Friday, August 31, 2012

VERMOSHI



Mrekullia e “Virgjer” Klimaterike  e Alpeve Shqiptare

(Studim historiko-turistik)

Nga  Ndue  BACAJ *

Vermoshi  është një ndër mrekullit natyrore e klimaterike ,që Hyji e krijoj në  trojet Ilire (të Malesise Madhe) që në agimin e jetes…Vermoshi i ngjan një amfiteateri të madh natyrore që i ka të gjitha resurset per të qënë i tille : Ka fushen (rrafshnalten) e  veshur me  barin e bimesin natyrale që të mrekullon syrin ,e shpesh quhet “ari i gjelbert” (kjo është lugina e Vermoshit që ndahet permes nga lumi me të njejtin emer). Ka dy “Tribunat “ e medha që  jane : Në Veri kurrizi malor i Marlules ,dhe në Jug  Kurrizi malor i Viles , edhe keto  të veshura me pyje e bimsi të shumllojeshme..Si dhe karakterizohet nga një klime e fresket  me ajer  të paster ,që e shijon çdo  njeri që kerkon të “largohet” veçanarisht nga zagushia  e  stines sëVeres… 

TË DHENA TË SHKURTERA GJEOGRAFIKE ,KLIMATERIKE E TJER..
Vermoshi  gjindet në veri të Shqiperise politike (1913) në një distancë  prej 84 km nga  qyteti i Koplikut,dhe eshte  “koka” e Bajrakut ,Malit ,apo sot  Komunes Kelmend . Lartesia e lugines (qendres se banuar) eshte rreth 1000 metra mbi nivelin e detit . Gjatsia e lugines  rreth 20 km ,dhe gjersia afersisht kap vleren e 1 km. Gjërsia gjeografike e Vermoshit është
42 grad e 39 minuta .(Vjetari statistikor i vitit ,Shkoder 1986 ,fq.19).Pika me e larte ne Vermosh eshte ajo e malit te Marlules me 2188 m mbi nivelin e detit.( Vjetari statistikor...po aty fq.22).
KLIMA në Vermosh është disi me e veçante  se e Kelmendit në pergjithsi. Kelmendi  perfshihet në  zonen mesdhetare ,malore-veriore ,ndersa Vermoshi merr  nuanca  kontinentale  malore ,me një dimer..shumë të ftohtë dhe vere .. mjaftë të fresket,per shkak të ndikimit të ajrit  kontinental nepermjet grykdaljes  se pellgut  nga lindja ,të lartesise së madhe mbi dete dhe të mbuleses  së dendur me pyje... Mesatarja e janarit si muaji më i ftohte në Vermosh  është rreth – 3 grad celcius ,ndersa temperatura më e lartë në muajt e Veres sillet  rreth 12 – 16 grad celcius...Rreshjet  në Vermosh (në luginë) kapin mesataren vjetore rreth 2021.7 mm ,ndersa në male rreshjet kanë një shifer shumë më të lartë që sillet nga  2500 – 3500 mm në vite  (Kol Progni ,”Kelmendi’ monografi ,fq.30-31).Siç  shihet edhe vetë sasia e madhe e rreshjeve  në male (rreth lugines se Vermoshit)    muajt e  Veres influencon që në ketë zonë të kemi një temperature të fresket  gjatë  muajve të  nxehtë , duke  krijuar një mikroklim me vlera  per ketë treve (klimaterike) ,ende të “Virgjer”.

TE DHENA  HISTORIKE ..
Vermoshi  sipas shumë  studiuesve ,ka qenë  një vend jo i perhershem   
banimi ,   por vetem bjeshkë verimi per banoret e vendbanimeve të Kelmendit , e veçanarisht te atyre të Selces...Madje një studiues shqiptare (në dekadat e para të shekullit XX) shkruante se:  Vermoshi ishte më e bukura  Bjeshke..e Selces ...shtrihet ne nje lugine  fushore me ara e livadhe ,një lum e pershkon per së gjati... Per me i dale në fund e në krye  behet një orë e gjysem..(At Gjon Karma ,NDER MALET TONA ..fq.237.).Por ka edhe nga ata  që mendojne se Vermoshi ka qënë i banuar edhe para pushtimit  turk ,por klima e ftohte  i detyroi banoret te largohen per ne Kosove . Ky mendim gjenë mbeshtetje  vetem në disa varreza të paidentifikuara në Velipoj (të Vermoshit) .Kurse banoret e sotem kanë ardhur nga Selca. Në vitin 1890  njihet dimerimi i parë i një familje  , e cila doli në Vermosh per aresye shendetsore ,dhe nuk u kthye më ,pasi gjendja e saj u permirsua. Në Kelmend qarkullon edhe një gojdhënë tjeter e cila thotë se një shtepi e madhe që veronte në Vermosh , kur u kthye (per të dimëruar) në vendbanimin e perhershem  në Selcë , kishte “harruar” disa sheka me djathë e mazë , dhe një plake të sëmurë në stanin ku veronin. Kur u kujtuan  per ti marrë atje kishte rënë borë dhe ishte e pamundur , ndaj seljanet duke ditur per shekuj se në Vermosh nuk jetohet në dimer e menduan të vdekur plaken. Mirpo kur doli pranvera dhe filloi të shkrihet bora ,ata shkuan te stanet e tyre dhe per çudi gjeten plaken shendosh e mirë , gjë që i bindi se në Vermosh jetohet në çdo stinë. Pas kesaj thuhet se në Vermosh filluan të “ngulen” familjet e para me banim të perhershëm...Gjithësesi të jenë e verteta , në vitin 1895 fshati kishte 12 shtepi , ndersa në vitin 1909  bëhet kryeqendra e bajrakut të  Selces . Gjatë qeverisjes së Ahmet Zogut  Vermoshi arrinë në  35 shtepi..(Kola Progni  , po aty ,fq.92). Per ketë Perle klimaterike të  alpeve shqiptare kanë shkruar edhe shumë studiues të huaj ,ku në  po shkepusim vetem një fragment nga studiuesi italian Fulvio Kordinjano , i cili ndër të tjera do të shkruante : “..Vermoshi  ka qënë veçse një vend kullotash ,pothuajse 1000 metra mbi nivelin e detit ...Lugina e Vermoshit  është një nga më të bukurat dhe më të shendetshmet  e Shqiperise së Eperme , e rrethuar nga dy faqe mali të medha Alpine ,të cilat mbulohen  nga pyje ahu e bredhi shumë të  bukura. Lugina të shpie në Lugun e Gucinjes ,prej së ciles  ndahet nga qafa e Vjedernikut. Mund të thuhet së  Vermoshi është  kurora mbreterore e Shqiperisë..   Gjithmon ka qënë mollë sherri me sllavin që e ka pasur në kufi  dhe kerkonte t’ia  vidhte ,gjë që do të thoshte  të lije Shqiperinë pa Xhevahirin e saj më të bukur..” (F.Cordignano ,”SHQIPERIA” Permes vepres  dhe shkrimeve te misionarit te madh  At Domenico Pazi  (1847 – 1914 ,pj.II ,fq.88.) Emri i Vermoshit është disi i vonë ,pasi ai nuk gjindet në regjistrat  e kadastres  së viteve 1416-1417 (të Venedikut) , e as në ato të  viteve 1485 ,1582  (të Otomaneve) ,madje  mendohet se emri  i  Vermoshit ka lidhje  me fjalen VERIM , pasi keto troje kanë qënë  vende ku kalohej Vera  e banoreve të Selces e tjer . Gjithashtu duke par se kjo bjeshke  sjellte shendet  per të gjitha moshat    veronin ketu ,fjales VERIM  ndër mote ju shtua fjala tjeter MOSHË...gjë që ka sjelle deri në ditet tona toponimin  Vermosh, me prejardhje të paster shqiptare.. Vermoshi sot  në fillimet e shekullit XXI eshte fshati  me i banuar i Kelmendit . Sipas zyres se gjendjes civile (janar 2009) Vermoshi ka 1460 banore ,( realisht banojnë rreth gjysma ,pasi të tjeret janë në emigracion). Vlen të kujtohet se  vet Treva , Mali  apo Bajraku i Kelmendit  është një mrekulli natyrore , e “kombinuar” me  mrekullit  njerzore ,të banoreve  autokton që  popullojne keto  troje. Në Kelmend gjinden gojdhëna  e studime per lidhjen e  emrit të treves me Shen Klementin I , zevendesi i III i Shen Pjetrit (90-101) , me  keshtjellen Klementiana e tjer që  duan një studim të veçant,e deri tek ajo çfarë shkruan një studiues francez që prejardhjen e emrit të Kelmendit e mendon se vjen nga  një burre i njohur në histori si  KOLE  MENDI ,ose Kola i  mençur... (Hyacinthe  Hecquard ,Historia dhe Pershkrimi i Shqiperise  Eperme ose i Gegerise , fq.176.). Kelmendi ka qene nje  Cerdhe e pamposhtur lirie ,ku zogjtë e shqipes gjeten strehen e tyre të perhershme në vitet e luftrave e kryengritjeve që nuk ju ndanë kesaj toke  per  rreth dy-mije vite..Dhe ketë e pershkruan mrekullisht  Ipeshkevi famemadh Pjeter Bogdani në një relacion që i dergonte Selisë Shenjtë (Romë) në vitin 1685, ku ndër të tjera shkruante: “..Kelmendi është një  keshtjelle natyrore ,me një popullsi monolite nga tre pikpamje : banoret e tij janë të gjithë shqiptarë,të gjithë katolike dhe të gjithë luftetarë...” Si simbol të kesaj  qendrese heroike mund të kujtojmë  Noren e Kelmendit , që thuhet se  vrau në çadren e tij Pashain turk. Pastaj vijojmë  me trimin legjendar  Mem Smajlin (1790 -1860), i cili ishte  barrikada e e pa kalueshme  e  fqinjeve shoven-sllav  , që  kerkonin të  grabisnin bjeshket e Vermoshit.  Ky  mbrojtes i  trojeve shqiptare jo vetem sa ishte gjallë ,por edhe pas vdekjes  ishte tmerri i sllavëve malazez..
Varri  i ketij trimi legjendar  gjindet e nderohet edhe sot në  Bjeshket e Pojanices  (Vermosh) ,pasi ketu ishte varrosur sipas  amanetit te tij ,që edhe  i vdekur  do të “çohej” nga varri per tu dalur zot  ketyre trojeve...
Në Vermosh që nga viti 1993 gjindet e  rindertuar  shtepia - muze e  piramides  “gjalle” të kufijeve shqiptare Prek  Cali .Ky atdhetare i flaktë njihej ndër mote edhe nga Kralnit e Europes ,pasi ishte pikrisht ,urtesia ,trimeria  dhe guximi i Prek Calit që bënë të mundur mbrojtjen e  Vermoshit,  Kelmendit e më gjërë nga grabitja e fqinjeve  Sllav, në vitet e trishta të  1913- 1926 ,kur mjerisht  “hije” të Europes plake ishin në krah të  sllaveve jabanxhi , e jo shqiptareve vendali (autokton). Prek Cali ishte ndër të paret që dha edhe kushtrimin se komunizmi në trojet tona dhe të Europes  po vinte si një pushtues e shkaterrues i vlerave mijera- vjeçare të besimit e qytetrimit perendimore.. Komunizmi i pa Fe dhe Atdhe e pushkatoi Prek Calin (1945), si mijera nacionalist e patriot të tjer shqiptar , që “rilinden”  në perjetsi pas  vitit 1991 , kur edhe u rrezua pertok në perjetsi sistemi Komunist...Duke  kaluar per në Vermosh (pak pa arritur në  qender të komunes Tamare ) çdo vizitor mund të  shikojnë  një Ure me njç histori rreth 500 vjeçare (Ura e Tamares ). Në Tamare gjindet memoriali per të gjithë emrat e  heronjeve të demokracise ,që u ndeshen me kulshedren komuniste ...Në  Selcë (bri rruge) në vendin e quajtur  Suka e Mkushit gjindet një memorial i veçant me  emrat e trimave  nacionalist që ranë per binomin Fe dhe Atdhe  në fushen e betejes kunder pushtuesve shekullore Otoman  me  25 perill 1911..Në Qender të Vermoshit ( në Varret familjare) gjinden  të skalitur  varre me emrat e  nacionalisteve  që dhane jeten në  luftë e perpjekje me diktaturen komuniste...
Një gojdhënë  nën “shkëmbinjë e rrënoja”
Rreth  gjysem kilometri larg nga Kisha e Selces ,bri rruges që shkon per në Vermosh ,në vendin e quajtur Jasonovë shihet një grumbull i madh gurësh dhe shkembinjesh (me një siperfaqe rreth 7000 m2). Keta shkembinjë janë të permasave të ndryshme ,dhe  mbulojnë krejt ketë siperfaqe në një trashesi mesatare  4-6 metra. Shkëmbinjët kanë “zbritur” nga faqja e malit ngjitur , duke rënë si orteqe të mëdha ,në një kohë “Kjameti”. Sipas një gojdhene (që gjindet edhe sot te banoret e Kelmendit) , mesohet se qindra vite më perpara (mendohet para pushtimit turk të Kelmendit,pra para vitit 1497) ketu banonin dhjetra familje , me lidhje të aferta gjaku ,të cilet sipas tradites nuk martoheshin kurrë me njeri tjetrin. Mirpo një ditë dy të rinjë e thyejnë ketë “tabu” ,dhe pasi dashurohen vendosin të martohen. Opinioni i banoreve ketu dhe prifti  mundohen ta ndalin ketë inçest ,apo flligështi në gjakë siç i thonë malësoret ,por kjo ishte e pamunduar. Dy të rinjët e dashuruar caktojnë diten e dasmes , dhe ftojnë të gjithë  banoret e ketij katundi (nese mundë ta quajmë keshtu). Në atë dasem nuk pranoi të shkojnë vetem prifti dhe kovaçi. Diku nga mesi dasmes ( mendohet të ketë qenë natën) në menyrë të befasishme nga lartësitë e malit perballë filluan të shkeputen gurë e shkembinjë të medhenjë që u ngjanin orteqeve gjigande ,të cilet vershuan mbi shtepin ku bëhej dasma dhe shtepiat e tjera ,ku në pak minuta gjithshka u rrafshua e mbulua nga ata shembinjë që shohim sot. Thuhet se shpetuan gjallë vetem prifti dhe kovaçi që nuk kishin shkuar në dasem ,ndersa të tjeret as nuk u panë  as dëgjuan kurrë më. I vetmi zë jete nën keta shkembinjë e rrenoja kishte mbetur per pakë ditë “kënga” e një gjeli që thuhet se “kendoi” deri sa kishte  ushqim , e pastaj edhe ky zë ia  ka lënë vendin heshtjes së amshueme per shekuj , heshtje e cila vijon të qendrojë edhe sot nën shkembinjë e rrenoja..Sipas gojdhënes edhe sot “besohet” se ky ka qenë një ndeshkim i vetë Zotit ,per të gjithë ata që bënë apo mbështeten ketë flligështi brenda një gjaku ,fisi apo të afermëve , gjë që nuk e lejonte  as feja dhe as morali kristian...Gjithsesi kjo është  një gojëdhenë që ende deri sot qendron e pa eksploruar ,“nën” keta shkembinjë e rrenoja...
MREKULLI  NATYRORE...
Lumi i Vermoshit me gjatsi 20.7 km ,me një shtrirje interesant nga Perendimi në Lindje , me një shtrat  të ceket dhe pjerresi 2.3 grad. Mendohet se ky  lum ka “mbirë” vonë në keto troje dhe perbehet nga shumë deg-burime. Në peisazhin  natyror të Vermoshit dallohen edhe Lugu i “varur” i Skropatushes ,Lugu pa dalje i Dolit dhe Cirku i Smutiroges ,shkembinjtë e “rrudhosur” gjatë rruges per në  Lëpush ,Shpella  Karstike e Jacices ,Lugu i Lerthit , i Viles ,lugu i Niles e tj...(K.Progni ,po aty fq.90.)
Vermoshi në pergjithsi është një vend ku ka shumë burime (gurra apo kroje) të ujit- pijshem me vlera e cilesi të mrekullueshme që nuk shterrojnë kurrë. Shumë nga keto burime uji kanë ardhur deri në ditet tona si homonime (me emra  njerzish apo fisesh), e tjer. Të gjitha keto burime uji janë të mrekullushme  ,por ne po dallojme vetem dy ,per veçorit  e paperseristeshme të “epiteteve” që trashigojnë : Gurra  e Smutiroges qe ka ujë  të shendetshem per Femrat dhe  Gurra e  Seferces  me ujin e shendetshem per Burrat...Per keto dy burime uji sot thuhet se janë pije energjike natyrale shumë më të  vlefshme se ato industriale ,janë  nje RED–BULL që  lumë kush e shijon...
Të gjitha ata  që do të kenë fatin të verojne në Vermosh ,kanë mundesi të behen “protagonist” per të parë e shijuar  një eveniment artistik e kulturore   të trashiguar prej shekujsh nga  treva e Kelmendit , i njohur në histori  me  emrin ”LOGU I BJESHKEVE”.  Ky eveniment me karakter të theksuar festiv zhvillohet në  vendin e quajtur “Qafa e Predelecit” (fshati Lepushë ,perla e alpeve shqiptare), jo shumë larg Vermoshit. Sot në Qafë të Predelecit ka një farë infrastrukture. Dikur  ky vend ka sherbyer edhe per  kuvendet e mbarë kelmendasve e më gjërë , por ketu historia ka shenuar edhe luftra e beteja antiosmane të kelmendasve . Qafa e Predelecit ndër shekuj ka qënë edhe vendi i festimit të pervitshem të festes fetare Shna Prendes, ku me ketë rast është kenduar , kercyer e janë zhvilluar lojra popullore e tjer. Mbasi ky eveniment është zhvilluar  gjithnjë në muajin gusht ,kur “ofrohej” edhe fundi i verimit të pervitshem  në bjeshkë është  quajtur “Logu i Bjeshkeve”. Veshja e burrave dhe grave ka qënë  gjithnjë me kostume kombetare.  Gjatë manifestime  ndër mote filloi edhe konkurimi per kostumet dhe bukurin e femrave e meshkujve që merrnin pjesë në Logun e Bjeshkeve..Në ditet e sotme ky manifestim ka fituar shumë  elemente të qytetrimit bashkohore perendimore ,ku me i spikaturi është  momenti i perzgjedhjes të  bukurise së Logut të Bjeshkeve që tashma njihet  me “emrin” MIS  BJESHKA....Por pa humbur vlerat e veçanta të antikes..
Per të gjitha ata që  duan të gjejnë edhe prehje shpirterore tek Besimi Kristian në Vermosh që nga viti  1996 është ndertuar një kishë mjaftë e bukur e moderne që i kushtohet  Shen Gjon Pagezuesit...
Në Vermosh  çdo vizitor  gjenë mikpritjen e bujarin e pa cenuar  nga koherat. Gjenë produkte orgjinale - blgtorale si ; mishin e fresket , qumshtin me nenproduktet e tij , kosin ,djadhin ,gjalpin e tjer.Gjenë produkte bujqesore te njohura si Pataten e Vermoshit e deri  Rakin e Kumbulles.
Per  turistet apo vizitoret gjuetarë ,Vermoshi është një park natyrore gjuetie i pasur me  kafshë e shpendë të egra nga me të ndryshmet. Gjithashtu edhe  adhuruesit e bimesis  apo botonistet ,në Vermosh e më gjërë mund të gjejnë  bime të shumta per nga llojet , bukuria e vlerat qofshin edhe ato kurative...
Vermoshi si vend klimaterike e turistik është i virgjer ,e ketë virgjeri  ja  ka “ruajtur”disi edhe infrastruktura jo e pershtateshme rrugore deri tani ..Por me një projekt të ri të qeverisë shqiptare  ,që ka filluar të konkretizohet do të behet e mundur që “virgjeria” e kesaj magjie klimaterike të marrë fund..
Aktualisht  në Vermosh banoret vendas kanë krijuar kushte që të presin pushues apo turist të ndryshem per periudhen e veres,që me gjuhen e sotme quhet “Turizem Familjare”. Gjithashtu kujtojme se në Vermosh e per-rreth ekziston edhe mundesia e  zhvillimit të aktiviteteve të tjera si alpinizem , Ski  (në dimer) e tjer...

*.Publicit , Studiues

No comments: