tradhtuar nga prijësit e vendit.
Rënien e Judës, rënien e heroit kombëtar të tradhtuar nga të vetët, Prifti që përfaqëson dije e urti, e sheh si mallkim të përjetshëm për popullin, që do ta ndjekë ndër breza si një kob. Kështu teksti më i fuqishëm poetik i aktit të tretë të kësaj tragjedie janë mallkimet, që marrin përmasa kosmike, duke kaluar konvencat fetare. Këto janë mallkime morale, kosmike e njerëzore që përfundojnë në mallkime të përjetshme të popullit si fat historik e si kob. Mallkimet këtu dalin nga goja e Priftit, në trajtën e thirrjes së fundit të një zemre të plasur për vetëdijesim atdhetar, sepse aty ku nuk ka atdhe nuk mund të ketë as gjuhë as fe:
Mallkue frota e trathtarvet,
Qi Besë e Fé harrue,
Sot kombin kanë sharrue,
Koritë kanë fis e gjak.
…….
O Perendí, a’ ndjevet?
Trathtarët na lanë pa Atdhé,
E ti rri’ e gjuen m’errfé
Lisat nper male kot…!
……
O ju vise të Kananit,
Ju qi rritët trathtarë t’mallkue,
Shi as voesë mos raftë per jú:
Ju m’u bâshi gúr e krep!
Në tragjedinë Juda Makabé Fishta ka ndërtuar tipin e heroit tragjik, luftëtarit të lirisë, Judën, dhe tipin e tradhtarit që shitet për para e për pushtet të rrejshëm, Alkimin. Ideja e veprës është se populli që e zgjedh vetë prijsin e mandej e lë në fushë të betejës, populli të cilit luftëtarët e lirisë mund t’i blihen me para, nuk ka vetëdije atdhetare e shtetërore, nuk e ka dhe nuk e meriton lirinë. Për më tepër, është i mallkuar të mbetet në kurthat e në kthetrat e barbarisë. Kurse këngët heroike mbeten jo vetëm për ngushëllim, por si vetëdije për humbjet, që do të shndërrohen në plagë kolektive.
Tragjedia Juda Makabé është një vepër poetike me thurje dramatike, me një shprehje vullkanike të krijuesit. Format e vargut, trajtat poetike më të llojllojshme, me ritëm të rregullt e me rimë, e shtojnë kumbimin e fuqinë kur vihen në gojë të personazheve dhe kanë një pëlqim me situatat shpirtërore të folësit. Prandaj, ky tekst jo vetëm që është shkruar për t’u luajtur në skenë të teatrit, por është menduar edhe të lexohet me zë në vetmi.
Edhe pse të futura në një strukturë dramatike, shumë pjesë mund të lexohen si poezi të veçanta që artikulojnë një situatë, një ide apo një emocion. Kjo dëshmon se Fishta edhe në dramatikë është një poet i shpërthimeve vullkanike emocionale e mendimtare. Ai as këtu, në këtë gjini më neutrale e më reale, nuk mund t’i ikën temperamentit të vet krijues.
Përmbledhje
Gjergj Fishta për së gjalli është quajtur shkrimtar kombëtar dhe poeti më i madh epik i shekullit. Ai e ka zotëruar letërsinë shqipe në gjysmën e parë të shekullit.
Duke krijuar me Lahutën e Malcís epopenë kombëtare në shekullin tonë, ai është konsideruar edhe rilindasi i fundit. Mirëpo letërsia qëllimore e tij dhe një shtresë e fortë moralizimi e shpie në dy pole të kundërta të shkrimit: himnizues te Lahuta, kurse satirizues te Anzat e Parnasit e te Gomari i Babatasit. Në mesin e këtyre poleve vendoset lirika dhe dramatika e tij.
Përderisa në vepra epike Fishta ngreh kultin e vlerave të shqiptarit, duke kërkuar një Shqipëri të përhershme, në satira autori përmbys shfaqjet e veseve në aktualitet, duke pasur qëllim krijimin e shoqërisë autentike shqiptare.
Gjergj Fishta mendon se thelbi i jetës rrënjëse shqiptare ruhej te malësorët, ashtu si tharmi i gjuhës shqipe në të folurit e popullit. Duke u nisur nga këto dy burime vepra e tij letrare shfaqet si vepër arti e ngritur përmbi modelet e krijimtarisë popullore. Kjo mbështetje shtrihet në nivel të ngjarjeve, të shprehjeve e të figuracionit duke u shtrirë deri te mitologjitë popullore.
E gjithë vepra letrare e Fishtës është krijuar në vargje, prandaj ai trajtat e ndyshme të vargjeve, popullore apo tradicionale i krijon në varshmëri me temat e motivet e veprave.
Ndonëse shkroi forma të mëdha letrare me tema kombëtare, ku sundon tema e lirisë kolektive e etnike, Fishta sidomos në lirikë, shpaloi preokupime personale, po gjithnjë me një temperament vullkanik.
No comments:
Post a Comment