Iva Tiço
Një njeri i famshëm humbet punën, nuk gjen dot gruan dhe rrezikon burgun. Një detektive e re do te vihet në gjurmë të së zhdukurës, nën të fshehtat rrëqethëse e të habitshme nëpër rrugët e Shqipërisë. Diana Çuli ka zgjedhur që kësaj radhe të vijë me një rrëfim të stilit policesk, një lloj trilleri me ngjarje të të përditshmes dhe me elementë hetimi. Një detektive private dhe një gazetar. Një roman që përtej subjektit dhe zbërthimit të të panjohurave është i mbushur me plot histori të së përditshmes. Një roman nga ata që flasin për Tiranën e Shqipërinë e ditëve të sotme, për njerëz që dalin në televizion dhe ministra të korruptuar. Një nga ata romane që të shtien lehtë në ngasjen për të bërë paralelizma me ngjarje dhe persona konkretë, por që autorja, si gjithë shkrimtarët e tjerë, preferon t’i quajë një “tipizim letrar”. E nëse dikush gjen veten në këto histori, atëherë “ia kam arritur qëllimit”, thotë shkrimtarja. Nuk ka pasur aspak qëllim të provokojë. Thjesht ka rrëfyer një ngjarje. Ose disa ngjarje të lidhura bashkë. Dhe e ka bërë në një gjini ku nuk jemi mësuar ta shohim.
Ishte kjo hera e parë që provoni të shkruani një libër me elementë të një rrëfimi policesk?
Po, nëse e shohim si një ndërtim tërësor. Megjithatë, kush ka marrë mundimin të lexojë librat e mi, aty gjen gjithnjë elementë misteri dhe kërkimi, sepse mua më tërheq mjaft në një vepër letrare fakti kur diçka kërkohet të zbulohet. Për shumë arsye, edhe sepse kështu vepra ka më tepër tension.
Cila ka qenë fillesa e këtij romani? Frymëzimi apo ngjarja e parë që të çoi tek ai?
Gjithçka që na rrethon në jetën tonë të përditshme. Unë do ta zëvendësoja fjalën frymëzim me vëzhgim. Sepse shkrimtarët vëzhgojnë, ky është një tipar i tyre thelbësor. Pra, çfarë kam vëzhguar unë, që më ka shtyrë të trajtoj një temë të tillë? Mund të përgjigjem se, gjatë vëzhgimit tim të mass media-s shqiptare, si sillet, si vepron, si i trajton qeniet njerëzore, problemet e tyre dhe si ndikon në shoqëri, më lindi dhe ideja se një roman me një subjekt që lidhet me median, mund të dalë interesant. Përsa i përket ngjarjeve, mjafton të shohësh gjysma spektaklesh e të lexosh faqe gazetash – aty ke një lëndë të madhe për ta përpunuar e për ta shndërruar në materie letrare.
A është më ndryshe shkrimi i një subjekti të tille, ku lexuesi duhet te mbahet pezull nga kapitulli në kapitull? Ju vete e kishit zgjidhjen që me lindjen e intrigës, apo gjërat ndryshuan gjatë rrugës?
Padyshim. Duhet një teknikë e veçantë për të shkruar një vepër me subjekt zbulimin e një të fshehte. Duhet t’i mbash frymën pezull lexuesit dhe këtu fillon vështirësia, nevoja e një ushtrimi të mjeshtërisë, për të arritur aty ku dëshiron autori. Këtë roman mund ta kem rishikuar disa herë, e kam “mbajtur vesh” në çdo faqe se sa i binte ritmi, ku ngadalësohej, ku dukej se po zvarritej, ku nuk shkonte intriga dhe dukej e stisur, etj. etj. Shumë gjëra, gjithashtu, ndryshuan gjatë rrugës, tek e shkruaja. Sikur personazhet më tundnin kokat e më thoshin se ata nuk do të vepronin ashtu si i drejtoja unë. Kjo është metaforë, kuptohet, për të shpjeguar sadopak se nuk është aq e lehtë.
Figura kryesore e librit, është një e re, beqare, rreth të tridhjetave. Ndërkohë që rinia juaj ka qene shumë ndryshe nga ajo e personazhit, si keni mundur të futeni në lëkurën e një personazhi të tillë?
Rinia ime ka qenë shumë e ndryshme dhe nga ajo e Dorotesë njëzetvjeçare tek Engjëj të armatosur, në vitet “40-’44. Personazhet nuk janë pasqyrim i jetës së shkrimtarit. Ne mund të përshkruajmë njerëz të kohëve të shkuara, deri në antikitet dhe s’ka asnjë problem – është çështje studimi dhe perceptimi. Ndërsa për të rinjtë e sotëm e kam shumë më të lehtë, se i kam para syve. A nuk ka shumë gra të reja sot në karrierë, të zonjat, të pavarura, të bukura, të shkathta? Liliana është njëra prej tyre.
Mbani ditar me ngjarjet që dëgjoni e lexoni apo takoni njerëz të shtresave të ndryshme shoqërore, vetëm me idenë se një ditë mund t’ju duhen për t’i “shfrytëzuar” për letërsi?
Nganjëherë mbaj shënime në blloqe, që më vonë i humbas. Çaste, ide që më mbijnë në kokë dhe që sa shkoj në shtëpi mund t’i harroj, ndonjë tipar të veçantë të ndonjë personi, por nuk e kam diçka të përhershme. Unë kam punuar dhe punoj vazhdimisht me njerëz të të gjitha shtresave në Shqipëri. Kam takuar dhe takoj, prej më shumë se tridhjetë vjetësh lloj lloj tipash e personazhesh, sepse kam punuar si gazetare, si veprimtare shoqatash dhe jam futur dhe në zonat më të thella e më ka lidhur puna me gjithfarë tipash. Po ashtu jam marrë edhe pak me politikë, kam bërë fushata zgjedhore deri në zona të largëta rurale, kam patur lidhje pune me njerëz në qeveri, në administratë, në shoqëri civile – e gjithë kjo përvojë është një “ditar i madh”, ku kam të shënuara mijëra faqe tiparesh dhe sjelljesh njerëzore.
Libri i merr ngjarjet në përditshmërinë e Tiranës. Është më e thjeshtë të shkruash për të përditshmen? Apo është më thjeshtë të merresh me të shkuarën si tek “Engjëj të armatosur”?
Janë dy vështirësi të ndryshme. Në romanet me temë nga e shkuara, duhet studiuar shumë për të njohur periudhën historike, sfondin social, politik, ekonomik, duhet të kuptosh se si e perceptonin lirinë, po jo vetëm atë kombëtare, si ishin raportet burrë grua, ato familjare, të mësosh e të përvetësosh dhe hollësi të tilla si për shembull çfarë hanin njerëzit në atë kohë, si visheshin, si ecnin, pinin kafe jashtë apo vetëm në shtëpi etj., sepse, nga mosdija mund të bësh ndonjë budallallëk. Kjo kërkon punë të madhe, nganjëherë edhe shumëvjeçare. Nga ana tjetër, në librat me temë nga jeta e përditshme, ku këto gjëra i di përmendësh dhe nuk më duhet të studioj, ka një tjetër lloj vështirësie. Lexuesit të gjykojnë më fort, sepse ata e jetojnë vetë përditshmërinë , e kanë të vështirë nganjëherë të ndajnë krijimin letrar nga jeta reale dhe të thonë se “ky nuk mund të veprojë kështu” apo “ku ka kështu lloj tipi në shoqërinë tonë!!”. Ta zëmë, më thonë: e ku ka agjenci detektivësh në Shqipëri ! E ku qenka kjo gruaja detektive !! Sepse një temë me ngjarje nga jeta jonë të duket sikur është vetë pjesë e jetës tënde.
Libri në pamje të parë është një rrëfim i stilit policesk, por përtej subjektit, duket dhe si një analize e të mirave dhe të këqijave te medias shqiptare. Mendoni se media në Shqipëri mund të ndodhë të shkatërroje jetë të pafajshme?
Nuk kam pasur qëllim të bëj analiza, sepse unë kam shkruar një roman dhe jo një artikull mbi rolin e medias në shoqëri. Por, e kuptoj pyetjen tuaj. Subjekti i romanit tim merret me median në shoqërinë shqiptare dhe personazhi kryesor është një gazetar i njohur. Ai përballet me një sërë problemesh, që i shkaktohen nga vetja, po dhe nga të tjerët. E akuzojnë për korrupsion, i ikën gruaja, vuan nga ato që u ka bërë të tjerëve përmes emisionit të tij. Por, nuk mund të them se e kam përshkruar kështu, sepse media jonë ka shkatërruar jetë njerëzish. Unë vetëm ngre një sipar dhe u rrëfej një histori mediatike. Ju takon juve, pastaj të gjykoni, nëse kjo rrëfenjë i ngjan jetës sonë të përditshme apo është thjesht një fantazi e largët.
Jeni treguar e kujdesshme që në fillim të librit të shkruani se çdo përkim me ngjarje dhe persona realë është thjesht i rastit. Por nuk është aspak e vështirë që të lexosh aty ngjarje reale. Së paku nuk mund të mohoni për shembull historinë e Safo Markos. Është një nga pjesët më të dhimbshme të librit, jo element thelbësor për subjektin e personazhet… Një ilustrim, por që me disa ndryshime të vogla përputhet shumë mirë me atë që ka ndodhur në të vërtetë.
Këtu nuk bëhet fjalë për mohime ose jo. Në roman ka disa nën-histori, ku shumëkush mund të gjejë ngjashmëri me histori të vërteta, siç po gjeni dhe ju tani. Unë nuk mund të pohoj se e kam fjalën për atë histori pikërisht, sepse nuk do të thosha të vërtetën. Ajo i ngjan shumë si histori, por nuk është historia e saj pikë për pikë. I ngjan dhe disa historive të tjera të tilla, sepse fatkeqësisht shoqëria jonë ka përjetuar vuajtje dhe ndodhi të tilla në një numër të madh familjesh. Pra, unë “tipizoj” letrarisht një fenomen të njohur. Këtë mund të pranoj dhe për personazhet të tjerë, që juve ju ngjajnë me persona realë.
Në të tilla histori të së sotmes, a ndjen mbi vete fenomenin e autocensures? Ndoshta do doje të thoshe më shumë, por ke frike mos lëndon njerëz…
Po kë lëndoj unë në një roman!? Nuk kam përshkruar në mënyrë letrare një ngjarje të njohur nga publiku. Emrat nuk janë të vërtetë, ngjarjet janë të krijuara prej meje, “të këqinjtë” i kam shpikur unë. Mos vallë ndonjë “ i keq” lëndohet dhe thotë : ej, ky jam unë, pse më ke bërë kaq të keq ? Ose kaq të keqe? Atëherë, paskërkam goditur në shenjë, sepse njerëz të tillë ekzistokan. Prandaj, do të thosha se kur shkruaj një vepër letrare nuk ndjej autocensurë, përsëris, sepse nuk ritregoj artistikisht një histori reale. Nëse dikush gjen veten tek grupi i atyre që të ngjethin mishin, ky nuk është problemi im.
Çfarë jeni duke shkruar për momentin?
Tani po merrem përsëri me Sartrin. Pas përkthimit të trilogjisë “Rrugët e lirisë”, Shtëpia Botuese Fan Noli më ofroi të vazhdoj me dy novela të njohura të këtij autori: “Mizat” dhe “Neveria”. Ndoshta do ta kem si pauzë derisa ta hedh Liliana Dukën, personazhin tim, në zbulime misteresh të reja.
Megjithë krijimtarinë e pasur viteve të fundit, po të bësh një kërkim të thjeshtë në internet, emrin Diana Çuli do e gjesh menjëherë të lidhur me titullin ”Dreri i Trotuareve”. Të vjen keq apo mirë për këtë?
Më vjen shumë mirë që Dreri vazhdon të jetojë kaq gjatë. Pastaj…në internet varet çfarë siti gërmon. Në të tjera vende unë gjej të tjerë tituj librash të mi. Ndoshta duhet të bëj një web të posaçëm, ku lexuesi të gjejë dhe veprat e mija të tjera dhe çfarë thuhet për to dhe të jetë më shumë i informuar. Kur të kem kohë, ndoshta… Por edhe sikur të më mbetet vetëm ky libër, përsëri është një çmim shumë i madh që më jep lexuesi.
No comments:
Post a Comment