NGA: JEAN-LOUIS GOURAUD
Ka deklarata dashurie që përmbajnë disa rreshta, madje disa fjalë. Ajo që Helena Kadare i adreson sot bashkëshortit të saj, shkrimtarit të shquar shqiptar, është kaq e gjerë, saqë nuk e ka të lehtë të shpalosë gjithçka, madje edhe në shtatëqind e pesëdhjetë faqet e dendura të një libri që sapo është botuar nën një titull të bukur - huazuar nga një poezi e bashkëshortit të saj - "Kohë e pamjaftueshme". (Fayard)
Është e vërtetë që ky libër nuk është thjesht një deklaratë dashurie: ai është një përjetim i gjithë jetës së një çifti - gati një gjysmëshekull - gjithë jeta e marrëdhënieve intime me një njeri të veçantë. I veçantë, që nuk do të thotë i përsosur.
Përkushtimi që ka Helena për bashkëshortin e saj nuk është i verbër. Ismail Kadare, edhe pse është një gjeni, autor i një vepre ndërmjet më të rëndësishmeve të letërsisë botërore të shekullit XX, ai nuk është pa të meta. Së pari, një karakter i vështirë: i paparashikueshëm, i çuditshëm, i mbyllur. Kur ai ia beh për herë të parë në familjen e asaj që do të bëhet gruaja e tij, për shembull, kjo e fundit dëshmon (faqe 85): "Si të kishte mbartur me vete një erë të akullt, prania e tij e ngriu atmosferën".
Shpesh i ftohtë, ai nuk është gjithnjë gazmor: por ai do të kishte një temperament të gjallë, të tillë e zbulon Helena ndërsa tregon për vitet kur i riu Kadare ndodhej me studime në Institutin 'Gorki', në Moskë.
Duke lexuar librin e saj, ne pyesim herë-herë: si ka mundur që dashuria me një tip kaq të vështirë, të vazhdojë kaq gjatë? Sepse ajo është fisnike. Ajo nuk është një viktimë mashtrimi, larg kësaj, ajo është e informuar mirë, është e vetëdijshme, por ajo fal. Inteligjente, ajo di të vlerësojë siç duhet vlerën e cilësive të bashkëshortit të saj gjenial, në krahasim me të cilat, huqet e tij të vogla e të mëdha nuk llogariten aspak.
Në këtë libër kujtimesh, Helena Kadare jep një provë jo vetëm të një aftësie të madhe për të falur, por gjithashtu edhe të një aftësie të madhe për të admiruar. Bashkëshorti i saj, natyrisht vepra e tij, mendimet, dëshirat, idetë dhe projektet e tij - madje dhe ëndrrat e tij, që ajo i mban shënim me kujdes (faqja 174, për shembull), apo skicimet e veprave të tij, që ajo i koleksionon me dashuri (veçanërisht faqja 301). Por, gjithashtu edhe botën në të cilën jeton, dhe njerëzit që ajo takon. Ajo mahnitet nga çka i ndodh asaj, një vajze adoleshente nga një qytet i Shqipërisë, e shtënë shumë pas poezisë, që do të kishte dashur të vijonte njëlloj rrugën e letërsisë, nëse hija gjigante e bashkëshortit nuk do ta kishte bindur të bëhej shoqja, bashkëshortja, e besuara e një prej shkrimtarëve më të mëdhenj të shekullit.
E ka bërë ngaqë iu bind zgjedhjes së saj? Jo tërësisht: e angazhuar pas një bashkëshorti të trazuar, të ndërlikuar, gjithëpushtues, Helena Kadare ka gjetur megjithatë energji për të shkruar disa libra - në të cilët një roman i bukur, që është përkthyer në frëngjisht: "Një grua nga Tirana". (Stock, 1995) Pa folur për lindjen e atyre që ajo i konsideron si kryeveprat e saj të vërteta: dy vajzat, Gresa dhe Besiana, prej të cilave na përcillen në përmbledhjen e saj të kujtimeve disa anekdota shumë të këndshme, si kjo (faqe 213): në vitet gjashtëdhjetë, për shqiptarët, "udhëtimet në një vend të huaj ishin një ngjarje kaq e pazakonshme, saqë me këtë rast, gjithë familja shkonte në aeroport për të shoqëruar udhëtarin". Një ditë, Helena dhe vajza e saj më e madhe e shoqërojnë Ismail Kadarenë, që ishte i ftuar për të shkuar në Vietnam. "Më kujtohet, tregon ajo, që duke mbajtur Gresën për dore, me kokat e ngritura për të parë avionin gjigant që ngjitej në qiell, kur ai kishte arritur lartësitë dhe dukej tashmë si një trumcak, Gresa, e tmerruar, u kthye nga unë për të më thënë: Po tani ku rri babi?".
Shihet qartë: Helena ka një kënaqësi të dukshme për të rrëfyer histori, për t'u kredhur në kujtimet e saj, dhe jep një provë të plotë të një talenti të vërtetë.
Por interesi kryesor i librit të saj nuk është në këtë grumbullim anekdotash, sado me shije e të kripura që të jenë ato. Interesi shumë i madh dhe shumë i gjerë i kësaj vepre është, që ajo na zhyt në një realitet shpesh tragjik të krijimit letrar, posaçërisht kur ai kryhet, madje - dhe ky është paradoksi i madh - kur ai lind në një kontekst kaq të tmerrshëm, siç ishte diktatura komuniste në Shqipëri, e kohës së Enver Hoxhës. Një përparësi shumë e madhe e kësaj vepre është ndihma që ajo na jep për të zbuluar një pjesë të asaj që ne e quajmë misteri Kadare. Që mendimi i tij, nëse s'është misterioz, më së paku është kompleks, këtë e dëshmon qartë e gjithë vepra e tij - një shumësi romanesh dhe esesh, më tepër se njëzet mije faqe të botuara, pa llogaritur shënimet e panumërta, sinopset dhe korrespodencën e pabotuar.
Por kësaj i shtohet një enigmë tjetër, politike, filozofike e letrare njëkohësisht, që, një eseist rus, A. J. Roussakov (cituar nga Helena në faqen 189), e ka përmbledhur në një frazë: "Kadare shpalos njëkohësisht tiparet e shkrimtarit më të madh zyrtar dhe ato të më të madhit shkrimtar disident të Shqipërisë". Është ky ambiguitet, pa dyshim që deri tani e ka përmbajtur jurinë e Nobelit, për t'i dhënë atij më në fund çmimin e famshëm, për të cilin ai ka qenë shpesh kandidat.
A ishte Kadare një shkrimtar antikomunist në një regjim komunist? Helena propozon më parë termin "a-komunist". Kundërshtarët e tij si brenda ashtu dhe jashtë, kanë besuar të bëjnë të mundur përcaktimin e Ismail Kadaresë nëpërmjet të kundërtave: kur ai botoi romanin "Koncerti", kujton Helena (faqe 214) "e qortuan atë se ishte anti-kinez. Për shkak të romanit "Gjenerali i ushtrisë së vdekur", atë e trajtuan si anti-italian. Për shkak të romaneve të tjerë si anti-turk. Për shkak të romanit "Dimri i vetmisë së madhe", si anti-rus. Anti-jugosllav, kjo vetëkuptohej për shkak të Kosovës, por ashtu siç e ka vënë re ai vetë, atë e kanë cilësuar mbi të gjitha si antishqiptar"!
Përgjigjja më e mirë ndaj gjithë këtyre akuzave është dhënë nga vetë Kadare dhe, ashtu siç rrëfen gruaja e tij (faqe 292), ai nuk e ka konsideruar veten kurrë as si një shkrimtar zyrtar e as si një shkrimtar disident, por thjesht, një shkrimtar. Kjo nuk është një piruetë e thjeshtë apo një formulë e shkathët. Kadare nuk e përdor kurrë këtë shprehje pa u thelluar. Ai ka një ide tepër të lartë për rolin e shkrimtarit në shoqëri. Ai e vendos shumë lart përgjegjësinë e këtij të fundit, dhe akoma më lart pushtetin e letërsisë.
Duke mos pasur kurrfarë dyshimi për vendin e tij personal në linjën e shkrimtarëve më të mëdhenj, Homer, Dante, Shekspir, Dostojevski, Ismail Kadare shfaq dukshëm njëkohësisht modestinë më të madhe dhe jomodestinë më të madhe, duke refuzuar, për shembull, pas rrëzimit të komunizmit në Shqipëri, që të merrte postin e Presidentit të Republikës. Atyre që ia propozuan këtë post, Kadare iu përgjigj, se ndihej i paaftë për ushtrimin e këtij posti, sepse duke qenë shkrimtar, "është mësuar të punojë vetëm, pa dëgjuar e pa u këshilluar me askënd". Shkurt, përfundon ai me një humor acid, që për të është i zakonshëm, "shkrimtari është detyrimisht i një natyre intolerante, pra, pak i pajtueshëm me demokracinë!".
Rrëfyer nga Helena (faqe 205), kjo vërejtje thotë shumë për kompleksitetin e njeriut të jetës së saj. Për ta përcaktuar më mirë këtë gjë, një anekdotë tjetër meriton të citohet ende. Gjatë një darke, një ambasador i bën Kadaresë një nga ato pyetje që ai nuk i ka fort për zemër, të llojit: "Çfarë po shkruani në këtë moment", "Çfarë po shkruaj? - përgjigjet Kadare. Unë jam duke bërë më parë të kundërtën: jam duke zhbërë një vepër". Me shijen e paradoksit që e karakterizon atë, ai deklaron, rrëfen Helena, (faqe 300) që në të vërtetë, "shkatërrimi i veprave që nuk meritojnë të jenë të shkruara është ndoshta misioni kryesor i shkrimtarit".
Duke shpalosur kështu episode zbuluese të shumta, madje zbulime të shumta, si dhe gjëra të reja, të panjohura të mjeshtrit dhe bashkëshortit të saj, libri i Helena Kadaresë është jo vetëm një dëshmi e dorës së parë mbi krijimin e një vepre me rëndësi universale, por gjithashtu një homazh i bukur për mjaft miqësi të bukura, të atilla si ajo shumë e merituar, që çifti Kadare shfaq për Claude Durand-in, i cili ka qenë për ta, shumë më tepër se një botues i mirëfilltë: një i besuar, një bashkëpunëtor, një interpretues, një përkthyes, një mik i sinqertë, kurajoz dhe pa interes.
Në këtë ansambël të gjerë qëndron sidoqoftë një pjesë e vogël e misterit. Ndërmjet ekstravagancave të sjelljes së bashkëshortit të saj gjenial është njëra, për shembull, që Helena e lë të pashpjeguar: "Gjatë një periudhe të shkurtër, Ismaili ishte i joshur mbas kuajve", shkruan ajo (faqe 705), pa shpalosur as arsyen më të vogël për këtë interesim të papritur. Unë jam i lumtur të ofroj këtu, për të përfunduar, një ndihmesë personale në sqarimin e enigmës.
Përveç Claude Durand, Ismail Kadare mund të ishte gjithnjë i sigurt mbi besnikërinë e pathyeshme të disa miqve francezë, në mënyrë të veçantë, në atë të një poeti, Anatole Bisk, i njohur më tepër me emrin Alain Bosquet (vdekur më 1998). Po ashtu, romancier, eseist, kritik, Bosquet ishte i apasionuar pas garave të hipizmit. Shumë herë ai arriti ta bindë mikun e tij shqiptar që ta shoqërojë atë në hipodrom (gjë që e konfirmon Helena në librin e saj, në faqen 574), pa mbërritur megjithatë që të nxisë te Kadareja një pasion të vërtetë.
Helena rrëfen gjithashtu (faqe 408) që një tjetër nga miqtë e tyre të mëdhenj, aktori Michel Piccoli, i ka ftuar shpesh në shtëpinë e tij në Normandi, ku "kuajt e bukur dhe madhështorë ishin kashaisur dhe ushqyer me kujdes në stallat e tyre". Por edhe atje spektakli nuk ngjalli shumë entuziazëm te Kadare.
Jo, përgjegjësi i vërtetë për maninë e tij të shkurtër hipike, është autori i këtyre radhëve! Një ditë, në fakt, Kadare më tregoi një histori të jashtëzakonshme: Në kohën e diktaturës së Enver Hoxhës, një kundërshtar i regjimit u arrestua dhe u dënua. Në mënyrë që dënimi të ndihej më mirë, bashkë me të deportuan dhe kalin e bukur që ai zotëronte: kafshën e degdisën në një fermë, ku iu nënshtrua gjithashtu punëve më të rënda. Kjo histori (e vërtetë) më entuziazmoi deri në atë pikë, saqë për një kohë të gjatë nuk pushova së qepuri Ismail Kadaresë, derisa ai e tregoi atë në një tekst, të cilin më pas unë e botova. E botova unë. Kësisoj arrita një përfitim nga kjo çështje. Ky tekst ndodhet në librin tim, "Kali, kafshë politike", (Favre, 2009)
Disa vite më parë pata marrë nga ai një tjetër tekst të vogël për lavdinë e kalit, në të cilin, Kadare jep edhe njëherë provën e gjenisë së tij. Në vend që të më kallëzonte konsiderata banale mbi bukurinë e kësaj kafshe ose mbi shërbimet e mëdha që ajo i ka bërë njeriut, Kadare pyet: "Çfarë do të ndodhte nëse papritur, kuajt - dëshmitarë, të qetë të të gjitha mbrapshtive njerëzore - të fillonin të flisnin? "Kjo do të ishte sigurisht një fatkeqësi shumë e madhe për njerëzimin", formulon ai me një ton epik dhe solemn njëkohësisht, ton që karakterizon një pjesë të madhe të veprës së tij.
Marrë nga revista e përmuajshme franceze "La revue"
Përktheu Fatmir Alimani
(d.b/GSH/BalkanWeb)
No comments:
Post a Comment