Mehdi Frashëri më 1944: Duam shtet greko-shqiptar

Nga Dr. i Shkencave historike, Stavri J.Dajo   Në vitin 1949, ish-kryeministri i Zogut dhe i dënuar nga Gjyqi Special i Tiranës në pranverë të vitit 1945 me 30 vjet heqje të lirisë, Koço Kota, vdiq në burgun e Burrelit, pas shumë torturash. Menjëherë pas vdekjes së tij, ithtarët zogistë dhe vetë i biri i Kotës, Nuçi Kota ndodhur në SHBA, jepte një sërë intervistash dhe nxiste emisione radiofonike kryesisht për të justifikuar në plan propagandistik qëndrimin e të atit lidhur
me akuzën kryesore, atë të tradhtisë së lartë ndaj atdheut dhe shitjes së Shqipërisë tek Greqia. Propaganda greke i cilësoi këto zëra si shtrembërim të së vërtetës dhe reagoi.

Protagonisti i kësaj nisme nga pala greke, koloneli Athanasios Chrysochoou (Krisohou), botoi një broshurë në vitin 1952 për të rehabilituar të vërtetën historike dhe për të nxjerrë në pah elementë të panjohur të çështjes.

Gjatë hulumtimeve tona pranë arkivave greke gjetëm material të ri dokumentar, i cili është i pakët, por edhe librin e vet Chrysochoou-t, i cili jep hollësi për ecurinë e bisedimeve, por prapë se prapë mbetet një burim dokumentar i njëanshëm. Volëm material arkivistik edhe pranë arkivave shqiptare, i cili gjithashtu, është i kufizuar. Në çdo rast, përafrimi krahasues i këtij materiali burimor dokumentar ndoshta do të hedhë dritë mbi këtë çështje pak të njohur.

Në vjeshtë të vitit 1943, pas kapitullimit të Italisë, fatet e fuqive fashiste të boshtit degradonin ndërsa situata e përgjithshme precipitonte në dëm të tyre dhe qeverive kuislinge. Nisur nga këto rrethana, Kominterni u jepte udhëzime forcave komuniste që të nisnin një luftë të pamëshirshme eliminuese kundër kundërshtarëve të tyre politikë dhe qeverive kuislinge, me qëllim uzurpimin perspektiv të pushtetit. Titoja, komunistët grekë dhe E. Hoxha synonin tashmë më shumë në likuidimin e kundërshtarëve të tyre politikë, të cilët në të ardhmen mund të rrezikonin marrjen e pushtetit se sa vet luftën kundër pushtuesit. Kjo i jepte Luftës së Dytë Botërore elementë të mirëfilltë të një lufte të ashpër civile. Gjermanët i nxisnin me çdo mjet këto mëri dhe konflikte vdekjeprurëse, për të përçarë dhe për të sunduar, madje duke fërkuar duart e duke bërë sehir. Përleshjet e armatosura midis forcave të Ballit Kombëtar me ato të Frontit Nacionalçlirimtar kishin, më së shumti, elementë kriminalë më të dukshëm se sa vet lufta kundër armikut të përbashkët.

Në përpjekjet e tyre për sundim të ardhëm, por edhe në një kuadër më të ngushtë ballkanik rajonal, forcat komuniste kishin arritur të bashkërendonin veprimtarinë spastruese dhe likuiduese kundër forcave politike kundërshtare me anë të emisarëve të tyre. Pranë PKSH dhe Frontit Nacional Çlirimtar ishte instaluar me kohë Miladin Popoviç, Dushan Mugosha edhe Vukmanoviç Tempo ky i fundit me mision për të ngritur një shtab të përbashkët ballkanik, por edhe Miltiadhis Kyrgiannis (me pseudonim Aleksis Giannaris) nga PK greke i cili vepronte kryesisht në zonat e minoritetit grek në Jug. Një nga misionet e këtyre emisarëve ishte, pos të tjerash, shkëmbimi i materialit informativ për kundërshtarët e tyre politikë që ndodheshin në vendet respektive. Kuadri i përgjithshëm politik internacionalist i vetëvendosjes së popujve pas luftës ishte tundues, pse jo trillues, dhe joshte popuj dhe grupe etnike, në pritje për të zgjidhur problemin e tyre kombëtar kushte paqeje.

Balli Kombëtar, si formacion nacionalist, por edhe si bashkëpunëtor i forcave gjermane, për shkak të planit idemadh irredentist (bashkimi i Kosovës dhe i Çamërisë me trungun amë) nuk mundi të institucionalizonte bashkëpunime të tilla me organizata politike dhe ideologjike respektive në Greqi dhe Jugosllavi. Në këto kushte udhëheqja e Ballit dhe Mit’hat Frashëri shpallën komunizmin si rrezik më të madh se sa vet pushtuesi. Kjo parullë, ishte mirëfilli dështake, sepse artikulohej kundër rrymës, kundër planeve të aleatëve perëndimore, përveçse komprometonte veprimtarinë e tyre politike.
Shumë anëtarë të Ballit, zogistë dhe kolaboracionistë u arratisën në Greqi dhe në vende të tjera të Evropës. Një prej tyre ishte dhe Koço Kota, i cili u ndodh në Athinë, ku kishte mbaruar Fakultetin Ekonomik.

Ndodhur në kushte krejt të disfavorshme, në fillim të vitit 1944, qeveria kuislinge e Tiranës me Mehdi Frashërin dhe forcat e Ballit ndërmorën një sërë hapash për të arritur një marrëveshje me qeverinë kuislinge greke të Ioannis Ralis-it dhe për të nënshkruar një marrëveshje për formimin e një shteti dualist federativ greko-shqiptar. Si argument kryesor pala shqiptare formuloi rrezikun e përbashkët komunist që kërcënonte të dy vendet si dhe për t’i prerë rrugën marshimit të ushtrisë së kuqe në Ballkan dhe ekspansionit sllav. Por programi në thelb irredentist i Ballit Kombëtar dhe pretendimet e tij për bashkimin e Çamërisë greke me Shqipërinë, si dhe ofensiva shoviniste në zonat e minoritetit ku, sipas informacionit që kishte pala greke, zhvilloheshin barbarizma, plaçkitje, vrasje të krerëve nacionalistë të zonës që kërkonin organizimin e një formacioni gueril të pavarur të rezistencës i cili do të luftonte për çlirimin e zonës Veriore të Epirit (ose sipas historiografisë tradicionale Vorio-Epirit) dhe më vonë të bashkimit të saj me Greqinë, ky plan tingëllonte në thelb kontraversiv dhe konfliktual dhe e bënte skeptike palën greke e cila gjykoi se plani i krerëve nacionalistë shqiptarë ishte spekulant.

Por pala shqiptare insistonte në realizimin e kësaj marrëveshjeje dhe në 2 shkurt 1944 Mit’hat Frashëri dërgoi në Selanik Sekretarin e Përgjithshëm të Ballit Kombëtar Dhimitër Fallon, gazetar, intelektual nga Korça, njohës i gjuhës dhe i kulturës greke për të nxitur bisedimet paraprake njohëse. Fallo u paraqit si i akredituar i qeverisë shqiptare i cili kërkoi të hynte në kontakt me autoritetet e pushtetit vendor në Selanik për t’u përcjellë atyre propozimin shqiptar për themelimin e një shteti dualist shqiptaro-grek, sipas modelit të mëparshëm italo-shqiptar.

Në bisedimet e para, zhvilluar me ndërmjetësimin e gazetarit nga Korça të vendosur në Greqi Aleksandër Orolloga, me kolonelin Athanasios Chrysochoou, ky i fundit, pasi i tha se nuk kishte asnjë tagër për të ndërmarrë një hap të tillë, i përmendi gjendjen e vështirë të minoritetit grek, ndjekjet dhe reprezaljet, vrasjet e krerëve nacionalistë lokalë, plaçkitjen dhe kusarinë. Fallo iu përgjigj se akuzat e palës greke ishin pa baza, kishin doza hiperbolizimi dhe jepte garanci se minoritetit grek në Shqipëri do t’i siguroheshin të gjitha të drejtat e tij kombëtare. Fallo tha se në Shqipëri sundonte vërtet një urrejtje fisnore, por kjo urrejtje ishte mes nacionalistëve të Ballit dhe komunistëve të Frontit. I përmendi Chrysochoou-t se në Tiranë ishte themeluar dhe një Lidhje shqiptaro-greke që promovonte këtë plan në të cilën aderonin personalitetet më të shquar të vendit. Në këtë lidhje ishin anëtarësuar edhe shumë grekë të Shqipërisë dhe së shpejti Lidhja do të ketë filiale në të gjithë vendin. Në bisedat paraprake Fallo-Chrysochoou u pa qartë se pala shqiptare demonstronte një ngutje për një bashkim të tillë dhe konstatimi fillestar grek ishte se kjo bëhej për të shpëtuar ç’mund të shpëtohej nga nderi i humbur i Ballit, i cili nuk kishte asnjë perspektivë politike. Ky konstatim në thelb ishte i saktë dhe çdo përpjekje i ngjante një tentative mirëfilli të dështuar.

Fallo i propozoi Chrysochoou-t që pala greke, nëse miratonte në parim këtë ide, të formonte një komision ndërpartiak, sikundër kishte bërë pala shqiptare, për të biseduar hollësitë. Koncepti ballist përqendrohej në këto akse: Shqipëria nuk kishte mundësinë e një shteti vetekzistues, nuk i përballonte dot shpenzimet e veta publike, ishte një vend i varfër, nuk mund të ekzistonte si shtet i pavarur dhe, më së pari, nuk e përballonte vet rrezikun komunist dhe ekspansionin sllav. Bashkimi me Greqinë, përkundrazi, do të shtonte potencialin e të dy vendeve. Grekë dhe shqiptarë i takonin një race, ndërsa me serbët nuk kanë asnjë lidhje fisnore, madje të dy vendet i ndan një urrejtje e pashuar për shkak të shtypjes së 600.000 shqiptarëve të Kosovës. Thelbi i këtij bashkimi, kumtoi Fallo, do të jetë krijimi i një barriere kundër ekspansionit sllav në Ballkan, rrezik real dhe potencial për të dy vendet.

Para se të njoftonte qeverinë kuislinge të Athinës, Chrysochoou mendonte se ky bashkim, edhe po të ndodhte në formën si ishte bashkuar Kosova me Shqipërinë, pra manu militari, nuk do të kishte asnjë të ardhme edhe pse mund të cilësohej si një përfitim dobiprurës për palën greke. Mendonte, përkundrazi, se nga ky bashkim do të kishte përfitim utilitar dhe të njëanshëm, vetëm pala shqiptare.

Në kuadër të një taktike skepticizmi dhe rezervash, Chrysochoou theksoi se ideja nuk mund të pranohej nga pala greke, sepse pala shqiptare kërkonte një bashkim në bazë të barazisë dhe se në këtë ide nuk përfshihej dhënia paraprake e Epirit të Veriut Greqisë. Epiri i Veriut, theksoi, përbën tokë të papjesëtueshme të krahinës së Epirit, pra të shtetit grek, çka është ratifikuar nga shumë konventa ndërkombëtare. Kësisoj, dhënia e Epirit të Veriut do të kënaqte ndjenjat kombëtare të popullit grek dhe do të shmangte hezitimin dhe skepticizmin, theksoi.

Në bisedat të para Chrysochoou vinte re se përfaqësuesi shqiptar bënte koncesione të njëpasnjëshme ndaj kërkesave të tij dhe kjo tërheqje shtonte më tepër skepticizmin grek. Koloneli grek konkludonte se e gjithë kjo taktikë koncesive bëhej për të mos dështuar bisedimet. Shënojmë se sipas Chrysochoou-t pala shqiptare pranonte që në këtë bashkim shteti shqiptar të kishte statusin e një shteti të nënrenditur. Kjo, veç të tjerash, dëshmonte dhe për një përpjekje improvizuese dhe pa shumë seriozitet të planit idemadh shqiptar. I habitur nga këto zbythje të palës negociuese shqiptare, Chrysochoou kërkoi që në këtë bashkim me nënrenditje Shqipëria të ushtronte sovranitetin e saj vetëm me një statut të autonomisë lokale në krahinat shqiptare ku do të funksiononin autoritetet lokale vendore politike, gjyqësore dhe arsimore. Si limit koncesiv pala shqiptare pranonte një shtet të përbashkët pjesërisht dualist, në kufijtë ekzistues shtetërorë.

Takimi me vet përfaqësuesit shqiptarë të cilët do të përbënin edhe komisionin negociues u realizua më 8 shkurt 1944 në shtëpinë e Selim Mborjes në Selanik, ku merrnin pjesë nga pala greke koloneli i kavalerisë Athanasios Chrysochoou, në prani të Aleksandër Orollogasë dhe të Kostandin Godes, banor i Selanikut nga Korça, ndërsa nga pala shqiptare kishte ardhur enkas nga Athina Koço Kota, ish-kryeministër dhe ish-kryetar i parlamentit shqiptar i cili do të kryesonte bisedimet, edhe vet Selim Mborja. Kota, më vonë në deponimet e tij në gjyq deklaroi se në atë takim asistoi pa asnjë cilësi politike ose qeveritare, por thjesht si subjekt fizik, si privat. Ndërsa pala shqiptare paraqiti kredencialet e qeverisë së Tiranës, Chrysochoou nuk kishte asnjë cilësi dhe autoritet politik, çka dëfton edhe një herë për karakterin improvizues dhe jo serioz të gjithë çështjes.

Në atë takim, u tha se në Shqipëri, e sidomos në Jug të saj, ekzistonte me kohë mendimi se vendi i Shqipërisë ishte në krah të Greqisë dhe se vetëm trajtimet diplomatike të gabuara e kishin hedhur atë në prehrin e Italisë me të cilën nuk ka asgjë të përbashkët. Diktati italian, thanë, iu imponua. Sa herë i lejuan konjukturat historike, shqiptarët bashkëpunuan shumë mirë me grekët dhe për këtë tregues ishte periudha e qeverisjes së Th. Pangalos, kur u firmosën një sërë marrëveshjesh, por edhe periudha në vigjilje të luftës.

Theksuan se populli shqiptar është i gatshëm dhe i prirur për një bashkim të tillë, me kusht që të mos cenohej krenaria e tij kombëtare. Si predispozita bazë krerët nacionalistë shqiptarë parashtruan: themelimin e një shteti pjesërisht dualist, me autonomi vendore të Shqipërisë në kufijtë e sotëm ekzistues, e dyta, hartimi i një politike të jashtme të përbashkët ose zbatimi i politikës së jashtme greke, hartimi i një politike të mbrojtjes të përbashkët, me ushtri e cila do të varej nga ministria greke e luftës, e katërta, hartimi i një politike ekonomike të përbashkët greke ose zbatimin e politikës ekonomike greke dhe heqja e pengesave doganore mes dy vendeve.

Chrysochoou, i ekzaltuar nga qëndrimi koncesiv i përfaqësuesve shqiptarë dërgonte telegrame pozitive në Athinë dhe, me sa duket, raportonte dhe propozonte që ky bashkim të realizohej. Mendonte se autonomia e pjesshme e Shqipërisë nuk prekte krenarinë kombëtare të shqiptarëve, sipas garancive që jepnin vet krerët shqiptarë. Një bashkim i tillë, me kushtet e pranishme, ishte në interesin kombëtar të Greqisë dhe, për pasojë, qeveria e Athinës nuk kishte arsye pse të mos e pranonte. Në vend të Epirit të Veriut, informonte, në një mënyrë ose në një tjetër, ne do të fitojmë gjithë Shqipërinë.
Për këtë ndoshta në raportin që i dërgonte Athinës më datën 9-2-1944 një ditë pasi ishin finalizuar bisedimet paraprake, nuk përmendet çështja e Epirit të Veriut. Madje, sipas dëshmive të njëanshme të Chrysochoou-t, Kota në mënyrë konfidenciale i kishte siguruar “off record” se pala shqiptare do të ishte e gatshme të bisedonte dhënien në Greqi jo vetëm të Epirit të Veriut, por edhe të krahinave të tjera të diskutueshme.

Kushte të tilla, aspak realiste siç i cilësonte Chrysochoou, por dhe dukshëm kapitulluese dhe në kushtet e pushtimit gjerman dëshmonin për trajtime provizore dhe të rastit, vetëm e vetëm që krerët nacionalistë shqiptarë të shpëtonin nga mëria komuniste. Megjithatë, koncepti i përgjithshëm i planit iu përcoll Kryeministrit kuisling Ioannis Ralis, cili çmoi se nuk cenonte interesat kombëtare greke, përkundrazi i favorizonte ato.

U vendos që negociatat të vazhdonin në kushtet konfidencialitetit të plotë. Për këtë, përveç Ioannis Ralis, u njoftuan vetëm krerët e partive të tjera politike greke si dhe qeveria greke e mërgimit në Kajro të cilët e gjykuan si jorealiste dhe e pritën me indiferentizëm projektin bujëmadh shqiptar. Ata kërkuan që krerët shqiptarë të informonin përfaqësuesit e tyre vendorë në Selanik drejtpërdrejt për synimet dhe projektin sa herë që ata ishin instaluar atje në pritje të përgjigjes së palës greke.

Në datën 10 maj 1944 Mit’hat Frashëri në një letër që i përcillte Dhimitër Fallos, pasi e përgëzonte për punën e bërë dhe informacionin e dhënë për takimet e Selanikut, duke u shprehur “se kemi shumë shpresë që me aktivitetin t’uej të gjejmë një përfundim të mirë për tratativat”, e informonte se Xhavit Leskoviku ngarkohej të përfaqësonte qeverinë, Koço Kota partinë zogiste, Selman Riza dhe Dhimitër Fallo Ballin Kombëtar. Gjithashtu, me rol të papërcaktuar do të vinte edhe Koço Tasi. Në këtë letër porositej që në negociatat të kërkohej “independenca dhe sovraniteti i të dy palëve”, “ndërsa kufijtë greko-shqiptarë do të jenë e do të deklarohen solemnisht ato të 1939-ës”. Në pikën e 7-të theksohej se “në rast lufte komanda e përgjithshme ushtarake do të vihet në dorën e Greqisë”. Letra, duke nënvizuar dobinë reciproke të kësaj marrëveshjeje, shënonte: “si rezultat i kësaj marrëveshje, të dy palët do të paraqitën para konferencës së Paqes me një vetëm interes, tue përkrahun politikën e shoku-shokut. Greqia do të angazhohet të mbështesë rivendikimet shqiptare për Kosovën dhe anën e Dibrës, që kështu në kohën e ardhme mund t’i bahet ballë rrezikut sllav – që kërcënon të dy palët dhe rreziku që vjen nga ana e tejme e Adriatikut.” Dhe vijonte: “Në qoftë se zihet në gojë çështja e minoritetevet, kjo mund të jetë më fort nji mjet afrimi ndërmjet të dy palëve se sa nji mjet largimi.” Dhe përfundonte në mënyrë konfidenciale: “Për përdorimin t’uej, t’a kini ndërmend se minoritetet mund t’i kqyrim me sy të mirë të dy palët dhe të kenë të drejtat e tyre.”

Nga mesi i majit erdhi vërtet në Selanik vet Xhavit Leskoviku, ish-ambasadori shqiptar në Athinë dhe Berlin, i akredituar nga qeveria e Tiranës, në mungesë të Kotës i cili asokohe ishte i sëmurë. Ndërkaq, po ato ditë Mehdi Frashëri kishte dërguar në Stamboll të birin Ragib Frashëri në një tentativë të dështuar për të njohur qeverinë shqiptare nga Turqia me qenë se ajo ishte neutrale në luftë.
Por zhvillimet precipituan shpejt dhe pala greke nuk shfaqi më interes, pos Kryeministrit kuisling Ioannis Ralis. Konfidencialiteti u ruajt deri në prill, pas saj gjithçka u bë publike. Me publicitetin që mori çështja, shoqatat e Epirit të Veriut (ato që tradicionalisht bibliografia shqiptare i ka etiketuar si silogje verioepirote) reaguan ashpër, kryesisht negativisht. Ata theksuan se krerët nacionalistë shqiptarë kryenin barbarizma në popullsinë greke në Jug. Pati edhe nga ata që u shprehën në favor të bashkimit. Reagimi mori formë të acaruar në Athinë dhe kjo shqetësoi Ralis-in. Kasaphana e Glinës, në gusht 1943 (ku u ekzekutuan mizorisht 29 minoritarë grekë) e asaj periudhe me autorë ballistë shtoi skepticizmin dhe mosbesimin, por edhe aktet e tjera të vandalizmit si dhe vrasjet e personaliteteve të njohura të komunitetit grek, tregtarë, mjekë, avokatë etj.

Në letrat përcjellëse për qeverinë e Kajros shoqatat shprehnin indinjatën e tyre dhe theksonin se synimi i shqiptarëve, si i komunistëve ashtu edhe i nacionalistëve, ishte shfarosja e popullsisë greke nga trojet e tyre amtare.

Kjo bëri që të dështonin përfundimisht bisedimet, pavarësisht se Ralis-i në gusht kërkonte të bënte dhe një tentativë të fundit. Kërkoi të shkonte në Athinë vet Xhavit Leskoviku si i autorizuari qeveritar, por kriza qeveritare në Tiranë nuk e lejuan për një hap të tillë. Më vonë, pas përfundimit të krizës qeveritare, u dërgua prapë Dhimitër Fallo me akreditime të reja, në fillim të shtatorit. Por komunistët grekë u kishin dhënë informacion të saktë komunistëve shqiptarë dhe Fallo ra në grackë, u kap dhe u ekzekutua në vend. I gjithë dokumentacioni ra në duart e komunistëve, u sekuestrua dhe u përdor si provë e pakontestueshme në gjyqin special, në pranverë të vitit tjetër. Në kushte të tilla Xhavit Leskoviku tentoi të shkonte në Athinë vet, por forcat gjermane nuk e lejuan dhe ai mbeti në Selanik bashkë me Koço Kotën.

Pas saj u shënua stanjacion i plotë. Madje, forcat komuniste greke në Selanik, në bashkëpunim me komunistët shqiptarë arrestuan Koço Kotën dhe Xhavit Leskovikun, i lidhën me zinxhirë dhe i sollën të lidhur deri në Tiranë. Në mars dolën para gjyqit special bashkë me Bahri Omarin i cili kishte lëshuar pasaportën e Fallos.
Siç shihet, rezultati përfundimtar ishte i paragjykuar. Nisma e Mehdi Frashërit dhe Dhimitër Fallos kishte karakter spekulativ, mbështetej në interesa të rastit dhe në kushtet e luftës ishte jo realiste. Karakter spekulativ kishte dhe reagimi grek, se me sa duket, Ralis kërkonte t’i tregonte opinionit publik se përpiqej për interesat kombëtare. Forcat aleate nuk do ta lejonin realizimin e një plani të tillë. Deklarata sovjetike, britanike dhe amerikane e dhjetorit 1942 njihte Shqipërinë si shtet sovran dhe të pavarur. Më vonë, Greqia do të vinte në dyshim sovranitetin e saj dhe në Konferencën e Paqes në Paris (1946) do të kërkonte Epirin e Veriut, por kjo mbetet objekt i një trajtese të ardhme.

Stavri Dajo
*Dr. i shkencave historike të Universitetit “Aristotelis” Selanik

Shënim: Titujt e detajet janë të redaksisë. Titulli në origjinal - “Shteti dualist greko-shqiptar dhe plani spekulativ i Mehdi Frashërit dhe i Dhimitër Fallos, verë 1944”.

(d.b/GazetaShqiptare/BalkanWeb)